Τι σημαίνει στρες – ορισμός
Με τον όρο στρες εννοούμε την κατάσταση έκτακτης ανάγκης που εισέρχεται ο οργανισμός όταν απειλείται η φυσιολογική του λειτουργία (ομοιόσταση). Οι ανεπιθύμητοι παράγοντες που συνιστούν απειλή μπορεί να είναι εξωτερικοί ή εσωτερικοί και ονομάζονται στρεσσογόνοι παράγοντες (stressors).
Η αντίδραση στρες διαμεσολαβείται στον ανθρώπινο οργανισμό από ορμόνες όπως η CRH & κορτιζόλη, το νευρικό σύστημα και τα περιφερικά όργανα (π.χ. καρδιά, μύες, πνεύμονες) με τα οποία αλληλεπιδρά (σύστημα στρες) και συνοδεύεται από μια συναισθηματική εκδήλωση ανάλογα με την εγγύτητα της απειλής.
Οξύ στρες και πως επιδρά στον οργανισμό
Η άμεση αντίδραση στρες του οργανισμού ονομάζεται οξύ στρες (acute stress). Επιδράσεις οξέος στρες μπορεί να είναι αλλεργικές εκδηλώσεις, όπως άσθμα, έκζεμα ή κνίδωση, αγγειοκινητικά φαινόμενα, όπως οι ημικρανίες και η αύξηση της πίεσης, διαφορετικοί τύποι πόνου (όπως κεφαλαλγίες και μυοσκελετικοί πόνοι), γαστρεντερικά συμπτώματα (πόνος, δυσπεψία, διάρροια, δυσκοιλιότητα), συναισθήματα όπως άγχος, θλίψη, θυμός. Επιπλέον οι γνωστές στους περισσότερους κρίσεις πανικού αποτελούν εν μέρει σχετικές αντιδράσεις.
Κεντρικό νευρικό σύστημα
- Προαγωγή αφύπνισης, εγρήγορσης, επαγρύπνησης, νοητικής λειτουργίας, προσοχής και επιθετικότητας
- Αναστολή φυτικών λειτουργιών (π.χ. αναπαραγωγή, σίτιση, ανάπτυξη)
Αυτόνομο νευρικό σύστημα
- Ενεργοποίηση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος (συμπαθητική διέγερση).
Περιφερειακές λειτουργίες
- Αύξηση της οξυγόνωσης και ενεργειακής τροφοδοσίας μέσω γλυκόζης του εγκεφάλου, της καρδιάς και των σκελετικών μυών (υπεργλυκαιμία)
- Αύξηση καρδιαγγειακού τόνου (ταχυκαρδία) και αναπνοής (ταχύπνοια)
- Αύξηση του μεταβολισμού (καταβολισμός)
- Αύξηση της αποτοξίνωσης μεταβολικών προϊόντων και ξένων ουσιών
- Ενεργοποίηση της ανοσίας
Χρόνιο στρες
Η ισορροπημένη λειτουργία του συστήματος stress είναι αναγκαία για την διατήρηση της ομοιόστασης και της υγείας του οργανισμού απέναντι σε στρεσσογόνους παράγοντες. Αν όμως η φυσιολογική απαντητικότητα του συστήματος στρες διαταραχθεί σοβαρά και για μεγάλα χρονικά διαστήματα, τότε μιλάμε για το χρόνιο στρες (chronic stress).
Η χρόνια ενεργοποίηση και / ή δυσλειτουργία του άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων (ΗΡΑ) αυξάνει επίσης το φορτίο στα συστήματα φυσιολογικής απόκρισης του στρες και είναι μια κοινή οδός που εμπλέκεται σε πολλές ασθένειες.
Οι βιοχημικοί μεσολαβητές των φυσιολογικών διαδικασιών του συστήματος στρες προορίζονται να εκκριθούν με τρόπο περιορισμένο σε ποσότητα και χρονικά περιορισμένο. Όταν αυτό δεν καθίσταται εφικτό, οι ομοιοστατικοί μηχανισμοί διαταράσσονται με αποτέλεσμα την ύπαρξη ασθένειας. Στις περισσότερες των περιπτώσεων οι ασθένειες αυτές αποκτούν χρονιότητα και δευτερογενώς δημιουργούν φαύλο κύκλο που επιδεινώνει την παθολογική στρεσσογόνο απάντηση.
Η ανάπτυξη και η σοβαρότητα αυτών των καταστάσεων εξαρτάται από
- τη γενετική & επιγενετική ευπάθεια ή την ανθεκτικότητα του ατόμου στο stress,
- την έκθεσή τους σε στρες κατά τη διάρκεια «κρίσιμων περιόδων» ανάπτυξης π.χ. παιδικό τραύμα,
- τον χρόνο, το μέγεθος και τη διάρκεια αυτού
- την παρουσία ταυτόχρονων ανεπιθύμητων ή προστατευτικών περιβαλλοντικών παραγόντων.
Η χρόνια συμπαθητική διέγερση σε συνδυασμό με τη χρόνια ενεργοποίηση του άξονα υπόφυσης-υποθαλάμου-επινεφριδίων συνιστούν το βασικό μηχανισμό που αποτελεί παράγοντα κινδύνου για καρδιαγγειακή νόσο.
Ο ίδιος μηχανισμός έχει δυσμενείς συνέπειες για τη νευρωνική υγεία του εγκεφάλου για παράδειγμα σε σημαντικές περιοχές όπως ο ιππόκαμπος, η αμυγδαλή και ο προμετωπιαίος φλοιός μεταξύ άλλων.
Επίσης ενώ το οξύ στρες ευνοεί την ανοσολογική απάντηση, το χρόνιο φέρει αντίθετο αποτέλεσμα προκαλώντας ανοσολογική δυσλειτουργία σε διάφορα επίπεδα (π.χ. λευκοκύτταρα) και ανοσογήρανση.
Σε κυτταρικό επίπεδο η μεγάλη διάρκεια της στρεσσογόνου διεργασίας μπορεί να προκαλέσει οξειδωτικό στρες.
Έτσι, το χρόνιο στρες μπορεί να είναι παράγοντας κινδύνου για διάφορες σωματικές ασθένειες. Αναφέρονται ενδεικτικά
- μεταβολικές : παχυσαρκία, σακχαρώδης διαβήτης
- καρδιαγγειακές : αθηροσκλήρωση, στεφανιαία νόσος, υπέρταση
- αυτοάνοσες : ΣΕΛ, Σκλήρυνση κατά πλάκας
- αλλεργικές : άσθμα, δερματολογικές
- ψυχιατρικές : αγχώδης διαταραχή, κατάθλιψη, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, διαταραχές του ύπνου
Χρόνιες ψυχοσωματικές νόσοι
- Κεφαλαλγία / ημικρανία
- Ευερέθιστο έντερο (σπαστική κολίτιδα)
- Έλκος
- Ψωρίαση
- Ρευματοειδής αρθρίτιδα
- Δερματοπάθειες π.χ. έκζεμα, νευροδερματίτιδα
- Ινομυαλγία
Διαφορά στρες από άγχος
Συχνά χρησιμοποιούνται αυτές οι έννοιες στην καθομιλουμένη σα να είναι το ίδιο πράγμα. Αν και έχουν ομοιότητες, έχουν και μια βασική διαφορά.
Το άγχος είναι η δυσάρεστη εσωτερική συναισθηματική κατάσταση του ατόμου στην προσδοκία ή εκτίμηση μιας ενίοτε συγκεκριμένης ακαθόριστης απειλής. Το στρες μπορεί να προκαλέσει άγχος, αλλά είναι μια πολύ πιο ευρεία έννοια περιλαμβάνοντας κάθε μεταβολή της φυσιολογικής βιολογικής κατάστασης (ομοιόστασης) του οργανισμού λόγω ποικίλων έκτακτων ή επαναλαμβανόμενων στρεσσογόνων παραγόντων.
Αιτίες στρες
Ψυχοπιεστικά γεγονότα
- Απώλεια αγαπημένου προσώπου
- Ασθένεια (και λόγω βιοχημικής βλάβης)
- Χωρισμός – διακοπή σημαντικής σχέσης
- Οικογενειακά προβλήματα
- Οικονομικά προβλήματα
- Τραύμα από ξαφνικό συμβάν όπως ληστεία, πυρκαγιά, κακοποίηση κ.α.
- Γάμος – Εγκυμοσύνη – Απόκτηση παιδιού
- Υπερβολικός φόρτος εργασίας
- Έναρξη/απώλεια/αλλαγή εργασίας – συνταξιοδότηση
- Αποχώρηση από γονεϊκή εστία
- Μετανάστευση – μετακόμιση
- Κακοποίηση – εκφοβισμός
Φυσικές καταστροφές
- Σεισμοί
- Κλιματικά φαινόμενα όπως οι τυφώνες, η ξηρασία, οι πλημμύρες
- Πανδημίες όπως η covid-19, που βέβαια μένει να διευκρινιστεί αν ανήκει στις ανθρωπογενείς επιδράσεις εν μέρει τουλάχιστον
Ανθρωπογενείς επιδράσεις
- Μόλυνση του περιβάλλοντος
- Πόλεμος – τρομοκρατία
- Φτώχεια
- Ανεργία
- Οικονομική κρίση
- Κοινωνικές ανισότητες
Στρες στις σύγχρονες κοινωνίες
Η επίδραση του στρες στη ζωή μας είναι ως γνωστόν ισχυρή στη σημερινή εποχή. Μνημονεύεται από πληθώρα επιστημονικών μελετών ως παράγοντας κινδύνου για το 75% -90% των ιατρικών παθήσεων και σημαντικό αίτιο αύξησης της συχνότητας πολλών χρόνιων ασθενειών με σοβαρές συνέπειες στη θνησιμότητα, την υγεία και την ποιότητα ζωής του παγκόσμιου πληθυσμού. Το ότι το φαινόμενο έχει προκύψει πιο έντονο τις τελευταίες δεκαετίες μόνο τυχαίο δεν είναι.
Το σχετικό με το αντικείμενο ερευνητικό πεδίο που αναπτύσσεται είναι ίσως από τα μεγαλύτερα παγκοσμίως. Η στρεσσογόνος διεργασία εμπλέκεται άμεσα και έμμεσα με πολλές πτυχές της ανθρώπινης καθημερινότητας. Ενδεικτικά αναφέρεται μια έρευνα που συσχετίζει τη συμπεριφορά ψήφου με τα επίπεδα στρες, πιο συγκεκριμένα άτομα με αυξημένη κορτιζόλη είναι λιγότερο πιθανό να συμμετέχουν σε εκλογές!
Το πως έχουμε μάθει να λειτουργούμε σήμερα αποτελεί μέρος του προβλήματος. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής περιλαμβάνει αντιλήψεις, για τις οποίες οι περισσότεροι δεν έχουν συνειδητή επίγνωση, αλλά και από τις οποίες είναι δύσκολο κανείς να απομακρυνθεί. Μιλάμε για σύνθετους νοητικούς και συναισθηματικούς μηχανισμούς με διαμεσολαβητικό ρόλο στην πρόκληση απάντησης stress. Αναφέρονται ενδεικτικά ορισμένοι στη συνέχεια.
Σύγχρονη νοοτροπία
Υιοθετούμε ανθυγιεινές συνήθειες π.χ. στη διατροφή
Θέλουμε να κάνουμε πολλά πράγματα σε λίγο χρόνο
Θεωρούμε χαμένο χρόνο την την ξεκούραση και την ενδοσκόπηση
Βιαζόμαστε, δε διαχειριζόμαστε σωστά το χρόνο μας
Θέλουμε να έχουμε πολλούς ρόλους και να τα πηγαίνουμε άριστα σε όλους (high achievers)
Λαμβάνουμε πολλή πληροφορία και δεν προλαβαίνουμε να την αφομοιώσουμε
Δεν αποδεχόμαστε την έλλειψη ελέγχου σε αρκετές καταστάσεις της ζωής μας
Βιώνουμε την αλλαγή ως επικίνδυνη
Αφιερώνουμε παραπάνω ενέργεια και χρόνο σε τοξικές καταστάσεις
Νιώθουμε πίεση να είμαστε διαρκώς συνδεδεμένοι online
Προσπαθούμε υπερβολικά να φαινόμαστε καθώς πρέπει και τέλειοι
Υπερβάλλουμε στο τι πρέπει να φοβόμαστε, αλλά και αντίθετα υποβαθμίζουμε αυτά που θα έπρεπε να προσέχουμε
Υιοθετούμε απόλυτες πεποιθήσεις (beliefs)
Φοβόμαστε να κάνουμε λάθος
Στρες αντιμετώπιση
Στο διαδίκτυο κυκλοφορούν ουκ ολίγα άρθρα, τεχνικές και λύσεις διαχείρισης του στρες, προσβάσιμες σε όλους. Πράγματι είναι γεγονός ότι για ορισμένους ανθρώπους οι λύσεις αυτές μπορεί να δουλεύουν, για άλλους όχι, ενώ σε πολλούς ενδέχεται να προσφέρουν προσωρινή ανακούφιση. Ο κόσμος ψάχνει για γρήγορες θαυματουργές λύσεις. Οι γρήγοροι ρυθμοί δεν αφήνουν χρόνο και χώρο στον άνθρωπο να εμπεριέξει αυτό που του συμβαίνει.
Οι αλλαγές στη νοοτροπία είναι η δύσκολη επιλογή, αλλά με μεγαλύτερη και πιο μακροπρόθεσμη δυναμική ως προς τη μείωση του στρες. Αν θέλουμε κάτι καλύτερο για τον εαυτό μας, τη ζωή μας και την αλληλεπίδραση με τους γύρω μας πρέπει να σταθούμε λίγο σε αυτό.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής