Τι είναι η αδράνεια
Στη Φυσική αδράνεια είναι η ιδιότητα των σωμάτων να αντιστέκονται στη μεταβολή της κινητικής τους κατάστασης.
Η ευρύτερη εννοιοδότηση της αδράνειας στην καθημερινή ζωή ή σε πιο συγκεκριμένους τομείς δεν απέχει και πολύ από τον ορισμό αυτό.
Η αδράνεια είναι η απουσία δράσης, η απουσία πράξεων και συμπεριφορικά μπορεί να αποτελεί μια εκούσια επιλογή όπως και το αντίθετό της δηλαδή η δράση. Μπορεί όμως να οφείλεται και στην άγνοια π.χ. αν δεν ξέρω ότι υπάρχει λόγος να κάνω κάτι, δε θα το κάνω.
Οι άνθρωποι επιλέγουν δηλαδή το αν θα κάνουν κάτι ή όχι, αν ξέρουν.
Οι άνθρωποι λειτουργούν ως άτομα, αλλά και ως μέλη συνόλου. Το τι κάνουν ή δεν κάνουν δηλαδή αφορά τόσο τον εαυτό τους, όσο και τα σύνολα μέσα στα οποία ζουν, όπως η οικογένεια, η εργασία, το σχολείο, η γειτονιά, ο δήμος, οι σύλλογοι, η πόλη, η χώρα. Όσο μεγαλύτερο το σύνολο, τόσο πιο δύσκολη η επιτυχημένη οργάνωση της συλλογικής δράσης.
Το βασικό που πρέπει να κρατήσουμε είναι ότι όπως και για την κάθε πράξη μας υπάρχει λόγος/λόγοι έτσι και για την έλλειψη δράσης υπάρχουν επίσης λόγοι εμφανείς ή αφανείς.
Στη συνέχεια θα επιχειρήσουμε την προσέγγιση της έννοιας από διαφορετικές οπτικές.
Αδράνεια στην ατομική ψυχολογία
Η αδράνεια εμφανίζεται έντονα στην ανθρώπινη ψυχολογία όπου μπορεί να αποτελεί μια κατάσταση προστασίας του εαυτού μας από άλλες καταστάσεις που έχουμε εκτιμήσει ως απειλητικές και ότι δεν μπορούμε να ανταπεξέλθουμε. Αν χρονικά και ποσοτικά η αδρανεια είναι μεγάλη, τότε μπορεί να αποτελεί εκδήλωση ενός σημαντικού ψυχολογικού προβλήματος ή μιας ψυχικής διαταραχής.
Έτσι χαρακτηριστική είναι η αδράνεια στην κατάθλιψη, η εκτεταμένη απόσυρση που προέρχεται από την έλλειψη κινήτρου και ενέργειας. Το εύρος των κινήσεων μπορεί να περιοριστεί στις αγχώδεις διαταραχές όπου το άτομο επειδή φοβάται να κάνει κάτι, δεν το κάνει (αποφυγές). Μπορεί να εκδηλωθεί ως αγοραφοβία, κοινωνική φοβία, αλλά και σε έντονο βαθμό στην ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Γενικά η συμπεριφορά αποφυγής μπορεί να παρατηρηθεί σε κάθε διαταραχή, πολυσύνθετα διαπλεκόμενη με τη σκέψη και το συναίσθημα του ατόμου.
Υπό ευρύτερη ψυχολογική έννοια, αδράνεια θα προκύψει αν δεν υπάρχει κίνητρο για κάποια δράση ή αν υπάρχει αντικίνητρο. Στην πραγματική ζωή βέβαια μπορεί να υπάρχουν και τα δύο ταυτόχρονα και εκεί ουσιαστικά επικρατεί όποιο έχει μεγαλύτερη ισχύ για τον εκάστοτε ψυχισμό. Επιπλέον πέρα από το αντικίνητρο μπορεί να υπάρχουν και άλλα κίνητρα πιθανώς άσχετα, τα οποία για λόγους οικονομίας χρόνου και ενέργειας να επικρατούν. Δηλαδή μπορεί η δράση προς μια κατεύθυνση να έχει ως συνέπεια την αδράνεια για κάτι άλλο. Τέλος το ίδιο κίνητρο μπορεί σε διαφορετικές περιστάσεις να οδηγεί σε δράση ή μη δράση.
- Η πλήξη-βαρεμάρα είναι μια κατάσταση έλλειψης κινήτρου που μας ρέπει προς την αδράνεια.
- Η αβεβαιότητα για την έκβαση, ο φόβος για το άγνωστο μπορεί να οδηγεί σε στασιμότητα.
- Χαρακτηριστικά προσωπικότητας όπως για παράδειγμα η εξαρτητικότητα δεν ευνοούν την αυτόνομη δράση. Η υποστήριξη ή η έγκριση των άλλων ορισμένες φορές είναι χρήσιμες αλλά η μη ύπαρξη τους δεν χρειάζεται να οδηγεί στο να μην αναλάβουμε δράση.
- Η απουσία άμεσης ανταμοιβής αποτελεί επίσης σημαντικό λόγο απουσίας δράσης. Η άμεση ανταμοιβή λόγω μεικτών βιολογικών και περιβαλλοντικών αιτίων μπορεί να αποτελεί το βασικό κίνητρο για δράση σε ορισμένους ανθρώπους σήμερα, με συνέπεια η απουσία του ενός να ωθεί στην απουσία του άλλου.
- Σε νοητικό επίπεδο προεγκατεστημένες πεποιθήσεις, στερεότυπα και γνωσιακές προκαταλήψεις όπως το status quo bias μπορεί να σχηματίζουν ένα σύνθετο γνωσιακό προφίλ που να ευνοεί την αδράνεια σε σχέση με τη δράση.
Έτσι σχηματίζονται δικαιολογίες για τη μη δράση με στόχο τη μείωση της γνωστικής ασυμφωνίας.
Η θεωρία της γνωστικής ασυμφωνίας ορίζει ότι τα άτομα παρακινούνται να μειώσουν την ασυμφωνία ή την ασυνέπεια μεταξύ των αντιλήψεων/στάσεων και των συμπεριφορών τους. Σε τέτοιες περιπτώσεις, οι άνθρωποι θα αλλάξουν είτε τη συμπεριφορά τους είτε τη στάση τους, ανάλογα με το ποιο είναι πιο εύκολο να αλλάξει (Festinger, 1957). Η αδράνεια για οποιοδήποτε λόγο λοιπόν μπορεί να οδηγήσει έμμεσα σε αλλαγή πεποιθήσεων ώστε να περιοριστεί η ψυχική ένταση λόγω γνωστικής ασυμφωνίας.
Κατ’ επέκταση η αδράνεια μπορεί να είναι το τελικό αποτέλεσμα της ενεργοποίησης μηχανισμών άμυνας που επίσης ως γνωστόν αποσκοπούν στη μείωση της ψυχικής έντασης. Τέτοιοι μηχανισμοί είναι π.χ. η άρνηση, η απώθηση, η εκλογίκευση.
Συλλογική αδράνεια
Ο όρος αναφέρεται στην απουσία δράσης που να αποσκοπεί σε αλλαγές που θα επηρεάσουν σύνολα ανθρώπων. Ουσιαστικά πρόκειται για κινήσεις που εκτελούνται ομαδικά και όχι ατομικά. Τελικά βέβαια επηρεάζουν και το κάθε άτομο ξεχωριστά αν και όχι άμεσα συνήθως. Τα όσα προαναφέρθηκαν εκ της ψυχολογίας εμπλέκονται ποικιλοτρόπως σε συνδυασμό με κάποιες θεωρήσεις της κοινωνικής ψυχολογίας για την πολιτική/συλλογική δράση.
- Η θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας κατά την οποία οι άνθρωποι αντλούν κομμάτια της ταυτότητάς τους μέσω της συμμετοχής σε ομάδες και δρουν ανάλογα ώστε να προωθήσουν τα αντίστοιχα ομαδικά συμφέροντα.
- Σύμφωνα με τη θεωρία της δικαιολόγησης του συστήματος, οι άνθρωποι έχουν ένα ιδεολογικό κίνητρο για να δικαιολογήσουν το κοινωνικό και πολιτικό status quo (Jost & Banaji, 1994; Jost, Banaji, & Nosek, 2004). Οι ισχυρές αυτές πεποιθήσεις σχετίζονται με την αναστολή της πολιτικής δράσης.
Αδρανεια από τα κοινά
Κορυφαία εκδήλωση συλλογικής αδράνειας τις τελευταίες δεκαετίες αποτελούν τα υψηλά ποσοστά αποχής από εκλογικές διαδικασίες εθνικού, τοπικού ή συντεχνιακού χαρακτήρα.
Το πολύ ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι ενώ οι περισσότεροι άνθρωποι αναγνωρίζουν τα διάφορα κοινωνικά προβλήματα κυρίως επειδή τα έχουν βιώσει, σημειώνεται μια χαρακτηριστική ένδεια αντιρροπιστικών δράσεων είτε μέσω των επίσημων δημοκρατικών διαδικασιών, είτε μέσω των ανεπίσημων όπως π.χ. μια ειρηνική διαδήλωση.
Ο ίδιος ο τρόπος αναγνώρισης ενδέχεται να αποτελεί αυτό-αποτρεπτικό παράγοντα. Αυτό υπό την έννοια ότι η οποιαδήποτε ρητορική εξαντλείται στην εκφορά της, κάτι που ευνοείται από την είσοδο-εισβολή των κοινωνικών μέσων έκφρασης (social media) στη σημερινή πραγματικότητα. Πιο απλά να το πούμε, ενώ μπορεί να υπάρχει έντονη κριτική και αμφισβήτηση για πολλά στραβά της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής κατάστασης, αυτή περιορίζεται (εκτονώνεται;) στα κοινωνικά δίκτυα έκφρασης.
Πολλοί μπορεί να νιώθουν ότι έκαναν κάτι, επειδή έγραψαν στο facebook.
Στη χώρα μας αναγνωρίζονται με μεγάλα ποσοστά συμφωνίας προβλήματα και ελλείψεις σε βασικούς τομείς της ζωής όπως π.χ. :
- Παιδεία
- Υγεία
- Δικαιοσύνη
- Εργασία/ανεργία
- Δημόσια οργάνωση
Δεν είναι ότι δεν έχουν γίνει προσπάθειες επίλυσης εντός των προηγούμενων δεκαετιών. Όμως είτε αυτές δεν ήταν κατάλληλες, είτε δεν ήταν επαρκείς, είτε κατέπεσαν επειδή καταπολεμήθηκαν από φράξιες με αντίθετα συμφέροντα. Κάποιες τομές φέρουν σημαντικό πολιτικό κόστος που ελάχιστοι είναι έτοιμοι να το αναλάβουν.
Όμως τελικά οι παρελθούσες αποτυχίες μπορεί να οδηγούν σε παραίτηση από περαιτέρω προσπάθειες. Υπό την ίδια λογική η διαρκής ματαίωση του περισσότερου κόσμου από τις πολιτικές παρατάξεις οδηγεί σε ενός είδους «αναχωρητισμό» από την ενασχόληση με τα κοινά. Σε αντικατάσταση μπορεί να επέρχεται ενός είδους πρακτικισμός κατά τον οποίο ασχολούμαστε με ένα κλάσμα των καταστάσεων στο οποίο το αποτέλεσμα της αλλαγής είναι εφικτό, έχοντας αποδεχτεί την αδυναμία για πιο αισθητές παρεμβάσεις.
Αδράνεια για την κλιματική αλλαγή
Άλλη κορυφαία έκφραση συλλογικής αδράνειας των τελευταίων ετών αποτελεί η έλλειψη δράσης εκ μέρους των κυβερνήσεων για την κλιματική αλλαγή. Η περιβαλλοντική επιδείνωση είναι ήδη εδώ, με τα στοιχεία μιας επερχόμενης σοβαρής κλιματικής αλλαγής να συσσωρεύονται όλο και περισσότερο, όμως οι μεγαλύτερες σε ισχύ χώρες του κόσμου που αποτελούν και τους μεγαλύτερους ρυπαντές αντίστοιχα, δε δείχνουν έμπρακτα να αναγνωρίζουν τον κίνδυνο.
Δυστυχώς υπάρχουν ισχυρά αντίθετα κίνητρα που έχουν να κάνουν με την αποσταθεροποίηση της παγκόσμιας οικονομίας και τα ασύλληπτου μεγέθους οικονομικά συμφέροντα που θα πλήττονταν, εάν λαμβάνονταν άμεσα τα κατάλληλα μέτρα. Όμως η αργή κίνηση έχει συνέπειες για το μέλλον.
Περί του οικονομικού : Μια και δε χωρά αμφιβολία ότι η ίδια η κοινωνία έχει εξελιχθεί με συγκεκριμένη φιλοσοφία που βασίζεται στο κέρδος, δε θα ήταν παρακινδυνευμένο να αναγνωρίσουμε το οικονομικό συμφέρον ως ίσως το σημαντικότερο κίνητρο δράσης, άρα και μη δράσης σήμερα (βέβαια και η μη δράση για τα θέματα αυτά οικονομικές επιπτώσεις έχει στην τελική). Αυτό όμως αφαιρεί το βάρος από άλλους πολύ πιο σημαντικούς τομείς όπως η ίδια η ανθρώπινη επιβίωση.
Αδράνεια στην πανδημία του covid-19
Ένα άλλο μεγάλο θέμα. Ενώ στην αρχή της πανδημίας το ισχυρό σοκ και η άμεση απειλή επέφεραν άμεσες δράσεις οι οποίες εφαρμόστηκαν σε πολύ μεγάλο βαθμό συλλογικά (lockdowns), κατά την εξέλιξη διαπιστώθηκε ύφεση στη διάθεση για λήψη των κατάλληλων μακροπρόθεσμων μέτρων τόσο σε επίπεδο κυβερνήσεων, όσο και στο επίπεδο των πολιτών. Μια εκτενής ανάλυση μπορούν οι ενδιαφερόμενοι να βρουν εδώ.
Αίτια συλλογικής αδράνειας
Έτσι, προσπαθώντας να συμμαζέψουμε όσους περισσότερους παράγοντες εμπλέκονται σε ένα τόσο πολύπλοκο θέμα, κάποιες αιτίες που ωθούν σε συλλογική αδράνεια μπορεί να είναι :
- Άγνοια
- Απουσία κινήτρου
- Απουσία άμεσης ανταμοιβής
- Οικονομικά/πολιτικά συμφέροντα
- Απουσία κοινωνικής συνείδησης λόγω της γενικότερης παγκόσμιας κοινωνικοπολιτικής κατεύθυνσης
- Ατόνηση οργανωμένων ομάδων κοινωνικής επίδρασης π.χ. εργατικά κινήματα
- Αποτυχία προηγούμενης δράσης (και ενδεχομένως συνειδησιακή αποκαθήλωση αυτής)
- Η πιο απαιτητική σύγχρονη πραγματικότητα δημιουργεί έλλειψη χρόνου & ενέργειας
- Μιμητισμός
- Αδυναμία γρήγορης εγκόλπωσης των απανωτών ισχυρών πληγμάτων που οι κρίσεις των τελευταίων ετών έχουν επιφέρει
- Ματαίωση : πεποίθηση ότι κάθε προσπάθεια για αλλαγή είναι μάταιη
- Έλλειψη αξιόπιστης ηγετικής φιγούρας που να εμπνέει
- Έλλειψη εμπιστοσύνης στα πολιτικά κόμματα λόγω διαφθοράς και διαχρονικής διαρκούς αποτυχίας να ανταποκριθούν στις ανάγκες της κοινωνίας
Σωματική αδράνεια
Ένας σημαντικός τομέας που αξίζει σχολιασμού λόγω της πολυεπίπεδης σχέσης του με την υγεία είναι η σωματική αδράνεια. Για να γίνει αντιληπτή η τεράστια επιβάρυνση που προκαλεί παρατίθεται η σχετική αναφορά από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας :
«Σχεδόν 500 εκατομμύρια άνθρωποι θα αναπτύξουν καρδιακές παθήσεις, παχυσαρκία, διαβήτη ή άλλες μη μεταδοτικές ασθένειες που αποδίδονται στη σωματική αδράνεια, μεταξύ 2020 και 2030, με κόστος 27 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως, εάν οι κυβερνήσεις δεν λάβουν επείγουσα δράση για να ενθαρρύνουν περισσότερη σωματική δραστηριότητα στους πληθυσμούς τους».
Η περαιτέρω ανάλυση κρίνεται περιττή, καθώς τα νούμερα μιλούν από μόνα τους, ενώ αμέτρητες και διαθέσιμες σε όλους είναι οι επιστημονικές έρευνες που επικυρώνουν τη συσχέτιση. Διαθέσιμες είναι φυσικά και οι απαντήσεις στο μεγάλο αυτό πρόβλημα, δηλαδή η τακτική φυσική δραστηριότητα, η συστηματική σωματική άσκηση και η επαφή με τη φύση.
Αν και οι άνθρωποι αναπτύσσουν όπως και για άλλα θέματα διάφορες δικαιολογίες και εκλογικεύσεις ώστε να αποφύγουν την σωματική δραστηριότητα, θα πρέπει να αναφέρουμε ως ελαφρυντικό το παγκόσμιο κοινωνικό γίγνεσθαι μέσα στο οποίο διαβιούν, το οποίο είναι αμφίβολο το πόσο ευνοεί την υιοθέτησή της.
Επίλογος
Παρά το ότι πολλοί άνθρωποι βιώνουν περιστασιακά ή μόνιμα κάποια μορφή αδράνειας, η λέξη δημιουργεί αρνητικές εντυπώσεις, σε αντίθεση με τη δράση ή δραστηριότητα που απηχεί θετικά. Αν και τις περισσότερες φορές όπως αναπτύξαμε στο άρθρο η έλλειψη δράσης φαίνεται να διαιωνίζει σοβαρά προβλήματα, δε σημαίνει αυτό ότι σε κάποιες περιπτώσεις δεν έχει και όφελος.
Για παράδειγμα κάποιες φορές η βιαστική κίνηση μπορεί να είναι επιπόλαια, συχνά χρειάζεται να περιμένουμε την κατάλληλη στιγμή ώστε να δράσουμε. Επίσης υπάρχουν υπερδραστήριοι/υπερκινητικοί άνθρωποι στις μέρες μας συχνά πηγαίνοντας τον εαυτό τους στα άκρα, ώστε να ικανοποιήσουν τα εσωτερικά τους κίνητρα. Κάποιοι μάλιστα αποφεύγουν να σταματήσουν προσπαθώντας να απασχολούνται ανηλεώς, διότι φοβούνται τον εαυτό τους και τις σκέψεις τους.
Μπορούμε να πούμε πάντως ότι η ανάληψη δράσης προϋποθέτει ένα βαθμό ευθύνης. Ανάλογα τη βαρύτητα της πράξης και όσο περισσότερους επηρεάζει, τόσο μεγαλύτερη είναι η ευθύνη αυτή και η δέσμευση που μπορεί να ακολουθεί. Στο συλλογικό επίπεδο βέβαια η απόδοση ευθύνης είναι πιο πολύπλοκο θέμα. Δεν είναι αυτονόητο ότι όλοι μπορούν να διαχειριστούν αυτά, ειδικά μάλιστα υπό το βάρος των υποχρεώσεων και διαφόρων ειδικών συνθηκών της σύγχρονης ζωής. Η ατομική και συλλογική ευθύνη δεν καλλιεργούνται ίσως όσο θα έπρεπε. Η εκπαίδευση στην καθυστερημένη ανταμοιβή επίσης. Είναι θέματα παιδείας, αλλά κάποιοι πρέπει να μην αδρανήσουν ώστε να εστιάσουν εμπράκτως σε αυτά.
Οι άνθρωποι είναι πολιτικά όντα αλλά πόσο χώρο και χρόνο έχουν να δώσουν στην ιδιότητά τους αυτή; Είναι πιο εύκολο να ασχοληθούν με τα δικά τους σε μια ήδη δύσκολη καθημερινότητα. Εκτός του ότι η ροπή προς τον ατομικισμό είναι ψυχολογικά πιο εύκολη, η τόσο εμφανής συλλογική μεταστροφή προς αυτόν τις τελευταίες δεκαετίες δεν μπορεί παρά να ιδωθεί και ως αποτέλεσμα του κυρίαρχου κοινωνικοοικονομικού συστήματος που μεταξύ άλλων θεοποιεί την προσωπική επιτυχία.
Έτσι ενώ από μια πλευρά η αναγνώριση της αδράνειας μπορεί να μας γεμίζει θυμό και απογοήτευση, από μια άλλη πρέπει να κατανοείται υπό το ευρύτερο πλαίσιο του ατόμου ή της κοινωνίας.
Η συλλογική δράση αν και άκρως αναγκαία και επιθυμητή, απέχει μακράν από το να θεωρηθεί ως εύκολα πραγματοποιήσιμη.
Το αν και πόσο και πότε μπορεί να “ωριμάσει” ένα σύνολο (ή ένα άτομο) ώστε να αντιλαμβάνεται την ανάγκη να ξεπερνάει εμπόδια που το αδρανοποιούν είναι ένα δύσκολο ερώτημα. Στο ρου της ιστορίας έχουν υπάρξει περίοδοι όπου μεγάλες κοινωνικές ομάδες κινητοποιήθηκαν και επέφεραν μεγάλες αλλαγές. Παρά τα απαισιόδοξα φαινόμενα του παρόντος αυτό δεν μπορεί να αγνοηθεί. Όπως δεν μπορεί να αγνοηθεί και η δύναμη που μια ευρεία δραστηριοποίηση μπορεί να ασκήσει. Είναι η δύναμη των αριθμών, άλλωστε η ίδια η δημοκρατία ασκείται μέσω της βούλησης των περισσότερων.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής