Ορισμός αϋπνίας
Με τον όρο αϋπνία εννοούμε τη διαταραχή ύπνου στην οποία βιώνεται δυσκολία επέλευσης ή διατήρησης ή τη διαταραχή της ποσότητας και ποιότητας του ύπνου. Η αϋπνία είναι μια αρκετά συχνή κατάσταση (επιπολασμός ζωής του πληθυσμού εώς και 33%).
Τύποι αυπνίας
Υπάρχουν οι εξής τύποι ανάλογα με το είδος της διαταραχής :
- Αϋπνία έναρξης : δυσκολία να μας πάρει ο ύπνος
- Ενδιάμεση αφύπνιση : ξύπνημα κατά τη διάρκεια της νύχτας και αδυναμία να ξανακοιμηθούμε
- Πρώιμη αφύπνιση : ξύπνημα νωρίτερα από το επιθυμητό και αδυναμία να ξανακοιμηθούμε
- Μη αναζωογονητικός νυχτερινός ύπνος : μειωμένη ποιότητα του ύπνου
Επιπλέον οι αϋπνίες διακρίνονται ανάλογα με τη διάρκειά τους. Η αϋπνία χαρακτηρίζεται παροδική ή βραχείας διάρκειας, όταν κρατάει μέρες, βδομάδες με μέγιστο διάστημα τους 3 μήνες.
Μεμονωμένα επεισόδια αϋπνίας μπορεί να βιώνουν αραιά και που όλοι οι άνθρωποι στη ζωή τους. Όταν η αϋπνία φτάνει να συνεχίζεται για μέρες ή βδομάδες είναι πιθανό να υπάρχει μια διαδικασία προσαρμογής σε μια αλλαγή της καθημερινότητας ή κάποιος υπεύθυνος στρεσσογόνος παράγοντας. Όσο περισσότερο διαρκεί η αϋπνία, τόσο πιο πολύ επιβαρύνεται σωματικά και ψυχικά ο ανθρώπινος οργανισμός.
Μιλάμε για χρόνια αϋπνία όταν αυτή διαρκεί περισσότερο από 3 μήνες. Η βραχείας διάρκειας αϋπνία μπορεί να αποδράμει μόνη της με την άρση του στρεσσογόνου παράγοντα ή να εξελιχθεί στη χρόνια μορφή (1 στους 5) που για ορισμένα άτομα μπορεί να σημαίνει αρκετά επίπονα χρόνια και να επιβαρύνει σοβαρά τη λειτουργικότητά τους σε όλα τα επίπεδα.
Συμπτώματα αυπνίας
- Αδυναμία συγκέντρωσης σε καθημερινές εργασίες, δυσκολία στη μνήμη
- Υπνηλία κατά τη διάρκεια της ημέρας, πεσμένη διάθεση, κατάθλιψη ή άγχος
- Αίσθημα κόπωσης ή χαμηλή ενέργεια κατά τη διάρκεια της ημέρας
- Ευερεθιστότητα, αυξημένη παρορμητικότητα
Διαταραχή ύπνου
Η αϋπνία ανήκει στις δυσυπνίες, διαταραχές του ύπνου που χαρακτηρίζονται από μεταβολές της ποιότητας, της ποσότητας και της χρονικής κατανομής του ύπνου κατά τη διάρκεια του 24ώρου.
Άλλες διαταραχες υπνου τύπου δυσυπνίας είναι :
- Ναρκοληψία (διαταραχή της φυσιολογικής εγρήγορσης)
- Ιδιοπαθής υπερυπνία
- Υποτροπιάζουσα υπερυπνία (σύνδρομο Kleine Levin)
- Υπνική άπνοια αποφρακτικού ή κεντρικού τύπου (διαταραχή της αναπνοής κατά τον ύπνο με επεισόδια άπνοιας)
- Διαταραχή περιοδικών κινήσεων των άκρων (νυχτερινός μυόκλονος)
- Διαταραχές του κιρκάδιου ρυθμού λόγω κυλιόμενου ωραρίου ή jet lag (ύπνος επιβραδυνόμενης φάσης ASPT & ύπνος πρώιμης φάσης DSPT)
Σημαντικό μέρος του πληθυσμού παρουσιάζει διαταραχή ύπνου. Ο ύπνος επηρεάζεται ως προς την έναρξή του (αϋπνία έναρξης), τη διάρκειά του (πρώιμη αφύπνιση ή υπερυπνία), την ποιότητά του (ενδιάμεσες αφυπνίσεις και αίσθημα κόπωσης-μη ξεκούρασης το πρωί). Στις διαταραχές ύπνου κατατάσσονται και μια σειρά άλλων ειδικών καταστάσεων που αφορούν τα στάδια REM (π.χ. διαταραχή εφιαλτών) & NREM (π.χ. υπνοβασία, νυχτερινοί τρόμοι), το σύνδρομο ανήσυχων ποδιών (restelss leg syndrome) κ.α.
Η αύξηση στη συχνότητα των διαταραχών του ύπνου σήμερα έχει πολυπαραγοντική αιτιολογία. Άμεσα ή έμμεσα η ποιότητα του ύπνου δε γίνεται να παραμείνει αλώβητη υπό ορισμένες σύγχρονες συνθήκες ζωής. Η πανδημία του κορωνοϊού που σημάδεψε ανεξίτηλα τα τελευταία δύο χρόνια ευθύνεται ενίοτε και για διαταραχη υπνου.
Γιατί δεν μπορώ να κοιμηθώ (αίτια αυπνίας)
Βάσει των αιτίων που την προκαλούν διακρίνουμε την πρωτοπαθή και τη δευτεροπαθή μορφή.
Πρωτοπαθής
Στην πρωτοπαθή το κύριο πρόβλημα είναι η αϋπνία χωρίς να υπάρχουν άλλοι αιτιολογικοί παράγοντες ή συννοσηρότητα. Για να πούμε ότι κάποιος πάσχει από πρωτοπαθή αϋπνία θα πρέπει να υπάρχει το κριτήριο της διάρκειας (3 μήνες τουλάχιστον) και της συχνότητας (3 φορές την εβδομάδα τουλάχιστον). Άρα μεμονωμένες περιπτώσεις δεν αξιολογούνται ως πρόβλημα. Ακόμη η διαταραχή θα πρέπει να συμβαίνει επί ευνοϊκών για φυσιολογικό ύπνο συνθηκών διαβίωσης. Αυτό σημαίνει ότι περιπτώσεις διαταραχής ύπνου π.χ. ως συνέπεια επαγγελματικού ωραρίου (π.χ. διαταραχές κιρκαδιανού ρυθμού σε αστυνομικούς, νοσοκόμους, πιλότους) εξαιρούνται και αντιμετωπίζονται διαφορετικά αν χρειάζεται.
Η δευτεροπαθής είναι η συχνότερη μορφή. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι σχεδόν όλες οι ψυχικές διαταραχές μπορεί να έχουν ως σύμπτωμα την αϋπνία, η οποία συνήθως αποτελεί και επίσημο κριτήριο για τη διάγνωση. Έτσι η μείζων κατάθλιψη, η διπολική διαταραχή, οι ψυχώσεις, οι καταχρήσεις ουσιών, οι αγχώδεις διαταραχές, η άνοια χαρακτηρίζονται ως επί το πλείστον από ποικίλου βαθμού και έντασης αϋπνία, η οποία όταν γίνει συνεχόμενη και χρόνια, συμβάλλει σε ένα φαύλο κύκλο επιδείνωσης της πυρηνικής διαταραχής.
Επιπλέον είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι η αϋπνία μπορεί να αποτελέσει πρόδρομο σύμπτωμα για ένα καταθλιπτικό, μανιακό ή ψυχωτικό επεισόδιο, δηλαδή να αρχίσει να υπάρχει πριν την πλήρη εκδήλωση των υπόλοιπων συμπτωμάτων. Αντίστοιχα μπορεί να αποτελέσει σημάδι υποτροπής των ανωτέρω καταστάσεων.
Δευτεροπαθής αϋπνία μπορεί να εμφανιστεί και στο πλαίσιο σωματικών παθήσεων όπως :
- Χρόνιος πόνος, νευροπαθητικός πόνος, οσφυαλγία
- Στεφανιαία νόσος, καρδιακή ανεπάρκεια
- ΧΑΠ, άσθμα
- Έλκος, ΓΟΠ, Διαρροικά σύνδρομα, δυσκοιλιότητα
- Νεφρική ανεπάρκεια
- Συχνοουρία το βράδυ
- Θυρεοειδοπάθειες, Σακχαρώδης Διαβήτης
- Ορισμένες νευρολογικές διαταραχές, εγκεφαλικές βλάβες, κεφαλαλγίες, νόσος Parkinson, σκλήρυνση κατά πλάκας
- Διαταραχές της αναπνοής στον ύπνο, όπως σύνδρομο αποφρακτικής άπνοιας
- Χρήση ψυχοδραστικών ουσιών (όπως διεγερτικά), συμπεριλαμβανομένων ορισμένων φαρμάκων (μεθυλφαινιδάτη, μοδαφινίλη, αριπιπραζόλη), βοτάνων, καφεΐνης, νικοτίνης, κοκαΐνης, αμφεταμινών, MDMA ή υπερβολική κατανάλωση αλκοόλ
- Χρήση ή απόσυρση από το αλκοόλ και άλλων ηρεμιστικών, τύπου βενζοδιαζεπίνης. Η κατάχρηση συνταγογραφούμενων ή μη βοηθημάτων ύπνου (ηρεμιστικά ή αντικαταθλιπτικά φάρμακα) μπορεί να προκαλέσει αναζωπύρωση της αϋπνίας.
- Χρήση ή απόσυρση από αναλγητικά όπως οπιοειδή
- Σύνδρομο ανήσυχων ποδιών, το οποίο μπορεί να προκαλέσει αϋπνία κατά την έναρξη του ύπνου λόγω των αισθήσεων δυσφορίας που προκαλούνται και της ανάγκης μετακίνησης των ποδιών
- Περιοδική διαταραχή κίνησης των άκρων (PLMD), η οποία εμφανίζεται κατά τη διάρκεια του ύπνου και μπορεί να προκαλέσει διεγέρσεις τις οποίες ο κοιμισμένος δεν αντιλαμβάνεται
- Ορμονικές αλλαγές όπως αυτές που προηγούνται της εμμήνου ρύσεως και αυτές κατά τη διάρκεια της εμμηνόπαυσης
- Στρες από γεγονότα ζωής όπως εργασιακά προβλήματα, οικονομικό άγχος, γέννηση παιδιού και πένθος
- Διαταραχές του κιρκάδιου ρυθμού, όπως η εργασία με βάρδιες και το jet lag μπορεί να προκαλέσουν αδυναμία ύπνου ορισμένες ώρες της ημέρας και υπερβολική υπνηλία σε άλλες ώρες της ημέρας.
- Κακές συνθήκες ύπνου π.χ. θόρυβος, θερμοκρασία, αυξημένη έκθεση στο μπλε φως από τεχνητές πηγές, όπως τηλέφωνα ή υπολογιστές κ.α.
- Φυσική άσκηση: η αϋπνία που προκαλείται από την άσκηση είναι συχνή σε αθλητές με τη μορφή παρατεταμένης καθυστέρησης έναρξης ύπνου (sleep onset latency) ή όταν αθλούμαστε τις βραδυνές ώρες.
Πώς σχετίζονται κατάθλιψη και ύπνος;
Η κατάθλιψη και ο ύπνος συνδέονται στενά. Πάνω από 60% των ατόμων με κατάθλιψη αντιμετωπίζουν προβλήματα ύπνου.
Τα προβλήματα κατάθλιψης και ύπνου έχουν αμφίδρομη σχέση. Αυτό σημαίνει ότι ο κακός ύπνος μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη της κατάθλιψης και ότι μια καταθλιπτική διαταραχή κάνει ένα άτομο πιο πιθανό να αναπτύξει προβλήματα ύπνου. Αυτή η περίπλοκη σχέση μπορεί να καταστήσει δύσκολη την διερεύνηση τι ξεκίνησε πρώτο.
Τα προβλήματα ύπνου που σχετίζονται με την κατάθλιψη περιλαμβάνουν την αϋπνία, την υπερυπνία και την αποφρακτική άπνοια ύπνου. Η αϋπνία είναι η πιο συχνή και εκτιμάται ότι εμφανίζεται σε περίπου 75% των ενηλίκων ασθενών με κατάθλιψη. Πιστεύεται ότι περίπου το 20% των καταθλιπτικών έχουν αποφρακτική άπνοια ύπνου και περίπου το 15% έχουν υπερυπνία. Πολλά άτομα με κατάθλιψη μπορεί να βιώνουν εναλλαγές μεταξύ αϋπνίας και υπερυπνίας κατά τη διάρκεια ενός καταθλιπτικού επεισοδίου.
Οι διαταραχές του ύπνου μπορούν να επηρεάσουν τους μηχανισμούς στρες του σώματος, να διαταράξουν τους κιρκαδιους ρυθμούς και να αυξήσουν την πιθανότητα έλευσης καταθλιπτικής διαταραχής μέσω αλλαγών στη λειτουργία της σεροτονίνης .
Πολύ πρόσφατη μελέτη συμπεραίνει ότι άνθρωποι με ισχυρότερη γενετική προδιάθεση για βραχύ ύπνο (λιγότερο από 5 ώρες) ήταν πιο πιθανό να εμφανίσουν συμπτώματα κατάθλιψης μέσα σε διάστημα 8 ετών κατά μέσο όρο.
Ευτυχώς, τα άτομα που υποβάλλονται σε θεραπεία για μείζονα κατάθλιψη αναφέρουν συχνά βελτιωμένη ποιότητα του ύπνου τους.
Πόνος & αυπνιες
Ένας τραυματισμός ή μια πάθηση που προκαλεί πόνο μπορεί να εμποδίσει ένα άτομο να βρει μια άνετη θέση για να κοιμηθεί και μπορεί επίσης να προκαλέσει αφύπνιση.
Όλα τα είδη πόνου δύναται να προκαλούν δυσκολία στον ύπνο, καθώς ο πόνος μπορεί να επιφέρει σε ορισμένους ανθρώπους δυσφορία, στρες και αδυναμία χαλάρωσης. Χρειάζεται μια συνολική εκτίμηση της κατάστασης από ειδικό που θα γνωρίζει να διαχειριστεί και τα προβλήματα ύπνου σε συνδυασμό με την αντιμετώπιση του πόνου.
Θυρεοειδής και αϋπνία
Οι παθήσεις του θυρεοειδούς συσχετίζονται πολύ συχνά με διαταραχές ύπνου. Υποθυρεοειδισμός, υπερθυρεοειδισμός, θυρεοειδίτιδα Hashimoto είναι οι πιο συχνές διαγνώσεις που όταν δε ρυθμίζονται σωστά, επηρεάζουν την ψυχοσωματική κατάσταση, άρα και τον ύπνο. Συνήθως ο υπερθυρεοειδισμός προκαλεί υπερένταση και αϋπνία έναρξης, ενώ ο υποθυρεοειδισμός μη αναζωογονητικό ύπνο και αίσθημα κόπωσης το πρωί.
Φαύλος κύκλος
Κατά κύριο λόγο υφίσταται παλίνδρομη συσχέτιση (η οποία δεν είναι πάντα εμφανής), δηλαδή η διαταραχή του ύπνου αυξάνει την πιθανότητα έναρξης σωματικών και ψυχικών διαταραχών αλλά και το αντίθετο. Η διαταραχή του ύπνου δύναται να προκαλέσει πρόβλημα στην ανταπόκριση του ατόμου στις απαιτήσεις της καθημερινότητας και λόγω της σωματικής, αλλά και της ψυχικής επιβάρυνσης που ως συνέπεια έχει.
Παράλληλα, στην αϋπνία μπορεί να εμπλακούν γνωσιακές και συμπεριφορικές συσχετίσεις που κάνουν την έλευση του ύπνου ακόμη δυσκολότερη καθώς και μια υπεραπασχόληση του ατόμου με το πρόβλημά του. Έτσι, όσο προσπαθεί κάποιος να κοιμηθεί και αυτό δεν επιτυγχάνεται, τόσο αυξάνει η αγχώδης προσμονή και η απογοήτευση και άρα η δυσκολία επιμένει. Άυπνια και άγχος εμπλέκονται εντέλει σε ένα φαύλο κύκλο.
Η τάση για εσωστρέφεια ή μη έκφραση σκέψεων και συναισθημάτων, η δυσκολία στη διαχείριση ψυχοπιεστικών γεγονότων (στρες) και η υιοθέτηση άστατου ωραρίου θεωρούνται επιπλέον επιβαρυντικοί παράγοντες για τη διαιώνιση της αϋπνίας.
Πως αντιμετωπίζεται η αυπνία
Πολλοί άνθρωποι προσπαθούν να καταπολεμήσουν την αυπνία ψάχνοντας διάφορα γιατροσόφια , βότανα, “φυσικά φάρμακα”, τρυκ, χαλαρωτικές μουσικές, προσευχή κ.α. Αν και αυτές οι μέθοδοι δεν αποκλείεται να λειτουργήσουν παροδικά σε ορισμένες περιπτώσεις, δεν είναι αρκετές να βάλουν οριστικό τέλος στην αυπνια, ειδικά όταν αυτή έχει βαθύτερες ρίζες στον τρόπο ζωής μας.
Το “γιατί έχω αυπνία” είναι ένα ερώτημα που δεν πρέπει να προσπερνάμε εύκολα.
Στην αντιμετώπιση της αϋπνίας, υπάρχουν λύσεις. Οπωσδήποτε έχει αξία να προσέξει κανείς τα διάφορα γενικά μέτρα υγιεινής του ύπνου. Οι κακές συνθήκες ύπνου δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο αίτιο διαταραχών του ύπνου και η βελτίωσή τους θα πρέπει να είναι το πρώτο βήμα στην αντιμετώπιση του προβλήματος.
Αν τα γενικά μέτρα καταστούν ανεπαρκή, μπορεί να επιστρατευτούν ψυχοθεραπευτικές μέθοδοι και με σχετική έμφαση σε τεχνικές χαλάρωσης. Θα πρέπει να τονιστεί ότι η αϋπνία είναι πρόβλημα που αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά. Μέσω της ψυχοθεραπείας ο πάσχων από αϋπνία έχει τη δυνατότητα να κατανοήσει γιατί δεν μπορεί να κοιμηθεί και να επιλύσει θέματα που ενδεχομένως του προκαλούν άγχος και επίμονες σκέψεις κατά τη διάρκεια της νύχτας.
Ειδικά προσαρμοσμένη μορφή γνωσιακής συμπεριφορικής θεραπείας εφαρμόζεται ειδικά για διαταραχές ύπνου.
Φάρμακα για αυπνια
Σε αρκετές περιπτώσεις ενδείκνυται φαρμακευτική αγωγή, με βασική στόχευση να είναι προσωρινή, καθώς υποβόσκει ο κίνδυνος του εθισμού στα χάπια για την αυπνια. Όταν η αϋπνία αποτελεί σύμπτωμα μιας κύριας διαταραχής, η αντιμετώπιση αυτής μπορεί να βάλει τέλος στην αυπνια, π.χ. η θεραπεία κατάθλιψης, εντούτοις συχνά χρειάζεται ειδική παρέμβαση με τα σχετικά φάρμακα. Τέλος στην περίπτωση της δευτεροπαθούς μορφής μέσω της αντιμετώπισης του πρωταρχικού προβλήματος μπορείτε να καταπολεμήσετε την αυπνια αν και όχι πάντα και όχι με διάρκεια.
Ποιότητα & οφέλη ύπνου
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής