Τι είναι το ψυχικό τραύμα
Όπως το σωματικό τραύμα είναι μια πλήξη στη συνοχή κάποιου βιολογικού μας ιστού, ενός σωματικού οργάνου, το ψυχικό τραύμα είναι ουσιαστικά μια ρήξη στον ψυχικό μας κόσμο, μια εσωτερική πληγή με χαρακτηριστικό τη διάρκεια. Γιατί ενώ στο φυσικό τραυματισμό που δεν μπορεί ο ίδιος ο οργανισμός από μόνος του να επουλώσει, επιστρατεύεται εύκολα και επειγόντως η βοήθεια της ιατρικής ώστε να κλείσει η πληγή, στον ψυχικό τραυματισμό η αναζήτηση βοήθειας δεν είναι ή δεν ήταν μέχρι πρότινος “μέσα στο πρόγραμμα”.
Κάθε τραύμα συνεπάγεται αυτόματες απαντήσεις και προσαρμογές του νου και του σώματος σε συγκεκριμένα, αναγνωρίσιμα βλαβερά και συντριπτικά γεγονότα, είτε στην παιδική ηλικία είτε αργότερα. Δεν είναι πάντα τόσο έντονα ώστε να διαγνώσουμε διαταραχή μετατραυματικού στρες, θα υπάρχουν όμως έστω ορισμένες υποκλινικές εκδηλώσεις, ψυχικές ή ψυχοσωματικές.
Η διαδεδομένη αντίληψη για το τραύμα το καθιστά ως αποκλειστικά κάτι πολύ σοβαρό και τεράστιο, που αφορά λίγους, αλλά και ότι προέρχεται μόνο από πολύ σοβαρά γεγονότα ζωής. Στην πραγματικότητα αυτό είναι μόνο η μία πλευρά του νομίσματος και πιο συχνά οδηγεί στη λεγόμενη μετατραυματική διαταραχή, δηλαδή ένα σύνολο ψυχικών και σωματικών εκδηλώσεων που εμφανίζονται μαζί.
Τραύμα υπάρχει παντού γύρω μας και προπάντων μέσα μας. Δεν είναι μόνο το κραυγαλέο, αυτό που συνέβη γιατί άσχημα πράγματα που δεν έπρεπε να συμβούν, συνέβησαν. Πολλά μικρά τραύματα φέρουμε όλοι μας, αφανή και δύσκολα προσβάσιμα στη συνειδητή μας μνήμη στην πλειοψηφία τους, κάποια όχι για άσχημα πράγματα που έγιναν, αλλά για καλά πράγματα που δεν έγιναν. Επειδή μπορεί να μη λάβαμε τα δέοντα που κάθε μικρό παιδί χρειάζεται και φυσικά όχι της υλικής τάξης, αλλά της συναισθηματικής.
Οπωσδήποτε όμως θα είναι σημαντικά για τον ψυχισμό, ειδικά μάλιστα ενός μικρού παιδιού, που αξιωματικά ως ανώριμη προσωπικότητα δεν έχει τα ανάλογα εφόδια ενός ενήλικα. Βέβαια ο μικρότερης κλίμακας τραυματισμός έχει τη συνέπεια ότι υποτιμάται ή περνάει απαρατήρητος τόσο από τα άτομα όσο και από την κοινότητα.
Για παράδειγμα το παιδί που αντιλαμβάνεται νωρίς ότι δεν ακούγονται οι ανάγκες, οι επιθυμίες που εκφράζει, θα μάθει να μην τις εκφράζει. Το παιδί που βιώνει να μην του δίνονται συναισθήματα, μπορεί και να επιλέξει διάφορους συμβιβασμούς ώστε να παίρνει έστω και κάτι μίνιμουμ από τους δικούς του. Μπορεί να επιλέξει ας πούμε την προσκόλληση, την εστίαση στις ανάγκες των άλλων, σε βάρος της δικής του αυτονόμησης.
Η πρόκληση τραύματος συνεπάγεται την έναρξη όποιας αμυντικής διαδικασίας είναι διαθέσιμη στον ψυχισμό μας για σκοπούς επιβίωσης. Ο αμυντικός μηχανισμός όμως δεν είναι τέλειος. Ενώ μπορεί να επιτυγχάνει στο παρόν τη μείωση του “suffering”, της ψυχικής δυσφορίας, οι φραγμοί που βάζει δε λύνουν το πρόβλημα. Ένας τέτοιος είναι η αποσύνδεση. Το τραυματισμένο άτομο αποσυνδέει τα τρομερά συναισθήματα που σχετίζονται με το τραύμα, ώστε να συνεχίσει να ζει, η αποσύνδεση όμως είναι γενικευμένης κλίμακας και καταλήγει να αφορά όλα τα συναισθήματα και όχι μόνο.
“Το τραύμα συνιστά μια δύσκολα αναγνωρίσιμη απώλεια της σύνδεσης με τον εαυτό μας, τις οικογένειές μας, τον κόσμο γύρω μας” Peter Levine
Το τραύμα μπορεί να διαταράξει ή να διαστρεβλώσει την αίσθηση του εαυτού μας, γεμίζοντας μας ντροπή.
Διαφορά στρες και τραύματος
Δεν είναι όλα τα στρεσσογόνα γεγονότα τραυματικά, όμως όλα τα τραυματικά γεγονότα είναι στρεσσογόνα.
Το μετατραυματικό στρες είναι μια στρεσσογόνος αντίδραση, μια ειδική μορφή στρες που πυροδοτείται από ερεθίσματα που μας θυμίζουν κάποια πλευρά του αρχικού συμβάντος. Η αντίδραση αυτή εμφανίζεται πιο αστραπιαία από το σύνηθες στρες και καθυστερεί περισσότερο να αποδράμει.
Δημιουργεί όπως προαναφέραμε μια βαθύτερη ρήξη που παραμένει και γίνεται εφαλτήριο σοβαρών εκδηλώσεων, ψυχικών και σωματικών προβλημάτων υγείας που διαταράσσουν τη ζωή και τη λειτουργία μας.
Νευροβιολογία τραύματος
Με απλά λόγια : Η αντίληψη ή επαναβίωση με οποιοδήποτε τρόπο έστω και μιας λεπτομέρειας που συνδέεται με το τραυματικό συμβάν πυροδοτεί την αμυγδαλή στο δεξιό μεταιχμιακό σύστημα. Από την αμυγδαλή ενεργοποιείται το σύστημα συναγερμού, ξεκινά δηλαδή ένας “καταρράκτης” ορμονικών και νευροδιαβιβαστικών αλλαγών (νοραδρεναλίνη, αδρεναλίνη, κορτιζόλη) παρόμοιο με αυτό που θα συνέβαινε αν αντιμετωπίζαμε μια άμεση απειλή για τη ζωή μας.
Ενώ όμως υπό “κανονικές συνθήκες” οι αλλαγές αυτές αίρονται με την παρέλευση του κινδύνου, στο τραύμα παρατείνονται δημιουργώντας συμπτωματολογία σε ψυχικό και σωματικό επίπεδο που θα αναφερθεί στη συνέχεια.
Τα παραπάνω απεικονίζονται στον εγκέφαλο κατά τη διάρκεια fMRI και άλλων απεικονιστικών εξετάσεων όπου παρατηρείται αυξημένη ενεργοποίηση της αμυγδαλής και ιπποκάμπου καθώς και πληθώρα άλλων αλλαγών.
Η παιδική κακοποίηση για παράδειγμα έχει βρεθεί ότι δημιουργεί παρατεταμένες αλλαγές στη νευροβιολογία του εγκεφάλου. Αναφέρεται στα συμπεράσματα της σχετικής ανασκόπησης ότι “αυτές οι εγκεφαλικές αλλαγές μπορεί να γίνουν καλύτερα κατανοητές ως προσαρμοστικές απαντήσεις για τη διευκόλυνση της επιβίωσης και της αναπαραγωγής ενόψει των ισχυρών αντιξοοτήτων. Η σχέση τους με την ψυχοπαθολογία είναι πολύπλοκη καθώς είναι ευδιάκριτες τόσο σε ευαίσθητα όσο και σε ανθεκτικά άτομα με ιστορικό κακοποίησης.”
Παράγοντες κινδύνου και προστατευτικοί παράγοντες για τραύμα
♦♦ Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι δεν θα αναπτύξουν μετατραυματική διαταραχή στρες όλα τα άτομα που βίωσαν ένα εν δυνάμει ψυχοτραυματικό γεγονός. Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι δεν θα το κάνουν, αν και μια προσεκτικότερη και πιο μακροπρόθεσμη ανάγνωση της ιστορίας τους μπορεί να αποκαλύψει ότι χαρακτηριστικά προσωπικότητας, θετικά γνωρίσματα και συγκεκριμένες συνήθειες μπορεί να οφείλονται σε μικρά τραύματα.
Πληθώρα παραγόντων φαίνεται να διαδραματίζουν ρόλο σε αυτό. Έτσι έχουν βρεθεί κάποιοι παράγοντες κινδύνου, οι οποίοι αυξάνουν τον κίνδυνο για ανάπτυξη της εν λόγω διαταραχής, αλλά και κάποια προστατευτικοί παράγοντες, που φαίνεται να βοηθούν τα άτομα να αντιμετωπίσουν το τραυματικό γεγονός που βίωσαν:
- Παράγοντες κινδύνου: βίωση επικίνδυνων γεγονότων, μαρτυρία ενός σοβαρού τραυματισμού ή ενός πτώματος, παιδικά τραύματα, αίσθημα τρόμου ή αδυναμίας, έλλειψη υποστηρικτικού δικτύου, ύπαρξη επιπρόσθετων στρεσογόνων παραγόντων, ύπαρξη ιστορικού ψυχικής ασθένειας ή χρήσης ουσιών
- Προστατευτικοί παράγοντες: Αναζήτηση υποστήριξης από άλλα άτομα, όπως φίλους και οικογένεια, ύπαρξη θετικής στρατηγικής αντιμετώπισης, ικανότητα ανάληψης δράσης παρά την ύπαρξη αυξημένων επιπέδων φόβου
Η ύπαρξη ψυχικής ανθεκτικότητας λειτουργεί προστατευτικά. Μπορείτε να μάθετε για την έννοια της ψυχικής ανθεκτικότητας και τους παράγοντες που την επηρεάζουν στο ειδικό άρθρο.
Θα πρέπει να πούμε ότι η ίδια η κοινωνία με όλες τις παθογένειες & δυσλειτουργίες της δύναται να αποτελέσει γενεσιουργό αίτιο τραύματος. Από ανέκαθεν έχουν άλλωστε αναγνωριστεί κοινωνικά αίτια για τις ψυχικές διαταραχές γενικότερα.
Αν και τα τραύματα της παιδικής ηλικίας έχουν θεωρητικά τη μεγαλύτερη βαρύτητα, κάθε είδους βία και κακοποίηση που θα δεχτεί το άτομο σε οποιαδήποτε ηλικία και για μεγάλα χρονικά διαστήματα, εντός της οικογένειας, του σχολείου, μιας δομής, της εργασίας, του κοινωνικού περίγυρου, της χώρας του μπορεί δυνητικά να προκαλέσει ψυχικό τραυματισμό. Αναφέρονται ενδεικτικά :
- Εκφοβισμός (bullying)
- Απώλεια
- Γονεϊκή αδιαφορία – απόρριψη – παραμέληση
- Κάθε είδους κακοποίηση σε κάθε ανθρώπινη σχέση : Σωματική – σεξουαλική – λεκτική – ψυχολογική
- Στιγματισμός – ρατσισμός
- Κοινωνικοοικονομική αποσάρθρωση : ακρίβεια, φτώχεια, ανεργία, ανισότητες
- Εργασιακή ανασφάλεια , mobbing (κακομεταχείριση σε εργασιακό επίπεδο)
- Πόλεμος (διαταραχή, αλλά και ως διαγενεακό τραύμα)
Ουδείς μπορεί να αρνηθεί την ύπαρξη των παραπάνω σε ποικίλους βαθμούς εντός των ανθρώπινων κοινωνιών.
Τι είναι η διαταραχή μετατραυματικού στρες
Η διαταραχή μετατραυματικού στρες είναι μια ψυχική διαταραχή που μπορεί να αναπτυχθεί σε άτομα τα οποία έχουν βιώσει κάποιο ψυχοτραυματικό γεγονός, όπως ένας θανατηφόρος σεισμός, μια τρομοκρατική επίθεση, ένας βιασμός ή μια απειλή της ζωής τους σε μία ένοπλη ληστεία.
Όλοι οι άνθρωποι στη διάρκεια της ζωής μας θα κληθούμε να βιώσουμε ψυχοπιεστικές καταστάσεις, όπως τον θάνατο ενός αγαπημένου μας ατόμου, ένα διαζύγιο, μια σοβαρή ασθένεια. Είναι φυσικό να αισθανόμαστε φοβισμένοι κατά τη διάρκεια και μετά από μια στρεσογόνα κατάσταση. Ο φόβος προκαλεί πολλές αλλαγές σε κλάσματα του δευτερολέπτου στο σώμα για να βοηθήσει στην άμυνα ενάντια στον κίνδυνο ή στην αποφυγή του. Αυτή η απάντηση «μάχης ή πτήσης» είναι μια τυπική αντίδραση που προορίζεται να προστατεύσει ένα άτομο από βλάβη.
Υπάρχουν κάποια όμως γεγονότα, τα οποία καλούνται «ψυχοτραυματικά» λόγω της βίαιης φύσης τους, της έντασης και της σκληρότητάς τους. Τα ψυχοτραυματικά γεγονότα αφορούν την έκθεση σε πραγματικό ή επαπειλούμενο θάνατο, σοβαρό τραυματισμό ή απειλής της σωματικής ακεραιότητας. Τα γεγονότα αυτά δημιουργούν έντονο φόβο ή και πανικό τη στιγμή που συμβαίνουν. Βέβαια, ένας συνδυασμός παραγόντων είναι αυτός που καθορίζει την αντίδραση μας στη συνέχεια. Υπάρχουν κάποιοι άνθρωποι που θα επηρεαστούν σημαντικά από αυτά, σωματικά και ψυχικά, προσωρινά ή και χρόνια, ενώ ένα μέρος από αυτούς μπορεί να αναπτύξει διαταραχή μετατραυματικού στρες (post traumatic stress disorder, PTSD).
Σχεδόν όλοι θα βιώσουν μια ψυχολογική αντίδραση μετά από τραυμα και αρκετοί φαινομενικά αναρρώνουν επιστρέφοντας μετά από ένα εύλογο διάστημα στους ρυθμούς της ζωής τους. Κάποιοι θα βιώσουν έντονα συμπτώματα για ένα αρχικό διάστημα εβδομάδων τα οποία σταδιακά μπορεί να υφίονται. Σε αυτή την περίπτωση μιλάμε για την οξεία διαταραχή στρες.
Εκείνοι που συνεχίζουν να αντιμετωπίζουν προβλήματα ή εμφανίσουν αργότερα (και όχι απαραίτητα αμέσως μετά το συμβάν) μπορεί να διαγνωστούν με διαταραχή μετατραυματικού στρες. Τα άτομα που έχουν PTSD μπορεί να αισθάνονται άγχος ή φόβο, ακόμη και όταν δεν βρίσκονται σε κίνδυνο.
Συμπτώματα διαταραχής μετατραυματικού στρες
Τα άτομα με διαταραχή μετατραυματικού στρες θα παρουσιάσουν έναν μεγάλο αριθμό συμπτωμάτων, τα οποία εμπίπτουν σε 4 κατηγορίες: εισβολή, αποφυγή, αλλαγές στις νοητικές διεργασίες και τη διάθεση και αλλαγές στην εγρήγορση και την αντιδραστικότητα. Η σοβαρότητα των συμπτωμάτων μπορεί να ποικίλλει.
Συμπτώματα Εισβολής
1. Επαναλαμβανόμενες, ακούσιες, παρεισφρέουσες οδυνηρές αναμνήσεις του τραυματικού γεγονότος
2. Επαναλαμβανόμενα οδυνηρά όνειρα σχετικά με το τραυματικό γεγονός
3. Αποσυνδετικές αντιδράσεις κατά τις οποίες το άτομο αισθάνεται ότι ξαναζεί το γεγονός
4. Έντονη και παρατεταμένη ψυχολογική καταπόνηση από την έκθεση σε σημεία που συμβολίζουν ή προσομοιάζουν σε ένα χαρακτηριστικό του γεγονότος
5. Σημαντικές σωματικές αντιδράσεις κατά την έκθεση σε σημεία που συμβολίζουν ή προσομοιάζουν σε ένα χαρακτηριστικό του γεγονότος
Συμπτώματα Αποφυγής
Στοιχεία που υπενθυμίζουν στο άτομο το τραυματικό γεγονός μπορεί να είναι ιδιαίτερα οδυνηρά. Έτσι, το άτομο συχνά προσπαθεί να αποφύγει εσωτερικά ή εξωτερικά στοιχεία που συνδέονται με αυτό, όπως οδυνηρές αναμνήσεις, σκέψεις ή αισθήματα ή/και εξωτερικές υπενθυμίσεις (άνθρωποι, τόποι, συνομιλίες, δραστηριότητες, αντικείμενα, καταστάσεις).
Μεταβολές στις Νοητικές Διεργασίες και τη Διάθεση
- Ανικανότητα να θυμηθεί κάποιο χαρακτηριστικό του τραυματικού γεγονότος
- Επίμονες και αρνητικές πεποιθήσεις σχετικά με τον εαυτό
- Επίμονες και διαστρεβλωμένες γνωσίες σχετικά με την αιτία που προκάλεσε το γεγονός
- Επίμονη, αρνητική συναισθηματική κατάσταση (φόβος, θλίψη, οργή, άγχος)
- Μειωμένο ενδιαφέρον για συμμετοχή σε κοινωνικές δραστηριότητες
- Αίσθημα αποξένωσης από τους άλλους
- Ανικανότητα για βίωση θετικών συναισθημάτων
Μεταβολές στην Εγρήγορση ή την Αντιδραστικότητα
- Ευερεθιστότητα
- Αυτοκαταστροφική συμπεριφορά
- Υπερεπαγρύπνηση
- Υπερβολική αντίδραση ξαφνιάσματος
- Προβλήματα στη συγκέντρωση
- Διαταραχή του ύπνου
Διαταραχή μετατραυματικού στρες μετά από νοσηλεία σε ΜΕΘ
Σε έρευνα του πανεπιστημίου Johns Hopkins προκύπτει το εξής σημαντικό εύρημα: Στο 1/3 περίπου των νοσηλευόμενων σε μονάδα εντατικής θεραπείας που κατάφεραν και επέζησαν ανευρέθη κλινική διαταραχή μετατραυματικού στρες! Μάλιστα τα 2/3 εξ’ αυτών συνέχισαν να έχουν συμπτώματα 2 χρόνια μετά τη νοσηλεία τους.
Ποια η γενεσιουργός αιτία εδώ; Η τόσο κοντινή επαφή με το θάνατο.
Στην έρευνα περιέχονται και άλλα ενδιαφέροντα πιο εξειδικευμένα στοιχεία που συσχετίζουν συγκεκριμένες παραμέτρους της νοσηλείας σε ΜΕΘ με την πιθανότητα εμφάνισης PTSD. Το τελικό συμπέρασμα της έρευνας είναι ότι εκτός από τη σωματική αποκατάσταση που απαιτείται μετά από νοσηλεία σε ΜΕΘ, μεγαλύτερη έμφαση θα πρέπει να δίνεται και σε κάποιου τύπου “ψυχολογική αποκατάσταση” που θα εστιάζει στο μετατραυματικό άγχος.
Διάγνωση διαταραχής μετατραυματικού στρες
Για να διαγνωσθεί κάποιος με την εν λόγω διαταραχή τα συμπτώματα πρέπει να διαρκούν περισσότερο από έναν μήνα και να προκαλούν σημαντική ψυχική καταπόνηση ή/ και έκπτωση σε έναν ή περισσότερους τομείς της λειτουργικότητας, όπως ο εργασιακός και ο κοινωνικός. Τα περισσότερα συμπτώματα εμφανίζονται μέσα σε τρεις μήνες από το τραυματικό γεγονός, ενώ άλλα μπορεί να εμφανιστούν ακόμα και χρόνια αργότερα, καθιστώντας μάλιστα πολλές φορές δύσκολο τον εντοπισμό της προέλευσής τους και συνεπώς τη διάγνωση και τη θεραπεία, καθώς το άτομο μπορεί να μην τα έχει συνδέσει με κάποιο γεγονός, να παρουσιάζει έντονη αντίσταση ή και να μην το θυμάται καθόλου λόγω ψυχογενούς αμνησίας.
Ιδιαίτερα, περιστατικά που κινούνται σε «γκρίζες ζώνες», από την άποψη πως κανονικοποιούνται από την κοινωνία στην οποία ζούμε χωρίς να αποδίδονται ευθύνες και κυρώσεις όπως αναλογούν, όπως η έμφυλη βία, η σεξουαλική παρενόχληση ή κακοποίηση, δημιουργώντας μάλιστα πολλές φορές αισθήματα ντροπής και ενοχής στα ίδια τα θύματα, μπορούν να αφήσουν ένα έντονο ψυχικό αποτύπωμα και να προκαλούν σοβαρές δυσκολίες στην καθημερινότητά τους, που είναι πιθανό να χρειαστούν χρόνια και πολλές ώρες ψυχοθεραπείας μέχρι να βρεθεί η πηγή τους.
Θεραπεία διαταραχής μετατραυματικού στρες
Όταν κάποιος έχει βιώσει κάτι τόσο δύσκολο και υποφέρει από διαταραχή μετατραυματικού στρες μπορεί να νιώθει πως δεν θα μπορέσει με τίποτα να επιστρέψει στην κανονική ζωή. Η αντιμετώπιση πράγματι, μπορεί να αποβεί ιδιαίτερα επώδυνη. Ωστόσο, υπάρχουν μια σειρά από θεραπείες, οι οποίες έχει φανεί ότι μπορεί να βοηθήσουν σε σημαντικό βαθμό.
Οι ψυχολογικές θεραπείες για το μετατραυματικό άγχος, ιδιαίτερα αυτές που εστιάζονται στο τραύμα, μπορούν να είναι αποτελεσματικές. Η κατανόηση τόσο από τον ειδικό, όσο και από το θεραπευόμενο της τραυματικής διαδικασίας σε διασύνδεση με τις εκδηλώσεις και τη ζωή του είναι βασικό προαπαιτούμενο.
Αν και τα μεγέθη των αποτελεσμάτων δεν είναι τόσο υψηλά όσο για τις ψυχολογικές θεραπείες, η αντιμετώπιση με φάρμακα μπορεί να είναι αποτελεσματική. Συγκεκριμένα, η αντικαταθλιπτική αγωγή έχει φανεί αποτελεσματική στην καταπολέμηση των συμπτωμάτων.
Η αντιμετώπιση της διαταραχής μετατραυματικού στρες δύναται να γίνεται με συνδυασμό φαρμακευτικής αγωγής και ψυχοθεραπείας.
Μία από τις μορφές ψυχοθεραπείας που επιλέγεται είναι η εστιασμένη στο τραύμα Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία. Ο σκοπός της συγκεκριμένης θεραπείας είναι η εκπαίδευση στη διαχείριση του άγχους, η σταδιακή έκθεση σε στοιχεία που σχετίζονται με το τραύμα και η αντικατάσταση άκαμπτων, διαστρεβλωμένων και δυσλειτουργικών πεποιθήσεων και συμπεριφορών, οι οποίες έχουν προκύψει από την επίδραση του τραυματικού γεγονότος από άλλες, πιο ρεαλιστικές και λειτουργικές. Παράλληλα, μια άλλη προσέγγιση για το μετατραυματικό στρες, σχεδιασμένη για ανακούφιση από τη δυσφορία που προκαλούν αντίξοα συμβάντα είναι το EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing).
Ψυχοδυναμικά εστιασμένες προσεγγίσεις έχουν εξίσου καλά αποτελέσματα.
Τέλος, η θεραπεία Επαναληπτικού Διακρανιακού Μαγνητικού Ερεθισμού rTMS, μια νέα βιολογική θεραπεία, επηρεάζοντας την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου μέσω ενός παλμικού μαγνητικού πεδίου, επιφέρει βελτίωση στα συμπτώματα της διαταραχής μετατραυματικού στρες.
Συγγραφή : Ντουρακοπούλου Σαβίνα, ψυχολόγος
Συγγραφή και επιμέλεια : Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής