Τι είναι άρνηση
Άρνηση είναι ο μηχανισμός άμυνας που αποσκοπεί στην ελαχιστοποίηση της επίδρασης δυσάρεστων εμπειριών και συναισθημάτων στον ψυχισμό του ατόμου μέσω αυτού που λέει η ίδια η λέξη : της άρνησης ότι αυτά συμβαίνουν. Η άρνηση έχει διττή εφαρμογή, δηλαδή ενεργοποιείται τόσο για εσωτερικά ερεθίσματα π.χ. το αίσθημα φόβου/άγχους, οι ψυχολογικές δυσκολίες όσο και για εξωτερικά όπως την άρνηση πραγματικότητας κάποιων γεγονότων.
Τις περισσότερες φορές η άρνηση είναι ασυνείδητο φαινόμενο. Μέσω της άρνησης προστατεύουμε τον εαυτό μας από την επώδυνη επίγνωση που φανταζόμαστε ότι δεν μπορούμε να αντέξουμε. Επιλέγουμε ουσιαστικά μια θεώρηση της πραγματικότητας που μας βολεύει συναισθηματικά.
Ψυχολογία άρνησης
Η άρνηση είναι μια σύνθετη γνωστική διαδικασία που έχει τις ρίζες της στη ρύθμιση των συναισθημάτων και στην ψυχολογική αυτοσυντήρηση. Η έρευνα έχει δείξει ότι η άρνηση μπορεί να οδηγηθεί από τη γνωστική ασυμφωνία, τη δυσφορία που βιώνεται όταν έχουμε αντικρουόμενες πεποιθήσεις ή αξίες. Για την ανακούφιση αυτής της δυσφορίας, τα άτομα μπορεί να αρνηθούν ή να απορρίψουν τις αντικρουόμενες πληροφορίες, με αποτέλεσμα τη λήψη μεροληπτικών αποφάσεων (Festinger, 1957).
Από μελέτες βρεφών έχει διατυπωθεί η θεώρηση ότι μια πρώιμη έκφραση του μηχανισμού της άρνησης είναι το φαινόμενο της άρσης της βλεμματικής επαφής από το βρέφος προς τον γονέα. Με πιο απλά λόγια ενίοτε όταν το βρέφος βιώσει μια κατάσταση συναισθηματικής έντασης, θα αποσύρει το βλέμμα προσωρινά θέλοντας να “μην ασχοληθεί” άλλο με το στρεσσογόνο ερέθισμα. Δεν θέλει να αναγνωρίσει τον υποκειμενικά αφόρητο κίνδυνο και επομένως “κοιτάζει μακριά”. Αυτός ο μηχανισμός πιθανώς έχει και βιολογικό συστατικό σχετικό με τον αυτονομικό μηχανισμό φυγής-μάχης (Panksepp, 2004), ο οποίος θεωρείται εξελικτικά ότι φέρνει πλεονέκτημα επιβίωσης.
Τα βρέφη και τα μικρά παιδιά λόγω της συναισθηματικής τους ανωριμότητας λειτουργούν υπό την αίρεση ότι είναι παντοδύναμα. Στην πορεία υπό κανονικές συνθήκες μαθαίνουν δια της εμπειρίας ότι δυστυχώς δεν είναι έτσι, δεν μπορούν να ελέγξουν τα πράγματα, τα οποία συχνά δεν μπορούν να βαίνουν όπως θα επιθυμούσαν. Όμως αυτό δε σημαίνει ότι τους αρέσει και σταδιακά επιστρατεύουν την άρνηση ενδεχομένως με αναβαθμισμένες δυνατότητες καθώς μεγαλώνουν.
Αυτό συνεχίζεται (σε ορισμένους περισσότερο) στην ενήλικη ζωή προσδίδοντας το όφελος της διατήρησης του ελέγχου ή ακριβέστερα μιας επίφασης ελέγχου, γιατί ενδεχομένως αρκετοί μεγαλώνουν μαθαίνοντας την πεποίθηση ότι μπορούμε να ελέγχουμε τα πάντα ή ότι ο απόλυτος έλεγχος της ζωής μας είναι απαραίτητος.
Νευροεπιστημονικές μελέτες έχουν βρει ότι η άρνηση σχετίζεται με δραστηριότητα στον προμετωπιαίο φλοιό του εγκεφάλου, που είναι υπεύθυνος για τις εκτελεστικές λειτουργίες και τη συναισθηματική ρύθμιση. Αυτό υποδηλώνει ότι η άρνηση μπορεί να είναι προϊόν της προσπάθειας του εγκεφάλου να προστατευτεί από την υπερβολική συναισθηματική δυσφορία.
Ένα γνωστό πλεονέκτημα στη λειτουργία της άρνησης είναι ότι αφαιρεί αμέσως την αντίληψη μιας υπαρξιακής απειλής και τα σχετικά μη ανεκτά συναισθήματα που αυτή κινητοποιεί. Αντίθετα, βοηθάει κάποιον να αισθάνεται μια (απατηλή) αίσθηση ασφάλειας, συχνά
ακόμη και του παντοδύναμου άτρωτου. Κορυφαίο παράδειγμα αυτής της λειτουργίας είδαμε στην πανδημία του covid-19.
Άρνηση ένας μηχανισμός διαστρέβλωσης της πραγματικότητας
Ένα άλλο πλεονέκτημα αυτού του πρωτόγονου αμυντικού μηχανισμού της άρνησης είναι ότι επιτρέπει την αστραπιαία μείωση της πολυπλοκότητας: αντί να υπομένει κανείς
- τη δική του άγνοια,
- την εξάρτηση από ειδικούς, πολιτικούς και άλλες πληθυσμιακές ομάδες,
- την αβεβαιότητα ορισμένων καταστάσεων στη ζωή
- καθώς και την αντίληψη των σχετικών αμφιθυμιών και της ευθύνης του
μπορεί φαινομενικά να διακρίνει ξεκάθαρα μεταξύ «μαύρου» και «λευκού», «σωστού» και «λάθους», «ασφαλούς» και «μη ασφαλούς», «υγιούς» και «άρρωστου». Πρόκειται για το γνωστό άσπρο-μαύρο ή ένα άλλο μηχανισμό άμυνας, αυτό της διχοτόμησης.
Στην άρνηση, ένα άτομο μπορεί να καταφύγει σε διάφορους νοητικούς μηχανισμούς, ώστε να “κατασκευάσει” την πραγματικότητα που τον βολεύει. Για παράδειγμα
- Υποβάθμιση : Το άτομο μπορεί να συμπεριφέρεται σαν να μην τρέχει τίποτα. Θα προσπαθήσουν να μεταφράσουν τα γεγονότα με τρόπο τέτοιο ώστε να φαίνεται ότι όλα είναι φυσιολογικά. Θα χρησιμοποιούν φράσεις όπως “δεν είναι τόσο κακό” ή “οι άνθρωποι κάνουν πολύ περισσότερα από εμένα”.
- Εκλογίκευση : Εδώ θα χρησιμοποιηθούν “λογικές” που θα δικαιολογούν την αποφυγή, όπως το στρες ή ότι δεν είναι κατάλληλη η στιγμή κ.α.
- Στρουθοκαμηλισμός : έννοια που υποδηλώνει ότι κρυβόμαστε, χώνουμε το κεφάλι μας στο χώμα όπως ο στρουθοκάμηλος, για να μη δούμε το προφανές. Όταν κάτι θα συμβεί, προκαλείται ένα απορημένο “σοκ”, μετά όμως θα συνεχίσουμε να είμαστε στον κόσμο μας.
Πρέπει να σημειωθεί ότι οι μηχανισμοί άμυνας αναφέρονται σε ξεχωριστά άτομα και όχι ομάδες ατόμων όπως ο πληθυσμός μιας χώρας. Αυτό βέβαια δεν αναιρεί το γεγονός ότι πολλά ξεχωριστά άτομα μπορεί να υιοθετούν τον ίδιο μηχανισμό άμυνας. Επιπλέον υπάρχει και η γνωστή στους περισσότερους ψυχολογία του όχλου ή της μάζας όπου κάθε άτομο υιοθετεί τις στάσεις και συμπεριφορές των πολλών.
Στρουθοκαμηλισμός (Το φαινόμενο της στρουθοκαμήλου)
Το φαινόμενο της στρουθοκαμήλου (Ostrich Effect), μια γνωστική προκατάληψη που πήρε το όνομά του από τον μύθο ότι οι στρουθοκάμηλοι θάβουν το κεφάλι τους στην άμμο για να αποφύγουν τον κίνδυνο, εμφανίζεται όταν τα άτομα αποφεύγουν να αντιμετωπίσουν αρνητικές ή άβολες πληροφορίες. Αυτό το ψυχολογικό φαινόμενο επηρεάζει τη λήψη αποφάσεων και τη συμπεριφορά σε διάφορες πτυχές της ζωής, από τα προσωπικά οικονομικά μέχρι την υγεία.
Στρουθοκαμηλισμός έχει παρατηρηθεί ευρέως σε διαφορετικά πλαίσια, όπως :
- Προσωπικά οικονομικά: Οι επενδυτές μπορεί να αποφύγουν τον έλεγχο των χαρτοφυλακίων τους κατά τη διάρκεια ύφεσης της αγοράς, καθυστερώντας τις απαραίτητες προσαρμογές στις επενδυτικές τους στρατηγικές (Karlsson, Loewenstein, & Seppi, 2009).
- Υγεία: Τα άτομα μπορεί να αποφύγουν να αναζητήσουν ιατρική βοήθεια ή να αναβάλουν τους προληπτικούς ελέγχους από φόβο μήπως λάβουν αρνητική διάγνωση, επιδεινώνοντας δυνητικά τα αποτελέσματα της υγείας.
- Περιβαλλοντικά ζητήματα: Οι άνθρωποι μπορεί να αγνοούν ή να υποβαθμίζουν τη σοβαρότητα της κλιματικής αλλαγής για να αποφύγουν να αντιμετωπίσουν την πραγματικότητα των συνεπειών της και την ανάγκη για αλλαγές στον τρόπο ζωής.
Ο στρουθοκαμηλισμός μπορεί να οδηγήσει σε μη βέλτιστη λήψη αποφάσεων και δυσμενή αποτελέσματα σε διάφορες πτυχές της ζωής. Αποφεύγοντας τις αρνητικές πληροφορίες, τα άτομα μπορεί να χάσουν ευκαιρίες για μάθηση, ανάπτυξη και προσαρμογή στις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε οικονομικές απώλειες, κακά αποτελέσματα υγείας και απροθυμία να συμμετάσχουν σε συλλογικές προσπάθειες για την αντιμετώπιση πιεστικών κοινωνικών ζητημάτων.
Μερικές στρατηγικές για να ξεπεραστεί ο στρουθοκαμηλισμος περιλαμβάνουν:
- Ενθάρρυνση της αυτογνωσίας: Η αναγνώριση των προσωπικών τάσεων για την αποφυγή αρνητικών πληροφοριών μπορεί να βοηθήσει τα άτομα να αντιμετωπίσουν και να αντιμετωπίσουν τις προκαταλήψεις τους.
- Προώθηση της κριτικής σκέψης: Η ανάπτυξη δεξιοτήτων κριτικής σκέψης μπορεί να δώσει τη δυνατότητα στα άτομα να εξετάζουν αντικειμενικά τις πληροφορίες και να λαμβάνουν τεκμηριωμένες αποφάσεις.
- Προώθηση συναισθηματικής ανθεκτικότητας: Η οικοδόμηση συναισθηματικής ανθεκτικότητας μπορεί να βοηθήσει τα άτομα να αντιμετωπίσουν τη δυσφορία και να περιηγηθούν πιο αποτελεσματικά σε δύσκολες καταστάσεις.
- Καλλιέργεια νοοτροπίας ανάπτυξης: Η υιοθέτηση μιας νοοτροπίας ανάπτυξης, η οποία δίνει αξία στη μάθηση και την προσαρμογή, μπορεί να ενθαρρύνει τα άτομα να αντιμετωπίσουν τις αντιξοότητες και να μάθουν από τις αναποδιές.
Το φαινόμενο της στρουθοκαμήλου είναι μια διάχυτη γνωστική προκατάληψη που επηρεάζει τη λήψη αποφάσεων και τη συμπεριφορά σε διάφορους τομείς. Με την κατανόηση και την αντιμετώπιση αυτής της προκατάληψης, τα άτομα και οι κοινωνίες μπορούν να προωθήσουν την υγιέστερη λήψη αποφάσεων, την προσωπική ανάπτυξη και τη συλλογική πρόοδο.
Παραδείγματα άρνησης
Το φαινόμενο της άρνησης εντοπίζεται πολύ συχνά στην ψυχιατρική θεραπεία. Ένα όχι ασήμαντο ποσοστό ανθρώπων με ψυχικές διαταραχές ή ψυχολογικά προβλήματα αρνούνται να τα αναγνωρίσουν και συχνά ζουν αρκετά χρόνια υποφέροντας. Όμως και αργότερα κατά τη διάρκεια μιας θεραπευτικής προσπάθειας η άρνηση συνεχίζει να γίνεται εμπόδιο στην επίτευξη ενός βέλτιστου αποτελέσματος.
Η άρνηση είναι συχνή σε όσους παλεύουν με εθισμούς. Αρκετοί όχι μόνο δεν παραδέχονται ότι παλεύουν με το αλκοόλ, τα ναρκωτικά, τον τζόγο ή την εξάρτηση από το διαδίκτυο, αλλά ούτε καν ότι ο τρόπος ζωής τους έχει κάποιο πρόβλημα. Η άρνηση τους επιτρέπει να κάνουν την πραγματικότητα πιο κολακευτική.
Η κακοποίηση κάθε είδους αποτελεί επίσης πεδίο άρνησης λαμπρό. Ο περίγυρος επιλέγει να αρνείται το πρόβλημα για να μη “χαλάσει” η εικόνα, ενώ το θύμα συχνά βρίσκεται όμηρος σε μια πραγματικότητα που δεν μπορεί να βρει το δίκιο του και στήριξη από πουθενά.
Διαβάστε περισσότερα για την κακοποίηση στα παιδιά, αλλά και την κακοποίηση ως κοινωνικό φαινόμενο.
Άρνηση πραγματικότητας στην κοινωνία
Ο αντίκτυπος της άρνησης υπερβαίνει την ατομική ψυχολογία, εκδηλώνεται και σε κοινωνικά ζητήματα. Η άρνηση μπορεί να λάβει τη μορφή απόρριψης ή ελαχιστοποίησης πιεστικών ανησυχιών, όπως η κλιματική αλλαγή, ο συστημικός ρατσισμός ή οι κρίσεις δημόσιας υγείας. Όταν η άρνηση γίνεται διάχυτη στην κοινωνία, εμποδίζει τη συλλογική ικανότητα αντιμετώπισης και αντιμετώπισης αυτών των προκλήσεων, επιδεινώνοντας τελικά τα ζητήματα που αντιμετωπίζονται.
Η άρνηση αφορά τη σιωπή μας για φαινόμενα που πονάνε, την αδιαφορία μας για φαινόμενα που πλήττουν άλλους και όχι εμάς και την κωλυσιεργία μας για φαινόμενα που προσωρινά δε μας αφορούν, αλλά όταν αυτό συμβεί, τότε είναι συνήθως αργά.
Για παράδειγμα, η άρνηση της κλιματικής αλλαγής κυρίως από τις κυβερνήσεις των πιο ισχυρών κρατών του κόσμου μπορεί να οδηγήσει σε ανεπαρκείς περιβαλλοντικές πολιτικές και να εμποδίσει την παγκόσμια προσπάθεια να μετριαστούν οι επιπτώσεις της. Ευτυχώς οι φωνές που επιτάσσουν τη λήψη μέτρων πριν να είναι πολύ αργά έχουν δυναμώσει.
Ομοίως, η άρνηση της ύπαρξης συστημικού ρατσισμού μπορεί να διαιωνίσει τις κοινωνικές ανισότητες και να εμποδίσει την ανάπτυξη πολιτικών χωρίς αποκλεισμούς. Και στις δύο περιπτώσεις, η άρνηση εμποδίζει την κοινωνία να συμμετάσχει σε εποικοδομητικό διάλογο και να εφαρμόσει τις απαραίτητες αλλαγές.
Οι θεωρίες συνωμοσίας αποτελούν ένα κλασικό φαινόμενο όπου ο μηχανισμός της άρνησης θριαμβεύει. Τα τελευταία δύο χρόνια εν μέσω της πανδημίας covid βιώσαμε κατά κόρον την αμφισβήτηση της πραγματικότητας σε διάφορα στάδια. Στην αρχή όσον αφορά την ύπαρξη του κορωνοϊού, αλλά και τη βαρύτητά του και στην πορεία με την άρνηση του εμβολιασμού.
Η άρνηση και το φαινόμενο της στρουθοκαμήλου είναι βαθιά ριζωμένα ψυχολογικά φαινόμενα με σημαντικές επιπτώσεις στη λήψη αποφάσεων και στη συμπεριφορά. Με την κατανόηση της επιστήμης πίσω από αυτές τις διαδικασίες, τα άτομα και οι κοινωνίες μπορούν να εργαστούν για την ανάπτυξη στρατηγικών για την αντιμετώπιση και την υπέρβασή τους, προωθώντας τελικά την υγιέστερη λήψη αποφάσεων και τη συλλογική πρόοδο.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής