Ψυχοσωματικά & σωματοποίηση – διαταραχή σωματικών συμπτωμάτων

Τι είναι τα ψυχοσωματικά συμπτώματα

Ψυχοσωματικά είναι τα σωματικά συμπτώματα ή και παθήσεις που δεν ανευρίσκεται παθολογικό αίτιο, αντιθέτως όμως εντοπίζεται σύνδεσή τους με ψυχολογικά αίτια και ψυχικές διαταραχές.

Τα ψυχοσωματικά νοσήματα οφείλονται στην αλληλεπίδραση ψυχικής και σωματικής υγείας που διαμεσολαβείται από τη διαδικασία που ονομάζεται σωματοποίηση.

Σωματοποίηση

Σωματοποίηση είναι μια διεργασία μέσω της οποίας εκφράζονται σωματικά συναισθηματικές καταστάσεις και ψυχολογικά προβλήματα που δεν εκφράζονται αλλιώς. Η σωματοποίηση άγχους είναι η πιο κοινή περίπτωση, όμως όλα τα συναισθήματα μπορεί να εκφραστούν με σωματικά συμπτώματα.

Δεν είναι της φαντασίας του

• Χρειάζεται να τονίζεται συχνά ότι η μη ανεύρεση παθολογικής αιτίας σε συμπτώματα που βιώνει ένας άνθρωπος δε σημαίνει ότι αυτά είναι της φαντασίας του ή τα βγάζει από το μυαλό του ή υποκρίνεται ή θέλει να αποφύγει κάτι οπωσδήποτε.

Ο άνθρωπος αυτός αισθάνεται τα συμπτώματα αυτά και ως επί το πλείστον υποφέρει από αυτά. Οι σωματικές και ψυχικές λειτουργίες είναι στενά συνδεδεμένες και συστήματα του οργανισμού όπως το γαστρεντερικό, το ενδοκρινικό, το ανοσολογικό, το κυκλοφορικό, το δέρμα κ.α. ενεργοποιούνται σε κατάσταση στρες.

Σε ορισμένους ανθρώπους δε, η τάση να εμφανίζουν σωματικά συμπτώματα πολύ πιο συχνά, τα οποία δεν διαγιγνώσκονται ως μια συγκεκριμένη πάθηση, δεν τυγχάνουν κατάλληλης διαχείρισης και τα οποία προκαλούνται και προκαλούν στρες είναι υπαρκτή και αντίστοιχη του φαινομένου της σωματοποίησης.

• Να διευκρινιστεί ότι η μη ανεύρεση παθολογικών αιτίων για σωματικά συμπτώματα δεν σημαίνει a priori ότι αυτά είναι ψυχολογικής φύσης. Ενδέχεται να μην έχει μπορέσει η ιατρική να τα ταυτοποιήσει ακόμη. Όμως η σωματοποίηση συμβαίνει συχνά σε ανθρώπους με επιβαρυμένη ψυχική υγεία, ιστορικό τραύματος ή/και προβληματικών διαπροσωπικών σχέσεων και δεσμών, ζητήματα που δεν είναι πάντα ευδιάκριτα εκ πρώτης όψεως.

Μην ξεχνάμε τέλος ότι τόσο οι αγχώδεις διαταραχές όσο και η κατάθλιψη εκδηλώνονται σε κάποιο βαθμό και στη σωματική σφαίρα όπως θα δούμε πιο κάτω στο άρθρο, ενώ υπάρχουν και συγκεκριμένες νοσολογικές οντότητες όπως η ινομυαλγία που εκδηλώνονται με σωματικό τρόπο.

---

 Αίτια σωματοποίησης

 
• Γενετική & βιολογική προδιάθεση π.χ. αυξημένη ευαισθησία στον πόνο
• Πρώιμες τραυματικές εμπειρίες (κακοποίηση, βία, στέρηση)
• Μαθησιακές/γνωσιακές π.χ. απόσπαση προσοχής μέσω ασθένειας, αντίληψη ασθένειας, αυξημένη εστίαση προσοχής σε ιδιοδεκτικές σωματικές αισθήσεις, απουσία ενίσχυσης μη σωματικών εκδηλώσεων του στρες
• Πολιτιστικές νοοτροπίες που υποτιμούν και στιγματίζουν τις ψυχικές εκδηλώσεις σε σχέση με τις σωματικές

Τι είναι οι διαταραχές σωματικών συμπτωμάτων (σωματόμορφες)

Οι διαταραχές σωματικών συμπτωμάτων αποτελούν μια ξεχωριστή κατηγορία ψυχικών διαταραχών, στις οποίες η κύρια εκδήλωση είναι σωματική. Ο όρος «σωματόμορφες» είναι πλέον παλιός όρος και έχει αντικατασταθεί από τον όρο «διαταραχές σωματικών συμπτωμάτων» (Somatic Symptom Disorders). Ο ορισμός από μόνος του μπορεί να προκαλεί κάποια σύγχυση, όμως ένα από τα βασικά κριτήρια για τη διάγνωση αυτή είναι να μην έχει εντοπιστεί κάποια οργανική αιτιολογία για τα σωματικά συμπτώματα μετά από ενδελεχείς εξετάσεις από ιατρούς αντίστοιχων ειδικοτήτων.

---

Σωματόμορφες διαταραχές σύμφωνα με τα νέα κριτήρια (DSM V)

• Διαταραχή Σωματικών Συμπτωμάτων (Σωματοποιητική Διαταραχή) : Εκδήλωση ενός ή περισσότερων σωματικών συμπτωμάτων & υπερβολική ανησυχία & απασχόληση με αυτά. Τα συμπτώματα μπορεί να είναι πόνος, κόπωση, σεξουαλικά, γαστρεντερικά, νευρολογικά και προκαλούν σημαντική δυσλειτουργία. Υπάρχει σημαντική υπεροχή του γυναικείου φύλου στο σχετικό πληθυσμό.
• Υστερία ή Διαταραχή Μετατροπής – Διαταραχή Λειτουργικών Νευρολογικών Συμπτωμάτων
• Υποχονδρίαση – Διαταραχή Άγχους Ασθένειας : Έντονη ενασχόληση με το ενδεχόμενο ότι το άτομο πάσχει ή πρόκειται να αποκτήσει σοβαρή ασθένεια. Συνήθως συμπτώματα δεν υπάρχουν ή αν υπάρχουν είναι ηπιότατα. Υπάρχει υπερβολικό άγχος και κατάσταση συναγερμού σχετικά με θέματα υγείας, καθώς και δυσλειτουργικές συμπεριφορές σχετικά π.χ. επανειλλημένοι έλεγχοι, εξετάσεις νοσηλείες κ.α. Υπάρχει ίση επικράτηση των δύο φύλων στο σχετικό πληθυσμό.
• Ψυχολογικοί παράγοντες που επηρεάζουν άλλες ιατρικές καταστάσεις
• Πλασματική διαταραχή (Factitious Disorder) : Εσκεμμένη υπόκριση/μίμηση σωματικών ή/και ψυχολογικών συμπτωμάτων ανεξαρτήτως ατομικού όφελους και χωρίς επίγνωση των κινήτρων που τους οδηγούν σε αυτή τη συμπεριφορά. Η διαταραχή μπορεί να φτάσει στο σημείο της εσκεμμένης πρόκλησης συμπτωμάτων στο ίδιο το άτομο (π.χ. με κρυφή λήψη φαρμάκων) ή σε άλλο υπό τη φροντίδα του.

Με την προηγούμενη διαγνωστική ταξινόμηση στις διαταραχές σωματικών συμπτωμάτων περιλαμβάνονταν η σωματοδυσμορφική διαταραχή (έντονη ενασχόληση με ένα φανταστικό ελάττωμα στην εμφάνιση) που έχει πλέον ταξινομηθεί στις ιδεοψυχαναγκαστικού τύπου διαταραχές και η διαταραχή πόνου που εντάσσεται πλέον στη βασική διάγνωση της διαταραχής σωματικών συμπτωμάτων.

Η βασική διαφορά στις διαταραχές σωματικών συμπτωμάτων είναι το ότι προεξάρχει ένα ή περισσότερα σωματικά συμπτώματα, χωρίς να προεξάρχουν οι ψυχικές εκδηλώσεις με τη μορφή κανονικής ψυχικής διαταραχής, αν και μπορεί να υπάρχουν όπως είπαμε παραπάνω. Η δυσκολία έγκειται στο ότι συχνά πυκνά σημειώνεται αλλαγή διάγνωσης στα άτομα αυτά, δηλαδή κάποια στιγμή στη ζωή τους είναι πιθανό να εκδηλώσουν ψυχική διαταραχή με βασικές τις αγχώδεις διαταραχές, τις διαταραχές της διάθεσης, την κατάχρηση ουσιών και αρκετές από τις διαταραχές της προσωπικότητας. Έτσι η κατάσταση περιπλέκεται τόσο διαγνωστικά όσο και θεραπευτικά. Γενικά η σωματοποίηση στις ψυχικές διαταραχές συνήθως συμβάλλει στην ανθεκτικότητά τους.

Χρόνια ψυχοσωματικα νοσήματα

• Κεφαλαλγία / ημικρανία
• Ευερέθιστο έντερο (σπαστική κολίτιδα)
• Έλκος
• Ψωρίαση
• Ρευματοειδής αρθρίτιδα
• Δερματοπάθειες π.χ. έκζεμα, νευροδερματίτιδα
• Ινομυαλγία

Να αναφέρουμε εδώ ότι μεγάλος αριθμός ερευνών σύγχρονων αλλά και παλαιότερων συσχετίζει την εμφάνιση σοβαρών νόσων με την ύπαρξη χρόνιου στρες ή τραυματικών εμπειριών τόσο κατά την παιδική, όσο και κατά την ενήλικη ζωή. Το ψυχικό τραύμα δημιουργεί σημαντική ρήξη στον ψυχισμό που έχει μεγάλη ποικιλία ψυχικών εκδηλώσεων, ενώ σε βάθος χρόνου πιθανώς να συμβάλλει σε τόσο μεγάλη βιολογική ανισορροπία (π.χ. φλεγμονή), έτσι ώστε να πυροδοτείται σοβαρή σωματική πάθηση. Τέτοιες συσχετίσεις έχουν γίνει π.χ. με διάφορες μορφές καρκίνου, τα καρδιαγγειακά νοσήματα (αρρυθμίες, στεφανιαία νόσος), αλλά και την έκρηξη των αυτοάνοσων νοσημάτων κατά τις τελευταίες δεκαετίες.

Υπάρχουν ενδείξεις ότι η ψυχοσωματική ιατρική μπορεί να αποτελέσει σημείο κλειδί στην αντιμετώπιση σοβαρών ασθενειών που επηρεάζουν εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους, αρκεί να δοθεί έμφαση στη διασύνδεση σωματικής και ψυχικής υγείας, σε σημείο που να αντιμετωπίζονται ως ολότητα.

---

Πως η ψυχική υγεία επηρεάζει τη σωματική υγεία

Υφίσταται αλληλεπίδραση σωματικών και ψυχικών παθήσεων. Η ψυχική υγεία επηρεάζει τη σωματική με τη μορφή ψυχολογικών παραγόντων και βιολογικών μηχανισμών που επηρεάζουν ιατρικές καταστάσεις, είτε σε ήπιο βαθμό, είτε φτάνοντας και σε απειλητική για τη ζωή βαρύτητα.

Πολλές ψυχικές διαταραχές εκδηλώνονται και με σωματικά συμπτώματα. Τα παραδείγματα είναι πάρα πολλά. Ο πόνος στο στομάχι και στο έντερο αποτελεί μια από τις κυριότερες σωματικές εκδηλώσεις μιας οξείας ή χρόνιας αγχώδους διαταραχής. Ποικίλλοι μυοσκελετικοί πόνοι χωρίς να ανευρίσκεται συγκεκριμένη ορθοπεδική ή ρευματολογική αιτία μπορεί να εκδηλώνονται σε καταθλιπτικούς ασθενείς. Δείτε περισσότερα στα άρθρα για την κατάθλιψη και το άγχος.

Οι περιγραφές για αυτούς τους πόνους από τους ασθενείς μπορεί να είναι τύπου “πονος στην κοιλια που ερχεται και φευγει” , “πονοι στο στηθος και στην πλατη“, “πόνος στο στομαχι ψηλα στο κεντρο“. Όταν γίνει η διερεύνηση από τους αντίστοιχους ειδικούς γιατρούς χωρίς να βρεθεί συγκεκριμένη παθολογία, είναι πιθανό πολλοί από τους ασθενείς να βρουν βοήθεια από ψυχιάτρους και ειδικούς ψυχικής υγείας.

Ένας βασικός μηχανισμός είναι το στρες. Το χρόνιο στρες ως αποτέλεσμα ψυχολογικών προβλημάτων ή μιας ψυχικής διαταραχής θα προκαλέσει διατάραξη των ομοιοστατικών μηχανισμών και πρόκληση υποκείμενης παθολογίας.

Όταν εμφανιστεί πρόβλημα σωματικής υγείας, π.χ. διαβήτης, στεφανιαία νόσος, είναι πιθανό να επηρεάζεται η ασθένειά από τους εξής ψυχολογικούς και συμπεριφορικούς παράγοντες :

• Σχετιζόμενες με στρες αντιδράσεις και δυσλειτουργικοί μηχανισμοί διαχείρισης
• Ψυχολογικά και ψυχιατρικά συμπτώματα που οφείλονται σε ψυχική διαταραχή
• Στοιχεία προσωπικότητας : επιθετικότητα, δυσπροσαρμοστικά πρότυπα συναναστροφής, προσωπικότητα τύπου Α, τύπου C κ.α.
• Αδιευκρίνιστοι παράγοντες: πολιτισμικοί, θρησκευτικοί κ.α.
• Επίμονα δυσπροσαρμοστικές συμπεριφορές σε θέματα υγείας: sex χωρίς προφύλαξη, διατροφή, κάπνισμα, μη άσκηση, άρνηση εμβολιασμού κ.α.

Για να θεωρήσουμε ότι υπάρχει αρνητική αλληλεπίδραση θα πρέπει να συμβαίνει :

• Xρονική συσχέτιση μεταξύ της εμφάνισης ή της επιδείνωσης ή της αργής ανάρρωσης από τη νόσο με αυτούς τους παράγοντες
• Παρεμπόδιση της σωστής θεραπείας
• Επιβάρυνση μέσω επιπρόσθετων ρίσκων για την υγεία
• Μεταβολή της υποκείμενης παθοφυσιολογίας

---

Πως η σωματική υγεία επιδρά στην ψυχική υγεία

• 1) υπάρχει η διαταραχή προσαρμογής σε μια ιατρική κατάσταση. Ψυχιατρικά συμπτώματα και ψυχολογικά προβλήματα προκύπτουν ως απάντηση/αντίδραση στην εμφάνιση μιας νόσου.

Επίσης ενίοτε αυτό μπορεί να ποικίλλει σε βαρύτητα για την ψυχική μας υγεία και να φτάσει μέχρι και την πρόκληση ψυχικής διαταραχής π.χ. αγχώδης διαταραχή, συναισθηματική διαταραχή κ.α.

• 2) υπάρχουν οι καταστάσεις που μια ιατρική κατάσταση προκαλεί μια ψυχική διαταραχή, αλλά εδώ μέσω μιας ευθείας παθοφυσιολογικής βιολογικής επίδρασης. Πληθώρα ιατρικών παθήσεων μπορεί να ευθύνεται και να προκαλούνται συμπτώματα και διαταραχές από όλο το φάσμα της ψυχιατρικής : δευτεροπαθές άγχος, δευτεροπαθής κατάθλιψη, ψύχωση, οργανικά ψυχοσύνδρομα κ.α.

Δευτεροπαθής κατάθλιψη

Δευτεροπαθής είναι η κατάθλιψη ή τα καταθλιπτικά συμπτώματα που οφείλονται άμεσα ή έμμεσα σε:
1. σωματική νόσο/χρόνια πάθηση
2. φαρμακευτικό παράγοντα
3. ψυχοδραστική (ναρκωτική) ουσία

---

Οργανικά αίτια άγχους

Μια αγχώδης διαταραχή δεν είναι πάντα ψυχικής αιτιολογίας. Παρακάτω αναφέρονται οι πιο συχνές ιατρικές παθήσεις, φάρμακα και ψυχοδραστικές ουσίες που μπορεί να πυροδοτήσουν υπερβολικό άγχος.

Κριτήρια που οδηγούν σε υποψία σωματικής προέλευσης του άγχους

• Ηλικία >35 ετών
• Απουσία πρότερου ατομικού ή οικογενειακού ιστορικού αγχώδους ή άλλης ψυχικής διαταραχής
• Απουσία ψυχοτραυματικών γεγονότων ζωής
• Παιδική ηλικία χωρίς αξιοσημείωτο άγχος και φοβίες ή ανεσταλμένη συμπεριφορά σε μη οικείο περιβάλλον
• Μειωμένη ανταπόκριση σε αγχολυτική αγωγή

---

---

Θεραπεία στα ψυχοσωματικά προβλήματα

Διαταραχές όπως οι σωματόμορφες ή η υποχοδρίαση είναι πολύ δυσφορικές για τους ασθενείς, τις οικογένειές τους και τους γιατρούς τους.

Οι ασθενείς με σωματοποίηση και ψυχοσωματικα συμπτώματα θα επισκεφτούν συνήθως μια σειρά από ιατρικές ειδικότητες πριν καταλήξουν (αν καταλήξουν) σε ψυχίατρο.

Μάλιστα είναι αρκετά συχνή η αλλαγή θεραπόντων ιατρών καθώς προκαλείται “θυμωμένη απογοήτευση” (frustration) στον/στην ασθενή από μια εκτίμηση “ότι ο γιατρός δεν παίρνει σοβαρά το πρόβλημα”. Εδώ δε θα μπορούσε να μη συμβάλλει ενίοτε και μια “επικοινωνιακή” αδυναμία από ορισμένους ιατρούς άλλων ειδικοτήτων πλην της ψυχιατρικής, με την έννοια της υποβάθμισης του ψυχικού παράγοντα και της αλληλεπίδρασής του με το σωματικό σύμπτωμα.

Το ότι δεν προεξάρχουν πάντα οι ψυχικές εκδηλώσεις με τη μορφή ψυχικής διαταραχής είναι στοιχείο που δυσκολεύει την είσοδο σε ψυχιατρική θεραπεία πολλών “ψυχοσωματικών” ασθενών, όσο και σε ψυχοθεραπεία. Η ψυχοθεραπεία πρέπει να επιστρατεύεται συχνότερα στην αντιμετώπιση των σωματόμορφων διαταραχών.

Ένα από τα χαρακτηριστικά της διαταραχής σωματικών συμπτωμάτων είναι η μεγαλοποίηση της βαρύτητάς τους από το άτομο, το οποίο τα συνοδεύει με μια ποικιλία γνωσιακών, συμπεριφορικών και συναισθηματικών κυρίως εκδηλώσεων, αντιδραστικών ουσιαστικά στο σωματικό πρόβλημα. Το ζήτημα αυτό προκαλεί φαύλο κύκλο λόγω αυτονομικής διέγερσης και χρήζει ενασχόλησης εντός της γνωσιακής συμπεριφορικής ψυχοθεραπείας.

• Βασική φαρμακευτική προσέγγιση είναι τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα.

---

Στην καθημερινή ιατρική και ψυχιατρική πράξη υπάρχει συνήθως αλληλοεπικάλυψη και διάφοροι συνδυασμοί των καταστάσεων που έχουν περιγραφεί στο άρθρο. Οι ασθενείς συνήθως παγιδεύονται μέσα σε ένα σύνθετο «κουβάρι» από συμπτώματα και δυσλειτουργικές στάσεις των ίδιων και του περιβάλλοντός τους απέναντι σε αυτά, που όσο πιο πολύ χρονίζουν τόσο πιο δύσκολα αντιμετωπίζονται.

Η διέξοδος από τις προαναφερόμενες σύνθετες καταστάσεις αλληλεπίδρασης ψυχικής και σωματικής υγείας μπορεί να υπάρξει με την αφιέρωση επαρκούς χρόνου και κατάλληλης καθοδήγησης από τον ψυχίατρο συχνά σε συνεργασία με ιατρούς άλλων ειδικοτήτων.

• Η κατανόηση της σωματοποίησης είναι μια δια βίου πρόκληση για την επιστήμη με εμπόδια και αργή πρόοδο.

Είναι σημαντικό να αρχίσουμε να βλέπουμε την ψυχική όσο πιο ενοποιημένα γίνεται με την σωματική υγεία.

Είναι σημαντικό να έχουμε την κατάλληλη πληροφόρηση για αυτό που μας συμβαίνει ώστε να αίρονται παρερμηνείες, καταστροφικές εκτιμήσεις, αλλά και άρνηση.

Είναι σημαντικό να μην προβαίνουμε σε βεβιασμένες κινήσεις, ούτε όμως και να αφήνουμε τις καταστάσεις να λιμνάζουν σε χρόνια παθολογία.

Και είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι η διατάραξη της σωματικής και ψυχικής κατάστασης του ανθρώπου είναι πολύ πιο συχνή από ότι κάποτε νομίζαμε, ασχέτως τι φαίνεται και τι όχι.

Σε αυτό τελικά μάλλον οι άνθρωποι είναι πιο ίδιοι μεταξύ τους παρά διαφορετικοί.

---

Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής