Τι είναι άρνηση
Άρνηση είναι ο μηχανισμός άμυνας που αποσκοπεί στην ελαχιστοποίηση της επίδρασης δυσάρεστων εμπειριών και συναισθημάτων στον ψυχισμό του ατόμου μέσω αυτού που λέει η ίδια η λέξη : της άρνησης ότι αυτά συμβαίνουν. Η άρνηση έχει διττή εφαρμογή, δηλαδή ενεργοποιείται τόσο για εσωτερικά ερεθίσματα π.χ. το αίσθημα φόβου/άγχους, οι ψυχολογικές δυσκολίες όσο και για εξωτερικά όπως την άρνηση πραγματικότητας κάποιων γεγονότων.
Όπως και όλοι οι μηχανισμοί άμυνας η άρνηση είναι ασυνείδητο φαινόμενο. Μέσω της άρνησης προστατεύουμε τον εαυτό μας από την επώδυνη επίγνωση που φανταζόμαστε ότι δεν μπορούμε να αντέξουμε. Επιλέγουμε ουσιαστικά μια θεώρηση της πραγματικότητας που μας βολεύει συναισθηματικά.
Ψυχολογία άρνησης
Από μελέτες βρεφών έχει διατυπωθεί η θεώρηση ότι μια πρώιμη έκφραση του μηχανισμού της άρνησης είναι το φαινόμενο της άρσης της βλεμματικής επαφής από το βρέφος προς τον γονέα. Με πιο απλά λόγια ενίοτε όταν το βρέφος βιώσει μια κατάσταση συναισθηματικής έντασης, θα αποσύρει το βλέμμα προσωρινά θέλοντας να “μην ασχοληθεί” άλλο με το στρεσσογόνο ερέθισμα. Δεν θέλει να αναγνωρίσει τον υποκειμενικά αφόρητο κίνδυνο και επομένως “κοιτάζει μακριά”. Αυτός ο μηχανισμός πιθανώς έχει και βιολογικό συστατικό σχετικό με τον αυτονομικό μηχανισμό φυγής-μάχης (Panksepp, 2004), ο οποίος θεωρείται εξελικτικά ότι φέρνει πλεονέκτημα επιβίωσης.
Τα βρέφη και τα μικρά παιδιά λόγω της συναισθηματικής τους ανωριμότητας λειτουργούν υπό την αίρεση ότι είναι παντοδύναμα. Στην πορεία υπό κανονικές συνθήκες μαθαίνουν δια της εμπειρίας ότι δυστυχώς δεν είναι έτσι, δεν μπορούν να ελέγξουν τα πράγματα, τα οποία συχνά δεν μπορούν να βαίνουν όπως θα επιθυμούσαν. Όμως αυτό δε σημαίνει ότι τους αρέσει και σταδιακά επιστρατεύουν την άρνηση ενδεχομένως με αναβαθμισμένες δυνατότητες καθώς μεγαλώνουν.
Αυτό συνεχίζεται (σε ορισμένους περισσότερο) στην ενήλικη ζωή προσδίδοντας το όφελος της διατήρησης του ελέγχου ή ακριβέστερα μιας επίφασης ελέγχου, γιατί ενδεχομένως αρκετοί μεγαλώνουν μαθαίνοντας την πεποίθηση ότι μπορούμε να ελέγχουμε τα πάντα ή ότι ο απόλυτος έλεγχος της ζωής μας είναι απαραίτητος.
Ένα γνωστό πλεονέκτημα στη λειτουργία της άρνησης είναι ότι αφαιρεί αμέσως την αντίληψη μιας υπαρξιακής απειλής και τα σχετικά μη ανεκτά συναισθήματα που αυτή κινητοποιεί. Αντίθετα, βοηθάει κάποιον να αισθάνεται μια (απατηλή) αίσθηση ασφάλειας, συχνά
ακόμη και του παντοδύναμου άτρωτου. Κορυφαίο παράδειγμα αυτής της λειτουργίας είδαμε στην πανδημία του covid-19.
Άρνηση ένας μηχανισμός διαστρέβλωσης της πραγματικότητας
Ένα άλλο πλεονέκτημα αυτού του πρωτόγονου αμυντικού μηχανισμού της άρνησης είναι ότι επιτρέπει την αστραπιαία μείωση της πολυπλοκότητας: αντί να υπομένει κανείς
- τη δική του άγνοια,
- την εξάρτηση από ειδικούς, πολιτικούς και άλλες πληθυσμιακές ομάδες,
- την αβεβαιότητα ορισμένων καταστάσεων στη ζωή
- καθώς και την αντίληψη των σχετικών αμφιθυμιών και της ευθύνης του
μπορεί φαινομενικά να διακρίνει ξεκάθαρα μεταξύ «μαύρου» και «λευκού», «σωστού» και «λάθους», «ασφαλούς» και «μη ασφαλούς», «υγιούς» και «άρρωστου». Πρόκειται για το γνωστό άσπρο-μαύρο ή ένα άλλο μηχανισμό άμυνας, αυτό της διχοτόμησης.
Στην άρνηση, ένα άτομο μπορεί να καταφύγει σε διάφορους νοητικούς μηχανισμούς, ώστε να “κατασκευάσει” την πραγματικότητα που τον βολεύει. Για παράδειγμα
- Υποβάθμιση : Το άτομο μπορεί να συμπεριφέρεται σαν να μην τρέχει τίποτα. Θα προσπαθήσουν να μεταφράσουν τα γεγονότα με τρόπο τέτοιο ώστε να φαίνεται ότι όλα είναι φυσιολογικά. Θα χρησιμοποιούν φράσεις όπως “δεν είναι τόσο κακό” ή “οι άνθρωποι κάνουν πολύ περισσότερα από εμένα”.
- Εκλογίκευση : Εδώ θα χρησιμοποιηθούν “λογικές” που θα δικαιολογούν την αποφυγή, όπως το στρες ή ότι δεν είναι κατάλληλη η στιγμή κ.α.
- Στρουθοκαμηλισμός : έννοια που υποδηλώνει ότι κρυβόμαστε, χώνουμε το κεφάλι μας στο χώμα όπως ο στρουθοκάμηλος, για να μη δούμε το προφανές. Όταν κάτι θα συμβεί, προκαλείται ένα απορημένο “σοκ”, μετά όμως θα συνεχίσουμε να είμαστε στον κόσμο μας.
Πρέπει να σημειωθεί ότι οι μηχανισμοί άμυνας αναφέρονται σε ξεχωριστά άτομα και όχι ομάδες ατόμων όπως ο πληθυσμός μιας χώρας. Αυτό βέβαια δεν αναιρεί το γεγονός ότι πολλά ξεχωριστά άτομα μπορεί να υιοθετούν τον ίδιο μηχανισμό άμυνας. Επιπλέον υπάρχει και η γνωστή στους περισσότερους ψυχολογία του όχλου ή της μάζας όπου κάθε άτομο υιοθετεί τις στάσεις και συμπεριφορές των πολλών.
Παραδείγματα άρνησης
Το φαινόμενο της άρνησης εντοπίζεται πολύ συχνά στην ψυχιατρική θεραπεία. Ένα όχι ασήμαντο ποσοστό ανθρώπων με ψυχικές διαταραχές ή ψυχολογικά προβλήματα αρνούνται να τα αναγνωρίσουν και συχνά ζουν αρκετά χρόνια υποφέροντας. Όμως και αργότερα κατά τη διάρκεια μιας θεραπευτικής προσπάθειας η άρνηση συνεχίζει να γίνεται εμπόδιο στην επίτευξη ενός βέλτιστου αποτελέσματος.
Η άρνηση είναι συχνή σε όσους παλεύουν με εθισμούς. Αρκετοί όχι μόνο δεν παραδέχονται ότι παλεύουν με το αλκοόλ, τα ναρκωτικά, τον τζόγο ή την εξάρτηση από το διαδίκτυο, αλλά ούτε καν ότι ο τρόπος ζωής τους έχει κάποιο πρόβλημα. Η άρνηση τους επιτρέπει να κάνουν την πραγματικότητα πιο κολακευτική.
Η κακοποίηση κάθε είδους αποτελεί επίσης πεδίο άρνησης λαμπρό. Ο περίγυρος επιλέγει να αρνείται το πρόβλημα για να μη “χαλάσει” η εικόνα, ενώ το θύμα συχνά βρίσκεται όμηρος σε μια πραγματικότητα που δεν μπορεί να βρει το δίκιο του και στήριξη από πουθενά.
Διαβάστε περισσότερα για την κακοποίηση στα παιδιά, αλλά και την κακοποίηση ως κοινωνικό φαινόμενο.
Άρνηση πραγματικότητας στην κοινωνία
Σε επίπεδο κοινωνιών η άρνηση αφορά τη σιωπή μας για φαινόμενα που πονάνε, την αδιαφορία μας για φαινόμενα που πλήττουν άλλους και όχι εμάς και την κωλυσιεργία μας για φαινόμενα που προσωρινά δε μας αφορούν, αλλά όταν αυτό συμβεί, τότε είναι συνήθως αργά.
Τυπικό παράδειγμα είναι τα κριτήρια ψήφου στις εκλογικές διαδικασίες.
Οι θεωρίες συνωμοσίας αποτελούν ένα κλασικό φαινόμενο όπου ο μηχανισμός της άρνησης θριαμβεύει. Τα τελευταία δύο χρόνια εν μέσω της πανδημίας covid βιώσαμε κατά κόρον την αμφισβήτηση της πραγματικότητας σε διάφορα στάδια. Στην αρχή όσον αφορά την ύπαρξη του κορωνοϊού, αλλά και τη βαρύτητά του και στην πορεία με την άρνηση του εμβολιασμού.
Η αρνηση της κλιματικής αλλαγής κυρίως από τις κυβερνήσεις των πιο ισχυρών κρατών του κόσμου είναι μια ακόμη περίπτωση. Ευτυχώς οι φωνές που επιτάσσουν τη λήψη μέτρων πριν να είναι πολύ αργά έχουν δυναμώσει.
Ελληνική κοινωνία (σκέψεις από το 2013)
Η ελληνική κοινωνία προσφέρεται ως εύκολο παράδειγμα οπτικής της άρνησης πραγματικότητας σε επίπεδο συνόλου.
Η ψυχολογία του Έλληνα τα τελευταία χρόνια έχει υποστεί μεγάλη επιβάρυνση, αυτό δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Το παρόν άρθρο οπωσδήποτε δεν καλύπτει το σύνολο του προβλήματος. Αν και σίγουρα το ποσοστό εκείνων που αρνούνται την τωρινή πραγματικότητα είναι θλιβερά υψηλό, δε νομίζω ότι είναι και το μοναδικό. Υπάρχει ένα εξίσου υψηλό ποσοστό που αποδέχεται την πραγματικότητα, αλλά δε δύναται να βρει τρόπο διεξόδου από αυτήν.
Σε αυτό συνεπικουρεί και ο φόβος, αυτό το παντοδύναμο συναίσθημα, που επιδρώντας στο σύνολο των πτυχών της ζωής του ατόμου, το δυσκολεύει στο να προχωρήσει σε δράσεις που θα επιθυμούσε. Μεγάλη μερίδα του κόσμου είναι σε σύγχυση καθώς δεν ξέρει σε ποιο θεσμό να απευθυνθεί, ώστε να δει καλύτερες μέρες. Προσφέρονται τέτοιοι θεσμοί σήμερα;
Κατά την εκτίμησή μου εκείνο στο οποίο ο Έλληνας σήμερα κάνει αρνηση είναι το γεγονός ότι πρέπει να αλλάξει! Οι νοοτροπίες του παρελθόντος φέρανε την παρακμή σε τομείς, όπως η υγεία, η οικονομία και η παιδεία. Η κοινωνική συνείδηση και δράση, δηλαδή η σκέψη και συμπεριφορά που στοχεύει στο όφελος του συνόλου πρέπει να υπερκεράσει επιτέλους το ατομικό συμφέρον. Επ’ ουδενί δεν είμαι υπέρ της ενοχοποίησης του Έλληνα. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι ο Έλληνας δεν έχει κάνει λάθη. Το να τα αρνείται δε θα βοηθήσει, τα προβλήματα θα διαιωνίζονται και θα επιδεινώνονται.
Αναγνώριση του λάθους δε σημαίνει ενοχοποίηση. Μπορεί να σημαίνει δράση για επανόρθωση.
Ο Έλληνας διόρισε και βόλεψε ποικιλοτρόπως τα τέκνα του, έχτισε ένα δυο σπίτια ο καθένας, αγόρασε ένα αμάξι ο καθένας, i-phone και lifestyle δεν το συζητάμε, αλλά την ίδια στιγμή δεν έχει σύστημα υγείας, παιδείας, κοινωνική ασφάλεια, δικαιοσύνη, δρόμους της προκοπής να κυκλοφορήσει και πλέον ούτε χρήματα να κυκλοφορήσει. Με εξαίρεση το τελευταίο, τα υπόλοιπα υπολείπονταν και πριν την κρίση, έτσι δεν είναι;
Πατώντας στον παρακάτω σύνδεσμο θα βρεθείτε στο πολύ ενδιαφέρον άρθρο του καθηγητή Γιώργου Πιπερόπουλου που προσφέρει τροφή για σκέψη επιχειρώντας να συσχετίσει τον πανταχού παρόντα μηχανισμό άμυνας της άρνησης με τη στάση του ελληνικού λαού απέναντι στα συμβάντα των τελευταίων 3,5 ετών.
Γιατί “αρνιόμαστε» την οδυνηρή πραγματικότητά μας;
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής