Τι είναι η άνοια
Η άνοια ορίζεται ως ένα σύνολο συμπτωμάτων ενδεικτικών έκπτωσης των γνωστικών λειτουργιών χωρίς έκπτωση της συνείδησης που εγκαθίστανται αργά στην ενήλικη ζωή. Η συχνότερη μορφή άνοιας είναι η νόσος αλτσχαιμερ. Ο όρος γεροντική άνοια είναι ο παλιότερος όρος που πλέον χρησιμοποιείται όλο και λιγότερο.
Οι διαταραχές αυτές εκδηλώνονται «ύπουλα» και σε στάδια στον ανθρώπινο εγκέφαλο προκαλώντας εμφανή δυσλειτουργία στην καθημερινότητα του ατόμου σε σχέση με την φυσιολογική προνοσηρή κατάσταση. Η διαταραχή μνήμης είναι φυσικά το πυρηνικό σύμπτωμα.
Στη νεότερη έκδοση του αμερικανικού ψυχιατρικού διαγνωστικού συστήματος DSM V η χρήση του όρου άνοια περιορίζεται και εισάγεται η έννοια των νευρογνωστικών διαταραχών (neurocognitive disorders) που διακρίνονται σε μείζονες (major) και ήπιες (mild). Αν ΔΕΝ υπάρχει μείωση της καθημερινής λειτουργικότητας του ατόμου τότε η διαταραχή βρίσκεται στο ήπιο στάδιο.
Πότε και πώς ξεκινάει η ανοια
Η άνοια ξεκινάει πολύ σταδιακά και στην αρχή μπορεί να μην είναι καθόλου εμφανής. Είναι σκόπιμο να ακούμε τις υποκειμενικές αιτιάσεις των ηλικιωμένων ή να μην προσπερνάμε εύκολα δικές μας παρατηρήσεις στη συμπεριφορά τους που υποδηλώνουν κάποια αλλαγή (βλέπε παρακάτω).
Λιγότερο συχνά τα συμπτώματα μπορεί να εισβάλλουν πιο γρήγορα ή/και να είναι πιο θορυβώδη.
Περίπου το 95% των περιπτώσεων της γεροντικής άνοιας (σποραδική μορφή) εμφανίζονται σε άτομα μεγαλύτερα από 65 ετών.
Λιγότερο συχνά, εμφανίζεται σε άτομα ηλικίας κάτω των 65 ετών, συνήθως σε περιπτώσεις με εντονότερη τη γενετική συνιστώσα.
Οι διάφορες μορφές ανοιας εκδηλώνονται με διαφορετικά συμπτώματα κατά την έναρξη και στην πορεία.
Το προσδόκιμο ζωής στη γεροντικη ανοια είναι μικρότερο χρονικά αν τα συμπτώματα είναι βαρύτερα στην αρχή της νόσου.
Η διεθνής έρευνα βρίσκεται σε συνεχή εξέλιξη και ένα μέλλον όπου με κάποιους βιολογικούς δείκτες θα μπορούμε να προβλέψουμε την εμφάνιση άνοιας σε άτομα με ήπια νευρογνωστική διαταραχή δεν είναι και πολύ μακρινό.
Ποια είναι τα πιο συνηθισμένα πρώιμα σημάδια της άνοιας
- Αλλαγές στη συμπεριφορά : Απάθεια, απομόνωση, μείωση δραστηριοτήτων, ευερεθιστότητα, παραμέληση εαυτού
- Διαταραχές μνήμης : Δυσχέρεια στη μνήμη πρόσφατων γεγονότων
Συμπτώματα άνοιας αλτσχάιμερ
Η νόσος του Αλτσχαιμερ (Alzheimer Disease) είναι η πιο κοινή αιτία άνοιας, καθώς ευθύνεται για το 70 έως 80% των περιπτώσεων. Μπορεί να συμβεί σποραδικά ή να έχει γενετική συμμετοχή.
Αρχικό στάδιο
Οι ασθενείς με ανοϊκή συμπτωματολογία δυσκολεύονται προοδευτικά όλο και περισσότερο να ανακαλέσουν γεγονότα της πρόσφατης καθημερινότητας τους, ενώ μπορούν να θυμούνται τα παλαιότερα.
Η διαταραχή της βραχύχρονης μνήμης δυσχεραίνει σταδιακά τη λειτουργικότητα καθώς ξεχνούν πράγματα και ονόματα.
Η ικανότητα επικοινωνίας μειώνεται και από τη διαταραχή του λόγου (αφασία) που μπορεί να εμφανιστεί, δηλαδή η δυσκολία να βρουν τις κατάλληλες λέξεις ή να κατανοήσουν τα λόγια των άλλων.
Η απραξία, δηλαδή η αδυναμία εκτέλεσης κινητικών δραστηριοτήτων είναι άλλο ένα σύμπτωμα που μπορεί να κάνει την εμφάνισή του.
Καθώς η νόσος προχωράει προς ένα ενδιάμεσο στάδιο, τα γνωσιακά ελλείμματα μεγαλώνουν. Η εκτελεστική δυσλειτουργία μπορεί να εκδηλωθεί με δυσκολία στην ένδυση, στο μαγείρεμα, στην τουαλέτα, στην περιποίηση του εαυτού, στη διαχείριση των οικονομικών και σταδιακά σε βασικές απλές πράξεις.
Η απώλεια προσανατολισμού εκδηλώνεται ως μια σταδιακή απώλεια αίσθησης του χρόνου π.χ. να μην ξέρουν τι μέρα είναι ή το μήνα ή την εποχή του χρόνου. Επιπλέον ο αποπροσανατολισμός αφορά το χώρο και οι ασθενείς με ανοϊκή συνδρομή ως γνωστόν μπορεί εύκολα να χαθούν.
Μπορεί να υπάρξει αγνωσία, δηλαδή αδυναμία ταυτοποίησης/αναγνώρισης αντικειμένων.
Άλλες εκδηλώσεις περιλαμβάνουν τροποποιημένο κύκλο ύπνου-αφύπνισης, κινητικά προβλήματα, πτώσεις, περιπλάνηση, νοσοαγνωσία.
Προχωρημένο στάδιο
Καθώς η νόσος εξελίσσεται στο πιο προχωρημένο στάδιο, αυξάνεται η εκφύλιση των νευρικών κυττάρων, οι ασθενείς παραμένουν συνεχώς κατάκοιτοι, αδυνατώντας πλέον να αυτοεξυπηρετηθούν. Στο στάδιο αυτό παραβλάπτεται και η αναγνώριση προσώπων, εντέλει και των άμεσων στενών συγγενών.
Συχνά παραβλάπτεται η ικανότητα κατάποσης. Σε αυτή την τελική φάση είναι πιο πιθανό να συμβούν επιπλοκές όπως θρομβώσεις, σοβαρά αγγειακά επεισόδια, σοβαρές λοιμώξεις και πνευμονία από εισρόφηση. Οι καταστάσεις αυτές αποτελούν τις συνηθέστερες αιτίες θανάτου των ανοϊκών ασθενών.
Ποιες γνωστικές λειτουργίες επηρεάζει
- Μνήμη
- Προσοχή/συγκέντρωση
- Κρίση
- Εκτελεστική λειτουργία
- Λόγος
- Κοινωνική δεξιότητα
- Αντίληψη
- Προσανατολισμός στο χώρο και στο χρόνο
- Επίλυση προβλημάτων
Ψυχιατρικά συμπτώματα
- διαταραχή της διάθεσης,
- κατάθλιψη,
- συναισθηματική ευμεταβλητότητα,
- άρση αναστολών, διαταραχές συμπεριφοράς, επιθετικότητα
- έντονη ανησυχία/άγχος,
- παρανοϊκές ιδέες,
- διαταραχές στην αντίληψη (παραισθήσεις ή/και ψευδαισθήσεις)
- άρνηση λήψης τροφής
Αγγειακή άνοια
Η αγγειακή άνοια (Vascular Dementia) αντιπροσωπεύει το 5% έως 10% όλων των περιπτώσεων άνοιας. Η συχνότητά της αυξάνεται με την ηλικία και διπλασιάζεται κάθε 5 χρόνια.
Οι παράγοντες κινδύνου για αγγειακή άνοια περιλαμβάνουν την ηλικία, κολπική μαρμαρυγή, υπερχοληστεραιμία, σακχαρώδη διαβήτη, υπέρταση και κάπνισμα, καρδιαγγειακές παθήσεις και αγγειακή εγκεφαλική νόσο, γεωγραφική προέλευση & γενετική προδιάθεση..
Η αγγειακή άνοια προκαλείται από αλλοιώσεις του εγκεφάλου οφειλόμενες σε αγγειακά έμφρακτα κυρίως μικροαγγειακά, αλλά όχι μόνο. Συνήθως, μια σειρά από μικροαγγειακά επεισόδια, προκαλούν μειωμένη παροχή αίματος και οξυγόνου στα νευρικά κύτταρα περιοχών του εγκεφάλου και οδηγούν σε επιδείνωση γνωστικών λειτουργιών, που συμβαίνει σταδιακά, βήμα προς βήμα.
Άτομα με τον αγγειακό τύπο παρουσιάζουν προοδευτική γνωστική εξασθένηση και την σημαντική εξασθένηση της μνήμης, σε συνδυασμό με την παρουσία εστιακών νευρολογικών σημείων όπως ημιπάρεση, αυξημένα αντανακλαστικά, σημείο babinsky, αταξία, ψευδοπρομηκική παράλυση, βραδυκινησία, προβλήματα βάδισης και δυσκολίες στην κατάποση.
Επί του παρόντος, δεν υπάρχουν φάρμακα που έχουν εγκριθεί ειδικά για τη θεραπεία της αγγειακής άνοιας. Σημείο εστίασης πρέπει να είναι η πρόληψη της, η οποία συμβαδίζει με την πρόληψη των αγγειακών εγκεφαλικών επεισοδίων, των οποίων αποτελεί συνέπεια.
Μετωποκροταφική άνοια
Η μετωποκροταφική άνοια (FTD) συνήθως ξεκινάει σε μικρότερη ηλικία μεταξύ 45-65 ετών, είναι η δεύτερη πιο συχνή αιτία ανοϊκής συνδρομής σε ασθενείς ηλικίας κάτω των 65 ετών, ενώ αφορά το 25% όλων των περιπτώσεων σε ασθενείς ηλικίας άνω των 65 ετών.
Στη μετωποκροταφική άνοια πρώτο σύμπτωμα συνήθως είναι η άρση αναστολών στην κοινωνική συμπεριφορά και όχι οι διαταραχές μνήμης. Προεξάρχει η απάθεια, η απώλεια του συναισθηματικού ελέγχου με εκρηκτική ευερεθιστότητα ή αναίτιους γέλωτες, η αδιαφορία για την προσωπική υγιεινή, η χρήση ανάρμοστης γλώσσας, η αυξημένη πρόσληψη τροφής, η τάση για στοματική υπεραπασχόληση, η προοδευτική έκπτωση και στερεοτυπία του λόγου.
‘Αλλες μορφές
Η άνοια σώματος Lewy (Lewy Body Dementia) αντιπροσωπεύει το 5% έως 10% των περιπτώσεων. Τα επιδημιολογικά δεδομένα μπορεί να μην είναι απολύτως ακριβή, επειδή συχνά η διάγνωση του τύπου Lewybody διαλάθει της προσοχής.
Η νόσος Prion Creutzfeldt-Jakob είναι πολύ σπάνια και εμφανίζεται σε περίπου 1 στα 1 εκατομμύρια.
Η μεικτή άνοια είναι μια κατάσταση στην οποία οι ασθενείς έχουν περισσότερους από ένα τύπο άνοιας. Σε αυτήν την περίπτωση, η νόσος του Alzheimer με Lewy Body Dementia ή την αγγειακή μορφή είναι οι πιο συχνές συνυπάρχουσες μορφές.
Ποιες παθήσεις και διαταραχές δύναται να προκαλέσουν συμπτώματα άνοιας
Εκτός από τη νόσο αλτσχαιμερ (Alzheimer) και τις υπόλοιπες προαναφερόμενες μορφές, υπάρχουν και άλλες ιατρικές καταστάσεις που μπορεί να προκαλέσουν ανοϊκά συμπτώματα
- Τραύμα εγκεφάλου
- Υποσκληρίδιο αιμάτωμα
- Λόγω χρόνιας κατάχρησης αλκοόλ
- Λόγω φαρμάκων π.χ. χρόνια κατάχρηση αγχολυτικών
- HIV & άλλες λοιμώξεις του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος
- Νόσος Parkinson
- Νόσος Huntington
Άλλες αιτίες :
- Νόσος Fahr (αποτιτάνωση και καταστροφή βασικών γαγγλίων)
- Νόσος Wilson (καταστροφή φακοειδών πυρήνων των βασικών γαγγλίων από εναπόθεση χαλκού)
- Σκλήρυνση κατά πλάκας
- Υδροκέφαλος
- Μεταβολικές διαταραχές
- Θυρεοειδοπάθειες
- Νεοπλάσματα
Αναστρέφεται η άνοια ;
Μια πιθανή νόσος Alzheimer μπορεί να είναι ήπια ή μείζονα. Επιπλέον σε κάποιες περιπτώσεις τα αίτια μιας νευρογνωστικής διαταραχής μπορεί να είναι περισσότερα από ένα. Σε ένα μικρό ποσοστό η αιτία μπορεί να είναι αναστρέψιμη, αν η ανοϊκή συμπτωματολογία εντοπιστεί έγκαιρα.
Αναστρέψιμες αιτίες ανοϊκών συμπτωμάτων είναι ενδεικτικά ο υδροκέφαλος, οι λοιμώξεις, η κατάχρηση αλκοόλ, οι θυρεοειδοπάθειες κ.α.
Πως αυξάνονται οι πιθανότητες πρόληψης της ανοιας αλτσχαιμερ
Πρέπει να σημειωθεί ότι τα ανοϊκά περιστατικά αυξάνονται παγκοσμίως, φαινόμενο για το οποίο ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό (με εξαίρεση τις περιπτώσεις υψηλής γενετικής ευαλωτότητας) ο σύγχρονος τρόπος ζωής που υποβαθμίζει ακριβώς τις προαναφερθείσες προληπτικές στρατηγικές. Επομένως η πρόληψη της άνοιας ενδέχεται να διέρχεται μέσα από αλλαγές στον τρόπο ζωής με πιο χαρακτηριστικές τις ακόλουθες.
Εξασκείστε το μυαλό σας
Υιοθέτηση ενισχυτικών της γνωστικής εγκεφαλικής λειτουργίας συνηθειών με παραδείγματα το διάβασμα βιβλίων, εφημερίδων, το λύσιμο σταυρόλεξου, το κράτημα ημερολόγιου κ.α. Η ενίσχυση της φαιάς ουσίας μας μπορεί να ξεκινήσει σε μικρή ηλικία μέσω της γλωσσομάθειας. Η εξάσκηση της μνήμης μας με νέα δεδομένα συμβάλλει στην ενίσχυσή της σύμφωνα με έρευνα.
Εξασκείστε το σώμα σας
Μάθετε να γυμνάζεστε όσο περισσότερο μπορείτε επιλέγοντας κάποια ατομική ή ομαδική άσκηση που να σας ταιριάζει
Αυτό το οποίο αποδεικνύουν οι σύγχρονες έρευνες είναι κάτι ήδη γνωστό από την αρχαιότητα : νους υγιής εν σώματι υγιεί. Με άλλα λόγια, εάν θέλουμε να μειώσουμε τις πιθανότητες να αναπτύξουμε Αλτσχάιμερ αργότερα, θα πρέπει να αρχίσουμε να παίρνουμε μέρος σε ήπιες φυσικές δραστηριότητες. Μάλιστα σε βρετανική μελέτη που δημοσιεύτηκε τον Σεπτέμβριο του 2022 και συμμετείχαν πάνω από 78.000 άτομα τα οποία παρακολουθήθηκαν επί πέντε χρόνια, βρέθηκε ότι οι ηλικιωμένοι που περπατούσαν μισή ώρα την ημέρα, με ρυθμό που να καλύπτουν 2-3 χιλιόμετρα, είχαν μείωση του κινδύνου εμφάνισης της νόσου κατά 60%.
Παράλληλα η σωματική άσκηση βοηθάει τόσο στην καταπολέμηση των ψυχικών διαταραχών όπως η κατάθλιψη, όσο και στην καταπολέμηση φυσικών προβλημάτων όπως η υπέρταση και η παχυσαρκία.
Ακολουθήστε πιο υγιεινή διατροφή
Προσεκτική διατροφή εστιασμένη στη μείωση χοληστερίνης, τριγλυκεριδίων και σακχάρου. Το ελαιόλαδο, βασικό συστατικό της μεσογειακής διατροφής, περιέχει για παράδειγμα την αντιφλεγμονώδη και αντιοξειδωτική ουσία oleocanthal (πολυφαινόλη) που συσχετίζεται σε σχετικές έρευνες μεταξύ άλλων με μείωση της συσσώρευσης του β-αμυλοειδούς στον εγκέφαλο. Η συσσώρευση του β-αμυλοειδούς είναι ένας από τους νευροβιολογικούς μηχανισμούς πρόκλησης alzheimer.
Μην αφήνετε τα προβλήματα υγείας στην τύχη τους
Αποτελεσματική ρύθμιση σακχαρώδη διαβήτη, υπέρτασης και καρδιολογικών προβλημάτων
Σημαντικό θέμα που συχνά παραμελείται τόσο από ηλικιωμένους όσο και από τους στενούς συγγενείς τους είναι η βαρηκοΐα. Γνωρίζουμε από πρόσφατες μελέτες ότι η αισθητηριακή αποξένωση που προκαλεί η βαρηκοΐα όταν αυτή δεν αντιμετωπίζεται με τα πανταχού διαθέσιμα στις μέρες μας ακουστικά, αυξάνει 6 φορές τον κίνδυνο εμφάνισης άνοιας.
Συναναστραφείτε περισσότερο
Υιοθέτηση ψυχαγωγικών/κοινωνικών δραστηριοτήτων. Όσο πιο κοινωνικά ενεργοί και με ευχάριστες δραστηριότητες μπορούν να είναι οι ηλικιωμένοι, τόσο το καλύτερο.
Μειώστε κάπνισμα και αλκοόλ
Χρήση αλκοόλ εντός των επιτρεπτών ορίων & διακοπή καπνίσματος
Δεδομένου πως οι πάσχοντες από Αλτσχάιμερ αναμένεται να τριπλασιαστούν μέσα στις επόμενες δεκαετίες αν η συχνότητα εμφάνισής της συνεχίσει να έχει τους σημερινούς της ρυθμούς, θα λέγαμε πως ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης της νόσου είναι η πρόληψη και όχι η ίαση, η οποία αποτελεί ακόμη έναν μακρινό στόχο. Ακόμη και έχουν επενδυθεί και συνεχίσουν να επενδύονται δισεκατομμύρια ευρώ παγκοσμίως για την έρευνα και την καταπολέμηση των νευροεκφυλιστικών νόσων, η επιστημονική κοινότητα τείνει να συμφωνεί πως η προώθηση μιας ισορροπημένης ζωής τόσο σε φυσιολογικό όσο και σε πνευματικό επίπεδο δρα σίγουρα αποτρεπτικά.
Ποια είναι η αντιμετώπιση της άνοιας
Η ανεύρεση μιας νευρογνωστικής διαταραχής μπορεί να καθυστερήσει σημαντικά καθώς συνήθως το συγγενικό περιβάλλον του ηλικιωμένου δεν είναι ευαισθητοποιημένο στην παρατήρηση μεταβολών στην καθημερινή συμπεριφορά του κι έτσι η επαφή με τον ειδικό θα πραγματοποιηθεί όταν πλέον οι δυσλειτουργίες θα γίνουν αρκετά «θορυβώδεις».
Από τη στιγμή που θα διαπιστωθεί η ανοϊκή συνδρομή προτεραιότητα έχει η αντιμετώπιση τυχόν αναστρέψιμων αιτιών. Παράλληλα ένας συνδυασμός φαρμακευτικής θεραπείας με κινητοποιητικές/εργοθεραπευτικές, ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις απαιτείται για να καθυστερήσει όσο το δυνατόν περισσότερο η εξέλιξη της νόσου και να ενισχυθεί η ποιότητα ζωής του ηλικιωμένου.
Τα φάρμακα για την άνοια δεν μπορούν να σταματήσουν την πορεία της νόσου, αλλά να την καθυστερήσουν.
Τα κύρια φάρμακα που χρησιμοποιούνται σήμερα είναι η μεμαντίνη και οι αναστολείς της χολινεστεράσης και όσο πιο νωρίς ξεκινήσει η χορήγησή τους τόσο το καλύτερο για την καθυστέρηση της επιδείνωσης της μνήμης.
Επίσης για τα συνοδά συμπτώματα η ανάγκη επιτάσσει να χρησιμοποιούνται άλλα φάρμακα όπως τα αντικαταθλιπτικά για την κατάθλιψη και το άγχος ή ορισμένα αντιψυχωτικά (σε χαμηλές δόσεις) όταν υπάρχει εκσεσημασμένη ψυχοκινητική ανησυχία, παραλήρημα και παραισθήσεις/ψευδαισθήσεις που δυσχεραίνουν την καθημερινότητα των ανοϊκών ασθενών.
Μάθετε περισσότερα για τα φάρμακα της άνοιας
Η φροντίδα των ηλικιωμένων με άνοια είναι απαιτητική διαδικασία, τόσο ψυχικά για συγγενείς και επαγγελματίες φροντιστές, όσο και πρακτικά. Η φροντίδα των ασθενών με αλτσχαιμερ γίνεται είτε στο σπίτι είτε σε δομές για ηλικιωμένους (ιδρύματα). Η σοβαρή μείωση της λειτουργικότητας που προκαλεί η νόσος αλτσχάιμερ είναι επαρκής λόγος για αναπηρικό επίδομα.
Η αναζήτηση νέων θεραπειών για τις άνοιες είναι σε συνεχή εξέλιξη. Για παράδειγμα μια υποσχόμενη προσέγγιση είναι η θεραπεία με υπερήχους που ίσως χρησιμοποιηθεί κάποια μέρα για τη μείωση των αμυλοειδικών πλακών που ευθύνονται εν μέρει για για τη νόσο Alzheimer.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής