Τι είναι η ψυχολογική κακοποίηση
Ψυχολογική κακοποίηση μπορεί να υπάρξει σε κάθε ηλικία, στα παιδιά όμως έχει τις μέγιστες συνέπειες. Η λέξη κακοποίηση ετοιμολογικά βγαίνει από το «ποιώ κακό» δηλαδή «κάνω κακό». Έχει δηλαδή να κάνει με συμπεριφορά επιβλαβή προς κάποιο υποκείμενο, το οποίο μπορεί να είναι ο άνθρωπος, τα ζώα, η φύση κ.α.
Ο αριθμός των παιδιών που εκτίθενται σε σεξουαλική, σωματική, συναισθηματική βία ή παραμέληση κάθε χρόνο υπερβαίνει το 1 δισεκατομμύριο, δηλαδή τα μισά παιδιά στον κόσμο.
Hillis et al. (2015). Global Prevalence of Past-year Violence Against Children: A Systematic Review and Minimum Estimates.
Καταρχήν όταν λέμε κακοποίηση δεν εννοούμε αποκλειστικά σωματική βία ή σεξουαλική. Θα πρέπει να αρχίσει ο κόσμος να έχει επίγνωση ότι υπάρχει μια «ύπουλη» μορφή κακοποίησης, πολύ συχνότερη από τις προαναφερόμενες, η ψυχολογική ή συναισθηματική. Η συναισθηματική κακοποίηση (ψυχολογική βία) είναι αρκετά δύσκολο να αναγνωριστεί, προκαλεί τραύμα και γι’ αυτό αποτελεί αιτιολογικό κρίκο στη δημιουργία ψυχικών διαταραχών.
Μάθετε περισσότερα για το ψυχικό τραύμα
Η σύγχρονη ψυχιατρική θεώρηση ορίζει το λεγόμενο βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο ως αιτιοπαθογενετικό των ψυχικών διαταραχών. Δηλαδή η βιολογική-γενετική παράμετρος, η ψυχολογική και η κοινωνική ή αλλιώς «το περιβάλλον» όπως συνηθίζουμε να λέμε.
Η ψυχολογική κακοποίηση έχει να κάνει με το περιβάλλον και αφορά την οικογένεια, το σχολείο, άλλες ομάδες ανθρώπων στις οποίες σταδιακά συμμετέχει ο ανήλικος, οι συναναστροφές του. Αξίζει να αναφερθεί ειδικά το τραγικό γεγονός ότι κακοποίηση εντοπίζεται ενίοτε σε προνοιακές δομές, ιδιωτικές ή δημόσιες, που ο αρχικός τους σκοπός είναι η παροχή υπηρεσιών υποστήριξης σε παιδιά άπορα ή με προβλήματα υγείας.
Πότε συμβαίνει κακοποίηση
Η λεκτική κακοποίηση είναι ο κατεξοχήν τρόπος που βλάπτεται συναισθηματικά το παιδί και εκδηλώνεται με :
• Βρίσιμο
• Αρνητικούς χαρακτηρισμούς & ταμπέλες
• Υψηλή ένταση φωνής : κραυγές και φωνασκίες
• Απειλές-εκφοβισμοί
• Τιμωρητικότητα
• Ειρωνεία
• Υποτίμηση
• Επικριτικότητα/«Κατηγορώ»
• Πρόκληση ενοχών για την οποιαδήποτε επιβάρυνση του ενήλικου
Υποκατηγορία εδώ θα μπορούσε να είναι η γλώσσα του σώματος είτε με τις εκφράσεις του προσώπου είτε με χειρονομίες οι οποίες θα υποδηλώνουν στο παιδί κάποιο αρνητικό συναίσθημα όπως δυσφορία, θυμό, απογοήτευση, περιφρόνηση κ.α.
Μεγάλης βαρύτητας ψυχολογική κακοποίηση βιώνουν τα παιδιά όταν οι γονείς έχουν διαταραγμένες σχέσεις κακοποιώντας ουσιαστικά χρονίως ο ένας τον άλλο. Και ενώ ένα διαζύγιο μπορεί να είναι τραυματικό για ένα παιδί σε όλες τις φάσεις της ανάπτυξής του, τίθεται το ερώτημα αν μια χρόνια ψυχολογική βία από μια διαταραγμένη συμβίωση είναι προτιμότερη.
Συναισθηματική παραμέληση
Η συναισθηματική κακοποίηση όμως μπορεί να λάβει και τη μορφή της απουσίας κάποιας συμπεριφοράς που μπορεί να φτάσει σε ακραία παραμέληση ανηλίκου. Κάποιες σχετικές συμπεριφορές που μπορεί να απουσιάζουν είναι :
• Η ίδια η παρουσία του ενός ή και των δύο γονέων
• Η έκφραση συναισθημάτων και η ενθάρρυνση αυτής
• Η παροχή αγάπης (παραμέληση)
• Η επιβράβευση
• Η ένδειξη ενδιαφέροντος για την καθημερινότητα του παιδιού (παραμέληση)
• Η στήριξη σε πιθανά προβλήματα του παιδιού (παραμέληση)
Θα πρέπει να ειπωθούν τα εξής. Για να υπάρχει ψυχολογική κακοποίηση θα πρέπει οι ανωτέρω συμπεριφορές να είναι συχνές ή/και χρόνιες και όχι μεμονωμένες περιπτώσεις (εξαίρεση η σεξουαλική κακοποίηση). Σε ορισμένες περιπτώσεις δηλαδή ο όρος κακοποίηση ίσως είναι βαρύς και δεν αποδίδει την πραγματική κατάσταση. Όμως σημασία έχει η ουσία και όχι τόσο η διατύπωση. Τα παιδιά επιβαρύνονται από τις παραπάνω συμπεριφορές και μπορεί να θεωρηθεί ότι όσο μεγαλύτερη ένταση, συχνότητα και διάρκεια έχουν τόσο τα μετέπειτα αποτελέσματα στην προσωπικότητά τους για παράδειγμα μπορεί να είναι δυσμενέστερα.
Σχολικός εκφοβισμός (μπούλινγκ)
Μια μορφή σοβαρής ψυχολογικής κακοποίησης είναι ο εκφοβισμός.
Το σχολικό περιβάλλον αποτελεί ευνοϊκό χώρο γέννησης ψυχολογικής κακοποίησης αλλά και σωματικής η οποία ονομάζεται σχολικός εκφοβισμός.
Κατά την παιδική μας ηλικία οι περισσότεροι από μας βρεθήκαμε σε σχολικές παρέες που περιλάμβαναν παιδιά με ποικιλία χαρακτήρων. Ένας ή περισσότεροι από τους χαρακτήρες αυτούς ήταν σχεδόν σίγουρα ο bully, δηλαδή ο τύπος που φαινόταν να του αρέσει να τσακώνεται, να προκαλεί, να απειλεί, να χτυπάει ενίοτε, να κοροϊδεύει, να υποτιμά κάποια παιδάκια με μεγαλύτερη επικέντρωση σε αυτά που του έμοιαζαν πιο αδύναμα ή πιο διαφορετικά..
Στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ μετρήθηκε ότι το 30% από 4300 παιδιά που συμμετείχαν στη μελέτη είχαν υποστεί παρόμοιου τύπου συμπεριφορά (bullying). Η σχολικη βια και η συναισθηματική κακοποίηση ενέχουν συνέπειες σοβαρές τόσο βραχυπρόθεσμα για την ψυχοσύνθεση του παιδιού, όσο και μακροπρόθεσμα.
Συμπτώματα που μπορεί να εμφανιστούν σε περίπτωση μπούλινγκ
- Χαμηλή αυτοεκτίμηση,
- κοινωνική συστολή και επιφυλακτικότητα,
- πεσμένη διάθεση,
- χρόνιος θυμός,
- ψυχοσωματικές εκδηλώσεις
Ειδικά αν οι ατομικές ψυχολογικές άμυνες του παιδιού δεν επαρκούν σε συνδυασμό με ένα ανεπαρκές υποστηρικτικό οικογενειακό/κοινωνικό δίκτυο, το τραύμα είναι αναπόφευκτο και ενδέχεται αργότερα να εξελιχθει σε κατάθλιψη ή/και αγχώδης διαταραχή όπως κοινωνική φοβία και κρίσεις πανικού, ψυχοσωματικές ή και ψυχωτικές (ανάλογα τη βαρύτητα της κακοποίησης) διαταραχές, καθώς και διαταραχές προσωπικότητας και κατάχρησης ουσιών.
Το μπούλινγκ είναι ένα υποεκτιμημένο φαινόμενο που θα μπορούσε σε μια σύγχρονη κοινωνία να χρήζει πολύ μεγαλύτερης προσοχής και σχετικών μέτρων. Κάπου αλλού όπου οι διαφορές νοοτροπίας είναι διαστημικές, ένα Υπουργείο Παιδείας μιας προηγμένης πολιτιστικά χώρας λαμβάνει την πρωτοβουλία να παρέχει μαθήματα ψυχικής υγείας στα σχολεία ώστε να ευαισθητοποιούνται τα παιδιά σε αυτήν. Εδώ ακόμα φοβόμαστε να ψελλίσουμε λέξεις όπως εκφοβισμός και διαταραχή, ενώ όταν υπάρχουν κάποιες μεμονωμένες φωτεινές εξαιρέσεις ανοιχτόμυαλων διδασκόντων, αυτοί καταλήγουν να απομονώνονται.
Τέλος δεν αποκλείεται η εμφάνιση συναισθηματικής κακοποίησης και σε οποιαδήποτε άλλη καθημερινή δραστηριότητα ενός παιδιού, η οποία αφορά τη συναναστροφή με άλλα άτομα (ανήλικα ή ενήλικα) π.χ. αθλήματα, χόμπυ, φροντιστήρια κ.α.
Και βέβαια δεν μπορεί να μην αναφέρουμε το Cyberbullying (ηλεκτρονικός εκφοβισμός). Ο ηλεκτρονικός εκφοβισμός αφορά εμφανείς ή κεκαλυμμένες συμπεριφορές εκφοβισμού στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με τη χρήση ψηφιακών μέσων, όπως κινητά τηλέφωνα και υπολογιστές.
Στάση γονέων και περίγυρου
Είναι βέβαιον ότι και οι γονείς αντιμετωπίζουν ψυχολογική πίεση στο παρόν ή να αντιμετώπισαν στο παρελθόν και πιθανόν να υπέστησαν και οι ίδιοι κάποιου είδους κακοποίηση. Αυτό είναι σεβαστό και άξιο συμπαράστασης. Οποιοδήποτε πρόβλημα ψυχικής φύσεως παρουσιάζει ο κάθε γονέας θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με τον κατάλληλο τρόπο, δηλαδή συνήθως από κάποιον ειδικό θεραπευτή ψυχολόγο ή ψυχίατρο και όχι να μεταφέρεται στα παιδιά του.
Δεν είναι δουλειά των παιδιών να γιατρεύουν τους ψυχικά πληγωμένους γονείς τους.
Οι ανάγκες των γονέων δεν πρέπει να παραγκωνίζονται. Δεν είναι ισοπεδωτικό για την προσωπικότητα του κάθε γονέα να μην είναι καλά, ούτε χρήζει αρνητικής τιτλοφόρησης του τύπου «απέτυχα», «δεν είμαι καλός για τα παιδιά μου» και άλλα σχετικά.
Επιτρέπεται να μην είμαστε καλά κάποια στιγμή στη ζωή μας και δε γεννηθήκαμε με συμβόλαιο άριστης ψυχικής υγείας.
Το θέμα είναι ότι από τη στιγμή που αρθεί ο παράγοντας άγνοια τι γίνεται. Με απλά λόγια από τη στιγμή που εγκατασταθεί η επίγνωση, έστω και όχι τελείως συνειδητά, ότι κάποιες στάσεις μας με κάποιο απροσδιόριστο τρόπο επιβαρύνουν συναισθηματικά το ή τα παιδιά μας. Σε αυτό το σημείο υπάρχει άλλη δικαιολογία για τη διαιώνιση αυτών των στάσεων;
Μια μικρή υποσημείωση εδώ έχει να κάνει με την πιθανή υιοθέτηση μιας εντελώς αντίθετης στάσης από τους γονείς του τύπου υπερπροστασίας, αναίτιας κατ’ εξακολούθηση επιβράβευσης, υπερπαροχής καταναλωτικών αγαθών κ.α. ώστε «να μη στενοχωρηθεί το παιδί μου». Πρόκειται για επίσης επιβαρυντική συμπεριφορά, που μπορεί να έχει μελλοντικές συνέπειες όπως η εξάρτηση, το άγχος, η μειωμένη αυτοπεποίθηση, η υπονόμευση σύνθετων γνωστικών λειτουργιών (εκτέλεση έργου, λήψη αποφάσεων, πρωτοβουλιών, μακροπρόθεσμος σχεδιασμός κ.α.)
Η εμπειρία πάντως από τη θεραπεία νεαρών ατόμων με ψυχικές διαταραχές δείχνει συχνά την αδυναμία μεγάλης μερίδας των γονέων να αποδεχτούν και να διαχειριστούν το πρόβλημα των παιδιών τους. Άρνηση, δυσπιστία, παρερμηνεία, απόκρυψη, υπερπροστατευτικότητα, έλλειψη οριοθέτησης και άλλα δυσχεραίνουν τις προσπάθειες των ειδικών για κάτι καλύτερο.
Παρομοίως ανεπαρκής είναι και η αντιμετώπιση μερίδας των γονέων στα φαινόμενα εκφοβισμού, είτε το παιδί τους είναι το θύμα είτε ο θύτης. Στην τελευταία περίπτωση οι γονείς βλέπουν τα παιδιά ως προέκταση του εαυτού τους και ως εκ τούτου αν κάτι δεν πάει καλά, συνήθως ενεργοποιούνται αμυντικοί μηχανισμοί που διαστρεβλώνουν την πραγματικότητα.
Στάση κοινωνίας
Εκείνο που ποτέ δεν αλλάζει ως τώρα και αποτελεί πυρηνικό αίτιο της διαιώνισης της ψυχολογικής κακοποίησης και του εκφοβισμού, είναι η παραδοσιακά ανώριμη και οπισθοδρομική στάση της αποφυγής και της απόκρυψης που διέπει την πλειοψηφία του κόσμου. Πολλοί νομίζουν ότι πρέπει να απευθυνθούν σε παρελθούσες συμπεριφορές και ριζωμένες πεποιθήσεις για να βρουν λύσεις. Αυτό είναι πλάνη και απλά διαιωνίζει το πρόβλημα. Η επίγνωση του παρελθόντος έχει νόημα για να αλλάξει κανείς αυτό που τα γεγονότα έχουν δείξει ως εσφαλμένο.
Σήμερα άτομα και κοινωνίες κάνουν τα αδύνατα δυνατά να εμφανίσουν μια “άσπιλη” εικόνα, ενώ η “κρυμμένη” πραγματικότητα μπορεί να καταστρέφει κυριολεκτικά ζωές νέων ανθρώπων. Απαιτείται στροφή στη στάση όλων μας ώστε να περιορίζεται το φαινόμενο όσο περισσότερο γίνεται.
Κατά τα άλλα όταν μαθαίνουμε για κακοποίηση, θα συνεχίσουμε προσωρινά να σοκαριζόμαστε και μετά να «καταδικάζουμε τη βία απ’ όπου και αν προέρχεται».
Η ψυχολογική κακοποίηση θα τραυματίσει τον ανήλικο και θα προκαλέσει κάποιας μορφής αλλαγή στη συμπεριφορά, την ψυχική/ψυχοσωματική κατάσταση ή την προσωπικότητα του. Η αλλαγή αυτή μπορεί να είναι εμφανέστατη ή πιο διακριτική. Όσο νωρίτερα εντοπιστεί και γίνει αντικείμενο διαχείρισης, τόσο καλύτερα για την πρόληψη μελλοντικής εμφάνισης πιο σύνθετων προβλημάτων.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής