Γνωσιακές Διαστρεβλώσεις (Cognitive Distortions)

Τι είναι οι γνωσιακές διαστρεβλώσεις

Οι γνωσιακές διαστρεβλώσεις είναι ακατέργαστα, στερεοτυπικά πρότυπα σκέψης (thought patterns) που επιστρατεύονται αυτόματα από τον νου μας για να επεξεργαστεί τις εξωτερικές & εσωτερικές πληροφορίες που λαμβάνει.

Στα αγγλικά η έννοια εισάγεται ως cognitive distortions που μεταφράζεται ως γνωσιακές διαστρεβλώσεις, παραμορφώσεις ή αλλοιώσεις. Μια άλλη πιο ελεύθερη μεταφορά του όρου είναι ως «διεργασιακά λάθη ή γνωσιακά λάθη». Αν και όλες οι αποδόσεις της έννοιας είναι παρεμφερείς, θα χρησιμοποιήσω στο παρόν άρθρο τον όρο γνωσιακές διαστρεβλώσεις, που ίσως ταιριάζει ένα κλικ παραπάνω στον ορισμό της:

---

Πολύ σχετική έννοια είναι αυτή της γνωσιακής προκατάληψης (cognitive bias). Αποτελεί ένα πρότυπο αποκλίνουσας κρίσης που λαμβάνει χώρα σε συγκεκριμένες καταστάσεις και δύναται να οδηγήσει σε παραμορφωμένη αντίληψη αυτών και ατελή ή μη ορθολογική ερμηνεία τους. Πιο απλά είναι λίγο πιο σύνθετα λάθη στον τρόπο σκέψης. Προκαλείται από στατιστικά λάθη, εγγενείς μνημονικές αδυναμίες και γενικότερες πιέσεις κοινωνικής συνδιαλλαγής. Οι γνωσιακές διαστρεβλώσεις και προκαταλήψεις αποτελούν αντικείμενο μελέτης της γνωσιακής επιστήμης και της κοινωνικής ψυχολογίας.

Τα γνωσιακά λάθη είναι κοινά

Η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων θα «υποπέσει» συχνά και σε ανύποπτο χρόνο σε μία ή περισσότερες γνωσιακές διαστρεβλώσεις. Αν και συνήθως δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερες συνέπειες για το άτομο, μπορεί να επηρεάζουν την κρίση του. Βέβαια από τη στιγμή που το άτομο μάθει για την ύπαρξή τους, έχει τη δυνατότητα να ευαισθητοποιηθεί ώστε να τις αναγνωρίζει στον εαυτό του και τους γύρω του κι έτσι να ελαττώσει την επιρροή τους στην κρίση του.

Τα αίτια των γνωσιακών διαστρεβλώσεων αποτελούν ένα σύνθετο πεδίο έρευνας περισσότερων από μία επιστημών. Πολύ αδρά θα μπορούσε να πει κανείς ότι η ύπαρξη κοινών επαναλαμβανόμενων μοτίβων σκέψης και συμπεριφοράς εξυπηρετεί ανάγκες επιβίωσης. Η ανάγκη ταχείας λήψης αποφάσεων δεν ευνοείται αν θα θέλαμε να λάβουμε κάθε δυνατή παράμετρο υπ’ όψιν, απλούστατα γιατί είναι αμέτρητες.

Η ανάγκη ελέγχου οδηγεί σε μια ασταμάτητη υιοθέτηση κανόνων, αλλά δεν μπορούμε να έχουμε κανόνες για κάθε παραμικρή λεπτομέρεια της ζωής, έτσι φτιάχνουμε γενικούς κανόνες. Επιπλέον η επιδίωξη προσωπικών στόχων, η εξυπηρέτηση ενστίκτων και ενορμήσεων, η ναρκισσιστική ομοιόσταση συχνά οδηγούν σε αναδιαμόρφωση της αντίληψης της πραγματικότητας ώστε να συμβαδίζει. Με τα γνωσιακά λάθη αυτό επιτυγχάνεται.

Πρόκειται για ογκώδη θεωρητικά ζητήματα που η ανάλυσή τους δεν μπορεί να χωρέσει σε ένα μικρό άρθρο.

Πρέπει να τονιστεί επίσης ότι σε ορισμένες ψυχικές διαταραχές όπως οι αγχώδεις διαταραχές και η κατάθλιψη, τα διεργασιακά λάθη μπορεί να διαιωνίζουν την ίδια τη διαταραχή προκαλώντας ένα φαύλο κύκλο δυσλειτουργικών σκέψεων, συναισθημάτων, συμπεριφορών και σωματικών συμπτωμάτων. Έτσι, είναι αντικείμενο της γνωσιακής συμπεριφορικής θεραπείας να εντοπίσει και να τροποποιήσει τα δυσλειτουργικά αυτά πρότυπα και το κάνει με σημαντική αποτελεσματικότητα.

---

Στην εικόνα που ακολουθεί αναφέρονται οι βασικές γνωσιακές διαστρεβλώσεις

---

• Διπολική Σκέψη (Black or white / Polarized Thinking / All or Nothing): Υπάρχουν μόνο δύο εκδοχές απόλυτες & συχνά αντίθετες μεταξύ τους στην αντίληψη των πραγμάτων. Δε νοούνται ενδιάμεσες καταστάσεις. Όλα ή τίποτα, άσπρο ή μαύρο, τώρα ή ποτέ, πρώτος ή τίποτα είναι κάποιες συχνές εκδηλώσεις του φαινομένου π.χ. «Είστε ή μαζί μας ή εναντίον μας» , «Ο κόσμος θυμάται τον πρώτο,το δεύτερο κανείς»
• Αυθαίρετο συμπέρασμα (Jumping to Conclusions): Η υιοθέτηση απόψεων, κρίσεων χωρίς επαρκή στοιχεία και μαρτυρίες. Συχνά παίρνει τη μορφή «διαβάσματος της σκέψης», του πώς νιώθει κάποιος ή γιατί κάνει κάτι π.χ. «Δε μιλάει πολύ σήμερα, κάτι έχει μαζί μου». Άλλοτε εκδηλώνεται ως μαντική ικανότητα για το μέλλον π.χ. «Δεν ξύπνησα καλά σήμερα, δε θα πάει καλά η μέρα μου».
• Επιλεκτική προσοχή (Selective Attention, Tunnel Vision) : Από όλες τις παραμέτρους μιας κατάστασης επιλέγεται μία,συνήθως με αρνητικό ή φοβογόνο περιεχόμενο και η προσοχή του παρατηρητή εστιάζεται εκεί, αγνοώντας άλλες συνήθως πιο σημαντικές και ρεαλιστικές π.χ. «Χάλια έγραψα στις εξετάσεις, μου ξέφυγε μια ερώτηση»
• Εσφαλμένη τιτλοφόρηση (Mislabeling) : Η απόδοση χαρακτηρισμών σε μας ή τους άλλους με βάση μεμονωμένο συμβάν «Μου ‘κανε παρατήρηση το αφεντικό, τελικά είμαι άχρηστος», «Έχασε η ομάδα, είναι losers».
• Προσωποποίηση (Personalization) : Θεώρηση πραγμάτων σαν να έχουν να κάνουν πάντα με μας, συνήθως με την έννοια της προσωπικής ευθύνης π.χ. «Οι γονείς μου πήραν διαζύγιο εγώ φταίω»
• Μεγαλοποίηση / Υποτίμηση (Magnification/Minimization) : Η τάση υπερεκτίμησης ή υποβάθμισης στοιχείων μιας κατάστασης ή ενός προσώπου π.χ «δεν είμαι οργανωμένος, δε θα πάω μπροστά», «και τι έγινε που είμαι εργατικός,δεν έχω βύσμα»
• Καταστροφοποίηση (Catastrophizing) Η τάση να φανταζόμαστε συνεχώς αρνητικές εξελίξεις τεράστιας βαρύτητας.
• Υπεργενίκευση (Overgeneralization) : Από τις συχνότερες διαστρεβλώσεις, είναι η απόδοση γενικής σημασίας σε μεμονωμένο γεγονός ή να χαρακτηρίζεται μια ολόκληρη ομάδα ατόμων από πράξεις ενός μικρού τμήματος της ομάδας αυτής π.χ. «Όλοι μαζί τα φάγαμε» «Οι δημόσιοι υπάλληλοι είναι τεμπέληδες».
• Συναισθηματική λογική (Emotional Reasoning) : Το άτομο σε αυτή την περίπτωση εσφαλμένα εκλαμβάνει τα συναισθήματά του ως απόδειξη/ένδειξη της πραγματικότητας π.χ. «Αφού νιώθω αποτυχημένος, έτσι θα’ ναι».
• Πρέπει (Shoulds) : Αντίληψη των πραγμάτων μέσω μιας συνεχούς προσήλωσης στο τι πρέπει & τι θα έπρεπε π.χ. «Έπρεπε να πάρουμε δώρο που πήγαμε στο ξένο σπίτι», «Πρέπει να προσέχεις πως ντύνεσαι», «Πρέπει να ελέγχω τα πράγματα».

Σε επόμενα σχετικά άρθρα που ακολουθούν γίνεται αναφορά στις συχνότερες γνωσιακές προκαταλήψεις.

Επιπλέον θα επιχειρηθεί  ο εντοπισμός τους σε διάφορες εκφάνσεις της κοινωνίας και της δημόσιας ζωής καθώς και μια αποτύπωση των πιθανών προεκτάσεών τους σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο.

---

Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής