Τι είναι σκέψη
Η σκέψη είναι η περίπλοκη νοητική διεργασία που περιλαμβάνει τη δημιουργία, την ερμηνεία και τον χειρισμό νοητικών αναπαραστάσεων, όπως ιδέες, εικόνες ή αναμνήσεις. Παίζουν κρίσιμο ρόλο σε διάφορες γνωστικές λειτουργίες, συμπεριλαμβανομένης της επίλυσης προβλημάτων, της λήψης αποφάσεων και της κατασκευής της αίσθησης του εαυτού μας.
Οι σκέψεις παράγονται στο νοητικό όργανο των ανθρώπων, τον εγκέφαλο.
Ένα εντυπωσιακό στοιχείο για τις σκέψεις είναι ότι παράγονται είτε αυτόματα χωρίς ερέθισμα, είτε ως αποτέλεσμα της ερμηνείας των ερεθισμάτων του κόσμου γύρω μας, αλλά και του εσωτερικού μας κόσμου.
Νευροβιολογία της σκέψης
Ο Προμετωπιαίος Φλοιός και η λήψη αποφάσεων
Ο προμετωπιαίος φλοιός (PFC) είναι μια βασική περιοχή του εγκεφάλου που εμπλέκεται σε εκτελεστικές λειτουργίες, όπως ο σχεδιασμός, ο συλλογισμός, η αφαιρετική σκέψη και η λήψη αποφάσεων. Ο ραχιαίοπλάγιος PFC (dlPFC) έχει συσχετιστεί με τη δημιουργία και αξιολόγηση σκέψεων σε σχέση με πιθανά αποτελέσματα, ενώ ο μεσοκοιλιακός προμετωπιαίος φλοιός (vmPFC) παίζει σημαντικό ρόλο στη διασύνδεση σκέψης και συναισθήματος, ασκώντας γνωστικό έλεγχο στις συναισθηματικές μας απαντήσεις. Η συμμετοχή του PFC στην επεξεργασία της σκέψης υποδηλώνει ότι οι σκέψεις μας όχι μόνο μας βοηθούν να οραματιστούμε διαφορετικά σενάρια αλλά μας επιτρέπουν επίσης να σταθμίσουμε τις συναισθηματικές συνέπειες των αποφάσεών μας.
Στη διερεύνηση της περίπλοκης σχέσης μεταξύ σκέψεων και συναισθημάτων έχει αναγνωριστεί ως βασικός παράγοντας το μεταιχμιακό σύστημα, το οποίο περιλαμβάνει την αμυγδαλή, τον ιππόκαμπο και άλλες δομές. Η αμυγδαλή, συγκεκριμένα, είναι γνωστό ότι παίζει κρίσιμο ρόλο στην επεξεργασία των συναισθημάτων, ενώ ο ιππόκαμπος είναι απαραίτητος για το σχηματισμό νέων αναμνήσεων.
Βασικό στοιχείο της έρευνας των τελευταίων δεκαετιών είναι ότι ο τρόπος που σκεφτόμαστε μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τα συναισθήματά μας και το αντίστροφο.
Το Δίκτυο Προεπιλεγμένης Λειτουργίας και η δημιουργία σκέψης
Ένα από τα πιο σημαντικά ευρήματα στην πρόσφατη έρευνα του εγκεφάλου είναι η αναγνώριση του δικτύου προεπιλεγμένης λειτουργίας (DMN), ενός συνόλου διασυνδεδεμένων περιοχών του εγκεφάλου που είναι ενεργές όταν το μυαλό είναι σε ηρεμία και δεν εστιάζεται στον εξωτερικό κόσμο (Buckner, Andrews-Hanna, & Schacter, 2008). Το DMN έχει συνδεθεί με διάφορες γνωστικές διαδικασίες, όπως η ονειροπόληση, η αυτοαναφορική σκέψη και η δημιουργία σκέψεων (Mason et al., 2007; Andrews-Hanna, Reidler, Huang, & Buckner, 2010).
Τύποι σκέψεων
Οι σκέψεις μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε διάφορους τύπους ανάλογα με το περιεχόμενο, τη λειτουργία ή τις γνωστικές διαδικασίες που εμπλέκονται. Μερικοί από αυτούς τους τύπους περιλαμβάνουν:
- Θετικές και αρνητικές
- Οι σκέψεις μας μπορεί να είναι συνειδητές ή ασυνείδητες, ανάλογα με το αν τις αντιλαμβανόμαστε άμεσα ή όχι. Οι ασυνείδητες συχνά επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας χωρίς την επίγνωσή μας, ενώ σχετίζονται με τη δημιουργία στερεοτύπων (Greenwald & Banaji, 1995).
- Αυτόματες και ελεγχόμενες : Πολλές σκέψεις μας είναι αυτόματες, δηλαδή παράγονται ταχύτατα και συμβαίνουν αυθόρμητα και αβίαστα, ενώ άλλες είναι αποτέλεσμα πιο χρονοβόρας σκόπιμης γνωστικής προσπάθειας (π.χ. brainstorming).
- Ορθολογικές και παράλογες : Η κριτική σκέψη βασίζεται σε λογικούς συλλογισμούς και στοιχεία, ενώ η παράλογη χαρακτηρίζεται από γνωστικές διαστρεβλώσεις, μη ρεαλιστικές πεποιθήσεις ή συναισθηματική λογική.
- Σχετικές ή άσχετες με την τρέχουσα κατάσταση : Οι σκέψεις που εστιάζονται στο εκάστοτε έργο και δραστηριότητα ή την επίλυση προβλημάτων (task oriented), σε αντίθεση με αυτές που περιλαμβάνουν άσχετο νοητικό περιεχόμενο ως αποτέλεσμα περιπλάνησης του μυαλού (mind wandering).
- Οι νοερές εικόνες περιλαμβάνουν την απεικόνιση εικόνων ή σκηνών στο νου μας.
- Σκέψεις σχετικά με εναλλακτικά αποτελέσματα ή σενάρια «τι θα γινόταν αν» που δεν συνέβησαν στην πραγματικότητα, συχνά ως απάντηση σε ένα αρνητικό γεγονός. Αυτές μπορεί να επηρεάσει τα συναισθήματα, τα κίνητρα και τη λήψη αποφάσεων (Counterfactual Thinking, Roese 1997).
- Μεταγνώση (metacognition,”thinking about thinking”) : Αυτές οι σκέψεις αφορούν την παρατήρηση των δικών μας γνωστικών λειτουργιών, όπως η παρακολούθηση της κατανόησης, η αξιολόγηση των στρατηγικών επίλυσης προβλημάτων ή το πόσο καλά μαθαίνουμε.
- Ιδεοληψίες : Ανεπιθύμητες, ακούσιες, παρεμβατικές σκέψεις, συχνά ενοχλητικές, που μπορεί να συμβαίνουν στους περισσότερους ανθρώπους, πιο έντονα και συχνά όμως σε άτομα με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή.
Αυτές οι κατηγορίες δεν αλληλοαποκλείονται και οι σκέψεις μπορεί συχνά να εμπίπτουν σε πολλές κατηγορίες ή να μεταβαίνουν μεταξύ τους ανάλογα με το πλαίσιο και τις επιμέρους γνωστικές διαδικασίες.
Οι σκέψεις μου η αλήθεια
Οι περισσότεροι άνθρωποι δέχονται τις σκέψεις τους ως γεγονότα. Θεωρούν ότι αυτό που πέρασε από το νου τους αναπαριστά αυτό που συμβαίνει στο περιβάλλον τους ανά πάσα στιγμή και άρα καθορίζει την πραγματικότητα.
Αδυνατούν να διανοηθούν το ενδεχόμενο να μην ισχύει αυτό που σκέφτονται. Για πολλούς λόγους ~ κάποιοι αναφέρονται παρακάτω.
- Έλλειψη επαρκούς πληροφόρησης
- Έλλειψη παιδείας
- Έλλειψη μορφωτικού υπόβαθρου
- Έλλειψη νοητικού υπόβαθρου
- Εσφαλμένη μάθησης τρόπου του “σχετίζεσθαι”
- Ύπαρξη γνωσιακών διαστρεβλώσεων & προκαταλήψεων (δυσλειτουργικών προτύπων σκέψης) π.χ. “όλοι το λένε” ή “αφού έτσι νιώθω, έτσι θα είναι”
- Ύπαρξη μηχανισμών άμυνας του εγώ
- Ύπαρξη άκαμπτων χαρακτηριστικών προσωπικότητας
- Δυσλειτουργικά σχήματα
Πολλοί βέβαια επιλέγουν να μη σκέφτονται και πολύ όπως μας υποδηλώνει αυτή εδώ η έρευνα. Επίσης πολλοί δεν έχουν επίγνωση για αυτά που σκέφτονται.
Ας αναλογιστεί απλά κανείς γιατί διαφορετικά άτομα έχουν διαφορετικές απόψεις για το ίδιο γεγονός. Και επιπλέον γιατί το ίδιο άτομο (με το πέρασμα του χρόνου ή/και μετά από ατομική προσπάθεια, ενίοτε ψυχοθεραπευτική) μπορεί να δει το ίδιο γεγονός με άλλο τρόπο.
Όλα τα παραπάνω αποτελούν θέματα αντίληψης.
Αντίληψη (perception)
Η αντίληψη είναι μιας θεμελιώδης γνωστική διαδικασία που μας βοηθά να κατανοήσουμε και να αλληλεπιδράσουμε με τον κόσμο γύρω μας. Η αντίληψη περιλαμβάνει την ερμηνεία των αισθητηριακών πληροφοριών που λαμβάνονται από το περιβάλλον, όπως εικόνες, ήχοι και μυρωδιές.
Ουσιαστικά, η αντίληψη παρέχει τα ακατέργαστα δεδομένα για τις σκεψεις μας αντλώντας από τα αισθητηριακά παράγωγα μέσω διαφόρων περιοχών του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνες για την ερμηνεία διαφορετικών τύπων ερεθισμάτων. Για παράδειγμα, οι οπτικές πληροφορίες επεξεργάζονται από τον πρωτογενή οπτικό φλοιό, ενώ οι ακουστικές πληροφορίες από τον πρωτογενή ακουστικό φλοιό. Μόλις υποβληθεί σε επεξεργασία το αισθητηριακό ερέθισμα, ενεργοποιούνται ταυτόχρονα διάφορες γνωστικές διαδικασίες, όπως η προσοχή, η μνήμη και το συναίσθημα, για να γεννηθούν σκέψεις.
Οι σκέψεις, με τη σειρά τους, επηρεάζουν την αντίληψή μας για τον κόσμο. Οι προηγούμενες εμπειρίες, οι γνώσεις και οι πεποιθήσεις μας διαμορφώνουν τον τρόπο που ερμηνεύουμε τις αισθητηριακές πληροφορίες, δίνοντας νόημα στα ερεθίσματα που αντιλαμβανόμαστε. Αυτή η αλληλεπίδραση μεταξύ αντίληψης και σκέψης παίζει κρίσιμο ρόλο στην ικανότητά μας να προσαρμοστούμε στον κόσμο, επιτρέποντάς μας να κατανοήσουμε τις εμπειρίες μας και να εμπλακούμε στις προκλήσεις της ζωής.
Η διαταραχή της αντίληψης δημιουργεί περιλαμβάνει φαινόμενα όπως οι παραισθήσεις και οι ψευδαισθήσεις, η αποπροσωποποίηση και η αποπραγματοποίηση, ενώ αποτελεί συχνό σύμπτωμα στις ψυχωτικές διαταραχές και κυρίως στη σχιζοφρένεια.
It is the mark of an educated mind to be able to entertain a thought without accepting it.
Ο Αριστοτέλης μας είπε ότι ένας εκπαιδευμένος νους μπορεί να συντηρήσει μια σκέψη χωρίς να την αποδέχεται. Η σημαντική αυτή ρήση θα μπορούσε να σημαίνει πως όταν αντιλαμβανόμαστε ένα γεγονός, ταυτόχρονα να επιτελούνται τα εξής :
- να συλλογιζόμαστε πάνω στην αντίληψη αυτή
- να έχουμε επίγνωση ότι είναι υποκειμενική (αντιπροσωπευτική της πραγματικότητας)
- να μην μας είναι απαράδεκτη η πιθανότητα ότι μπορεί να σφάλλουμε σκεπτόμενοι πάνω σε αυτό που αντιλαμβανόμαστε
- να μη θεωρούμε ότι επειδή η σκέψη είναι δική μας, έχει μεγαλύτερη βαρύτητα ή αξιοπιστία
- να προσπαθούμε να αντιλαμβανόμαστε ταυτόχρονα και άλλες εκδοχές που μπορεί να αντιπροσωπεύουν την πραγματικότητα
- να παραδεχόμαστε ότι μπορεί να μην αντιλαμβανόμαστε όλες τις πιθανές εκδοχές
- να μη βιαζόμαστε να δεχτούμε μόνο μία από όλες τις πιθανές εκδοχές
- και να μη θεωρούμε ότι πάντα πρέπει να υιοθετούμε μόνο μία εκδοχή.
Ο τρόπος σκέψης
Ο τρόπος που σκεφτόμαστε επηρεάζεται από δύο παρεμφερή φαινόμενα, τα γνωσιακά λάθη και τις γνωστικές προκαταλήψεις. Οι γνωστικές προκαταλήψεις είναι συστηματικοί μη ορθολογικοί τρόποι επεξεργασίας ερεθισμάτων & πληροφοριών. Οι γνωσιακές διαστρεβλώσεις ή γνωσιακά λάθη είναι ακατέργαστα, στερεοτυπικά πρότυπα σκέψης (thought patterns) που επιστρατεύονται αυτόματα από τον νου μας για να επεξεργαστεί τις εξωτερικές & εσωτερικές πληροφορίες που λαμβάνει. Παράλληλα τα στερεότυπα που αναγνωρίζονται ευρέως ως προσχηματισμένες πεποιθήσεις ή απόψεις για άτομα ή ομάδες ανθρώπων, βασισμένες σε υποθέσεις και προκαταλήψεις και όχι σε αντικειμενικά στοιχεία, επηρεάζουν επίσης τη σκεψη μας, συνήθως περιορίζοντας τους νοητικούς μας ορίζοντες.
Ο τρόπος που σκεφτόμαστε εξηγεί εν μέρει τη μεγάλη διάδοση των θεωριών συνωμοσίας και των fake news.
Έχουν κάποιο νόημα τα παραπάνω; Οι σκέψεις μπορεί να βασανίζουν. Μπορεί να φτάσουν να γίνονται έμμονες ιδέες. Επιπλέον οδηγούν αυτομάτως σε συναισθήματα. Τα αρνητικά συναισθήματα σε μεγάλη ένταση και διάρκεια (θυμός, άγχος, ενοχή, στενοχώρια, ντροπή κ.α.) είναι ανεπιθύμητα. Ο άνθρωπος υποφέρει υπό το βάρος τους.
Η έρευνα έχει αποκαλύψει ότι η θετική σκέψη μπορεί να ενισχύσει τη συναισθηματική μας ευεξία, ενώ η αρνητική μπορεί να επιδεινώσει τα συναισθήματα άγχους και κατάθλιψης. Αν αυτές οι σκεψεις που οδήγησαν στα αρνητικά συναισθήματα ετύγχαναν τροποποίησης βάσει του παραπάνω σκεπτικού, τότε οι τροποποιημένες δε θα οδηγήσουν σε αρνητικά συναισθήματα.
Μέσω ψυχοθεραπευτικής προσπάθειας η ηρεμία μπορεί να καταστεί εφικτή. Αυτό έχει σημαντικές επιπτώσεις για την ψυχική υγεία, καθώς υποδηλώνει ότι οι γνωστικές θεραπείες που στοχεύουν στην τροποποίηση των προτύπων σκέψης μπορεί να είναι ένας αποτελεσματικός τρόπος για τη βελτίωση της συναισθηματικής ευεξίας και τη θεραπεία ορισμένων ψυχικών διαταραχών.
Το παρόν άρθρο (2023) είναι εμπλουτισμένη ανανεωμένη μορφή του αρχικού άρθρου που γράφτηκε το 2016.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής