Τι σημαίνει αυτοεκπληρούμενη προφητεία
«Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία είναι μια ευθύς εξαρχής εσφαλμένη εκτίμηση μιας κατάστασης, που όμως προκαλεί συμπεριφορές που καθιστούν την εκτίμηση αυτή πραγματικότητα. Η απατηλή εγκυρότητα της προφητείας διαιωνίζει μια βασιλεία του λάθους. Διότι ο προφήτης θα παραθέσει την εξέλιξη των γεγονότων ως απόδειξη ότι είχε δίκιο».
Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία (Self-Fulfilling Prophecy) ως έννοια αποδίδεται για πρώτη φορά από τον κοινωνιολόγο Robert K. Merton.
Όπως θα αναμενόταν, κάθε τέτοιου είδους φαινόμενο, δεν μπορεί παρά να είναι σύνθετο και να αλληλεπιδρά με άλλες ανθρώπινες δυσλειτουργικές γνωσιακές διεργασίες. Αμέσως έρχεται στο μυαλό η τάση για αυθαίρετο συμπέρασμα, η συναισθηματική λογική, η υπεργενίκευση, η επιλεκτική προσοχή και η καταστροφοποίηση.
Άλλες συσχετιζόμενες γνωσιακές προκαταλήψεις του ανθρώπινου νου είναι : η εσφαλμένη εκτίμηση των πιθανοτήτων (neglect of probability), η προδιάθεση αυτοεπιβεβαίωσης, η προδιάθεση προσοχής, το φαινόμενο «μετά Χριστόν προφήτης» και last but not least η ψυχολογία του όχλου (herd behavior).
Αυτοεκπληρούμενη προφητεία παραδείγματα
Η σημασία της αυτοεκπληρούμενης προφητείας μπορεί να φανεί και σε ατομικό επίπεδο. Ας φανταστούμε το παράδειγμα ενός ατόμου με χαμηλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση που πιστεύει ότι δεν κάνει καλή εντύπωση στις συναναστροφές του και αγχώνεται ότι δε θα του μιλήσει κανένας π.χ. σε κάποια εκδήλωση ή πάρτυ. Το άτομο αυτό λοιπόν είναι πιθανό ότι θα παρουσιαστεί αμήχανο, νευρικό, απομονωμένο και λιγομίλητο. Η αρχική του πίστη μάλλον θα επιβεβαιωθεί καθώς δε θα προσεγγιστεί εύκολα από άλλους όντας έτσι. Το λάθος εδώ έγκειται στην αρχική εκτίμηση ή πεποίθηση και μπορεί να εντοπιστεί μέσω μιας ακολουθίας ορθολογικών ερωτημάτων προς τον ίδιο του τον εαυτό, τα οποία εξετάζουν αν η πεποίθηση αυτή είναι βάσιμη.
Ένα πολύ καλό παράδειγμα, αποτελεί η μελέτη των Mark Snyder και Bill Swann επάνω στο στερεότυπο της φυσικής έλξης: Τα μέλη μιας ομάδας φοιτητών αφέθηκαν να πιστέψουν, με τη χρήση φωτογραφιών που δεν ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα, ότι συνομιλούσαν τηλεφωνικά με όμορφες γυναίκες. Τα μέλη μιας άλλης ομάδας φοιτητών αφέθηκαν να πιστέψουν το ακριβώς αντίθετο, ότι δηλαδή οι κοπέλες με την οποίες συνομιλούσαν δεν ήταν ελκυστικές.
Η έρευνα των Snyder & Swann έδειξε πως οι γυναίκες που αντιμετωπίστηκαν από τους συνομιλητές τους ως ελκυστικές έδειξαν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, συμμετείχαν περισσότερο στην κουβέντα και συμπάθησαν περισσότερο τους συνομιλητές τους, επιβεβαιώνοντας τις αρχικές, αυθαίρετες, προσδοκίες τους.
Ακόμη ένα πιο καθημερινό παράδειγμα. Μετά από ένα κακό ύπνο είναι πιθανό ότι κάποιος θα νιώσει κάπως βαρύθυμος, κουρασμένος, λιγότερο δραστήριος και ίσως πιο ευερέθιστος. Δε θα ήταν ασυνήθιστο να σκεφτεί «νιώθω χάλια, χάλια θα πάει η μέρα μου». Εντοπίζουμε καταρχήν τη συναισθηματική λογική. «Αφού έτσι νιώθω, έτσι είναι». Πιστεύοντας λοιπόν έτσι, η μέρα ξεκινά και αρχίζει να μετράει στραβά. «Τελείωσε ο καφές, ξέχασα να πάρω, εκνευρίστηκα». «Έχει κίνηση, άργησα στη δουλειά, αγχώθηκα και εκνευρίστηκα». «Μου είπε κάτι ο συνάδελφος, το πήρα στραβά, εκνευρίστηκα». Και ούτω καθεξής. Το αρχικό αρνητικό συναισθηματικό και γνωσιακό υπόβαθρο της ημέρας επηρέασε τις αντιδράσεις σε ερεθίσματα που άλλοτε δε θα προξενούσαν κάποια ιδιαίτερη διαφορά.
Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία έχει επίσης εφαρμογές στη εκπαίδευση (τι θα πιστέψει ο καθηγητής για τους μαθητές του), στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών μας, αλλά και σε θέματα ρατσισμού.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής