Συναισθήματα

Τι είναι το συναίσθημα

Τα συναισθήματα παίζουν κρίσιμο ρόλο στον τρόπο με τον οποίο ζούμε τη ζωή μας, από το να επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούμε με τους άλλους στην καθημερινή μας ζωή μέχρι να επηρεάζουν τις αποφάσεις που παίρνουμε.

Έχουν προταθεί πάρα πολλοί ορισμοί για το συναίσθημα και οπωσδήποτε η μελέτη του συνεχίζει να είναι ακόμη ανοιχτή. Πρόκειται για μια ψυχολογική κατάσταση, ένα σύνθετο βίωμα, χαρακτηριστικό όχι μόνο των ανθρώπων, αλλά και των ζώων. Περιλαμβάνει :

• το υποκειμενικό εσωτερικό αίσθημα
• μαζί με γνωστικό και
• σωματικό περιεχόμενο (νευροφυσιολογικές αλλαγές),
• έναν βαθμό ευχαρίστησης ή δυσαρέσκειας,
• εξαρτάται από κάποιο ερέθισμα και
• οδηγεί σε συμπεριφορά.

Η εσωτερική εμπειρία των συναισθημάτων είναι πολύ υποκειμενική και συχνά μπερδεμένη, ιδιαίτερα στην περίπτωση που βιώνονται διαφορετικά συναισθήματα την ίδια στιγμή.

Η μελέτη του συναισθήματος είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα, αλλά και σύνθετα κεφάλαια στην ιστορία της νευροεπιστήμης και ψυχολογίας.

Υπάρχουν αρκετές επιστημονικές θεωρήσεις που παραδοσιακά έχουν ασχοληθεί με το αντικείμενο. Υπάρχει η οπτική της εξέλιξης (ξεκίνησε από τον Κάρολο Δαρβίνο), η ψυχοφυσιολογική οπτική (William James), η νευρολογική (Walter Cannon), η ψυχοδυναμική παράδοση (Sigmund Freud) και η γνωστική προοπτική που άρχισε να εμφανίζεται τη δεκαετία του 1950. Πιο πρόσφατα, στοιχεία από τη νευροβιολογία άρχισαν να εισέρχονται δυναμικά στη συζήτηση.

---

Αίσθημα ή συναίσθημα;

Στην ξένη βιβλιογραφία υπάρχουν δύο βασικές λέξεις που χρησιμοποιούνται συχνά για να αποδώσουν την έννοια του συναισθήματος, οι οποίες έχουν ορισμένες διαφορές. Στην ελληνική γλώσσα δεν έχει καθιερωθεί προς το παρόν ιδιαίτερη διάκριση (είναι αμφίβολο κατά πόσο χρειάζεται τέτοια διάκριση στην καθομιλουμένη) και χρησιμοποιούνται συνήθως οι λέξεις συναίσθημα και αίσθημα. Τα emotions (πιθανώς μπορούν να αποδοθούν ως συναισθήματα) που αναφέρονται σε σύνθετες συγκινησιακές αντιδράσεις και τα feelings (πιθανώς τα αισθήματα) που αναφέρονται στην υποκειμενική συνειδητή εμπειρία.

Ακολουθεί μια περιγραφή της βασικής διαφοράς μεταξύ των δύο, βάσει κυρίως της διάκρισης του νευροβιολόγου Antonio R. Damasio.

1. Συναισθήματα/συγκινησιακές αντιδράσεις (emotions) : Είναι πολύπλοκες ψυχοφυσιολογικές αντιδράσεις σε ένα συγκεκριμένο εξωτερικό ή εσωτερικό ερέθισμα όπως μια σκέψη ή ανάμνηση. Είναι αυτόματα, βραχύβια και συνήθως περιλαμβάνουν συνδυασμό σωματικών αντιδράσεων, όπως αλλαγές στους παλμούς, την αναπνοή, τις εκφράσεις του προσώπου και τη γλώσσα του σώματος. Τα συναισθηματα θεωρούνται γενικά καθολικά και βιώνονται παρόμοια σε διαφορετικές κουλτούρες. Παραδείγματα βασικών συναισθημάτων περιλαμβάνουν τη χαρά, τη θλίψη, τον θυμό, τον φόβο, την έκπληξη και την απέχθεια.
2. Αισθήματα (feelings) : Τα αισθήματα από την άλλη πλευρά, είναι οι υποκειμενικές εμπειρίες και οι ερμηνείες των συναισθημάτων και έχουν μεγαλύτερη διάρκεια. Τα αισθήματα είναι η συνειδητή αντίληψη και οι νοητικές συσχετίσεις που κάνουμε ως απάντηση σε ένα συναίσθημα. Τα αισθηματα επηρεάζονται από την προσωπικότητα, τις προηγούμενες εμπειρίες και το πολιτιστικό υπόβαθρο του ατόμου, που σημαίνει ότι μπορούν να διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των ανθρώπων, ακόμη και ως απάντηση στο ίδιο ερέθισμα.

---

Για μια πρόσφατη, αλλά και προχωρημένη σύνοψη της γνώσης για το συναισθημα από διάφορες σκοπιές επιστημονικές και φιλοσοφικές μπορείτε να απευθυνθείτε εδώ.

Εδώ μπορείτε να βρείτε ξεχωριστά εκτενή άρθρα για τα παρακάτω συναισθηματα
Φόβος
Άγχος
Θυμός
Ζήλεια
Ενοχή & ντροπή

---

Πολιτισμικές διαφορές στην αντίληψη του συναισθήματος

Υπάρχουν επίσης πολιτισμικές διαφορές μεταξύ των λαών στον τρόπο που τα συναισθήματα βιώνονται και γίνονται αντιληπτά. Η διαφορετική οπτική ενδεχομένως συμβάλλει στην καλύτερη αντιμετώπιση των αρνητικών συναισθημάτων.

Τα συναισθήματα συνυπάρχουν

Οι Δυτικοί λαοί τείνουν να βλέπουν την ευτυχία και τη θλίψη ως αντίθετα και επομένως ως αμοιβαία αποκλειόμενα. Στην άκρατη επιδίωξή τους για ευτυχία, αποφεύγουν με κάθε τρόπο τα δυσφορικά συναισθήματα, πιστεύοντας ότι αυτά θα μειώσουν την ευημερία τους. Οι Ανατολίτες, ωστόσο, είναι ανοιχτοί να βιώσουν αντιφατικά συναισθήματα ταυτόχρονα. Υπάρχει πάντα κάποια θλίψη σε κάθε ευτυχισμένη περίσταση και κάποια ευτυχία μπορεί να βρεθεί ακόμη και στις πιο σκοτεινές εποχές. Έτσι, οι αρνητικές εμπειρίες γίνονται λιγότερο απειλητικές επειδή δεν αποκλείουν τα ευτυχισμένα συναισθήματα.

Τα συναισθήματα αλλάζουν

Οι Δυτικοί τείνουν να θεωρούν ότι τα συναισθήματα προέρχονται από έναν σταθερό εαυτό. Εάν σκέφτομαι τον εαυτό μου ως ένα ευτυχισμένο άτομο, τότε πρέπει να απορρίψω τυχόν αρνητικές εμπειρίες ως ανωμαλίες – όχι ως μέρος αυτού που είμαι. Ομοίως, όσοι πάσχουν από κατάθλιψη συχνά πιστεύουν ότι έτσι θα νιώθουν πάντα. Αντίθετα, οι Ανατολίτες βλέπουν τα συναισθήματα – όπως και τον εαυτό – να αλλάζουν συνεχώς. Έτσι, οι αρνητικές εμπειρίες γίνονται λιγότερο απειλητικές επειδή είναι μόνο προσωρινές.

Τα συναισθήματα προκύπτουν από το πλαίσιο

Σε αντίθεση με τους Δυτικούς, οι οποίοι βλέπουν τα συναισθήματα ως μόνο προερχόμενα από μέσα τους, οι Ανατολικοί λαοί βλέπουν ότι τα συναισθήματα προκύπτουν από την κατάσταση στην οποία βρίσκονται. Αυτό σημαίνει ότι η διάθεση μπορεί να αλλάξει αλλάζοντας το πλαίσιο, ιδίως ευθυγραμμίζοντας τις σκέψεις και τις συμπεριφορές με τις προσδοκίες των κοινωνικών τους ομάδων. Με την αποστασιοποίηση από τα συναισθήματά τους, οι Ανατολίτες μπορούν να τα ρυθμίζουν καλύτερα. Έτσι, οι αρνητικές εμπειρίες είναι λιγότερο απειλητικές γιατί υπάρχει κάτι που μπορείτε να κάνετε για αυτές.

Συναισθηματικές διαταραχές

Οι συναισθηματικές διαταραχές είναι εκείνες οι ψυχικές διαταραχές που επηρεάζουν αρνητικά σε μεγάλο βαθμό και διάρκεια τη ρύθμιση των συναισθημάτων μας. Αν και στην ουσία όλες οι ψυχικές διαταραχές επηρεάζουν το συναισθημα, υπάρχουν κάποιες στις οποίες αυτό είναι προεξάρχον. Παραδοσιακά στις συναισθηματικές διαταραχές περιλαμβάνονται :

• κατάθλιψη (όλων των τύπων)
• δυσθυμία
• κυκλοθυμία
• διπολική διαταραχή (τύπου 1 & 2)

---

Μη έκφραση συναισθημάτων

Ζούμε σε μια κοινωνία που όχι μόνο δυσκολεύεται να εκφράσει τα συναισθήματα, αλλά πολύ συχνά δεν τα εκφράζει καθόλου. Γενικά η μετάφραση και η διαχείριση των συναισθημάτων από τα άτομα δεν έχει τύχει κατάλληλης προσοχής και εκπαίδευσης στην εποχή μας.

Υπάρχουν διάφοροι λόγοι που κάποιοι άνθρωποι δεν εκφράζουν συναισθήματα, ορισμένοι από αυτούς είναι:

1. Κοινωνικοί παράγοντες: Η πολιτισμική, οικογενειακή ή κοινωνική πίεση μπορεί να επηρεάζει την έκφραση των συναισθημάτων. Σε ορισμένες κουλτούρες ή οικογένειες, ενδέχεται να μην είναι αποδεκτό να εκφράζει κανείς τα συναισθήματά του, ιδιαίτερα τα αρνητικά.
2. Στερεότυπα φύλου: Σε ορισμένες κοινωνίες, υπάρχουν στερεότυπα για το πώς πρέπει να εκφράζουν τα συναισθήματά τους άνδρες και γυναίκες. Για παράδειγμα, οι άνδρες μπορεί να διστάζουν να δείχνουν συναισθήματα επειδή αυτό είναι υποτίθεται “γυναικείο χαρακτηριστικό” ή φοβούνται ότι θα θεωρηθούν “αδύναμοι”.
3. Φόβος απόρριψης: Οι άνθρωποι μπορεί να αποφεύγουν να εκφράσουν τα συναισθήματά τους για να μην απορριφθούν ή κριθούν αρνητικά από τους άλλους.
4. Προστασία του εαυτού: Κάποιοι θεωρούν την έκφραση των συναισθημάτων ως στοιχείο ευαλωτότητας και προτιμούν να τα κρατούν κρυφά, για να αποφύγουν να πληγωθούν ή να τους εκμεταλλευτούν.
5. Προηγούμενες αρνητικές εμπειρίες: Οι άνθρωποι που έχουν βιώσει αρνητικές συνέπειες από την έκφραση των συναισθημάτων τους στο παρελθόν, όπως κακοποίηση, εκμετάλλευση ή κριτική, μπορεί να είναι πιο προσεκτικοί στο να μοιραστούν τα συναισθήματά τους.
6. Καταπίεση : Κάποιοι άνθρωποι μπορεί να έχουν μάθει να καταπιέζουν τα συναισθηματα τους ως μηχανισμός προστασίας ή αντιμετώπισης άγχους και έτσι να μην τα εκφράζουν.
7. Εκπαίδευση και ικανότητες επικοινωνίας: Κάποιοι άνθρωποι ενδέχεται να μην έχουν αναπτύξει τις απαραίτητες ικανότητες επικοινωνίας για να εκφράσουν τα συναισθήματά τους με αποτελεσματικό τρόπο, είτε λόγω ελλείψεων στην εκπαίδευση είτε λόγω περιορισμένης εμπειρίας.
8. Αλεξιθυμία

---

Αλεξιθυμία

Ορισμένες φορές η μη έκφραση των συναισθημάτων οφείλεται στην αδυναμία αναγνώρισης τους. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται αλεξιθυμία.

Η αλεξιθυμία είναι μια ψυχολογική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από τη δυσκολία στην αναγνώριση, την περιγραφή και την επεξεργασία των συναισθημάτων. Το άτομο μπορεί να βιώνει συγκινησιακές αντιδράσεις, αλλά να μην μπορεί να καταλάβει γιατί. Παρομοίως μπορεί να αδυνατεί να εξηγήσει το γιατί σκέφτεται ή συμπεριφέρεται με κάποιο συγκεκριμένο τρόπο. Αυτό το φαινόμενο επηρεάζει περίπου το 10% του πληθυσμού και μπορεί να έχει ευρείες συνέπειες για την προσωπική, κοινωνική και επαγγελματική ζωή των ανθρώπων που το βιώνουν.

Τα κύρια χαρακτηριστικά της αλεξιθυμίας είναι:

1. Δυσκολία στην αναγνώριση και περιγραφή των συναισθημάτων: Τα άτομα δυσκολεύονται να καταλάβουν τι αισθάνονται, να ονομάσουν τα συναισθήματά τους, να τα εκφράσουν λεκτικά και να μιλήσουν για αυτά.
2. Στενός συσχετισμός με σωματικές αισθήσεις : Τα άτομα με αλεξιθυμία εστιάζουν περισσότερο στις σωματικές τους αισθήσεις και εμπειρίες αντί για τα συναισθήματα, με αποτέλεσμα να εκφράζουν την ένταση των συναισθημάτων τους μέσω σωματικών συμπτωμάτων.
3. Περιορισμένη φαντασία και ονειροπόληση

Οι ακριβείς αιτίες της κατάστασης παραμένουν αδιευκρίνιστες, αλλά η γενετική προδιάθεση, οι περιβαλλοντικοί παράγοντες και οι εμπειρίες κατά την παιδική ηλικία μπορεί να συμβάλλουν στην εμφάνιση της κατάστασης. Η αλεξιθυμια συχνά συνυπάρχει με άλλες διαταραχές, όπως η κατάθλιψη, το άγχος και οι διαταραχές του αυτιστικού φάσματος.

---

Συναίσθημα ή λογική;

Ανάλογα την προσωπικότητα, συχνά το συναισθημα κυριαρχεί στη ζωή των ανθρώπων. Το πως νιώθει κανείς μπορεί να καθορίζει πλήρως το τι κάνει. Ορισμένοι άνθρωποι μάλιστα φέρουν ως «σημαία» το να λειτουργούν βάσει συναισθήματος. Το πρόβλημα εδώ όμως είναι ότι η λήψη αποφάσεων αποκλειστικά με το συναίσθημα δεν είναι αξιόπιστη διαδικασία ως επί το πλείστον. Η ερμηνεία των γεγονότων και εμπειριών στη ζωή μας, εξωτερικών και εσωτερικών, μπορεί να διαστρεβλώνεται σημαντικά αν το μόνο φίλτρο είναι η συναισθηματική μας αντίδραση.

Το φαινόμενο αυτό περιγράφεται κατά μια οπτική με τον όρο συναισθηματική λογική. Πρόκειται για ένα γνωσιακό λάθος.

Μέσω της συναισθηματικής λογικής εκλαμβάνουμε τα συναισθηματα μας ως απόδειξη ότι κάτι ισχύει, ότι είναι αληθές, ότι έτσι είναι. Για παράδειγμα ένα άτομο αξιόλογο και επιτυχημένο με χαμηλή αυτοεκτίμηση που νιώθει ότι δεν αξίζει, θεωρεί ότι αυτή είναι και η πραγματικότητα.

Αντιδιαμετρικά, υπάρχουν άνθρωποι που έχουν απεμπολίσει από τη ζωή τους το να νιώθουν. Μια ζωή αποκομμένη από συναισθήματα και βασισμένη πλήρως στη λογική (την υποκειμενική λογική βεβαίως) που αντιμετωπίζεται ως σπουδαίο προσόν. Το συναίσθημα αναγνωρίζεται νωρίς λόγω πρώιμης μάθησης/μίμησης ως προϊόν αδυναμίας και συνειδητά ή/και ασυνείδητα αποκόπτεται. Άλλοτε πρώιμα τραύματα οδηγούν σε αποκοπή συναισθήματος ως μηχανισμό άμυνας απέναντι στην ψυχική δυσφορία.

Οι άμυνες της διανοητικοποίησης, της εκλογίκευσης, της μόνωσης, της αποσύνδεσης είναι σχετικά παραδείγματα.

Ένα διαχρονικό ερώτημα λοιπόν είναι αυτό που αφορά τι να χρησιμοποιούμε στη ζωή μας για να ζούμε καλύτερα : τα συναισθηματα ή τη λογική;

Δεν είναι άσπρο-μαύρο είναι πιθανώς η καλύτερη απάντηση. Η ζωή στερημένη από συναισθήματα δεν έχει χρώμα και ευχαρίστηση. Από την άλλη η ζωή που ορίζεται μόνο από συναισθηματικές αντιδράσεις είναι πιο επισφαλής και χαοτική.

Υπάρχουν ως γνωστόν τα θετικά συναισθήματα που επιθυμούμε να βιώνουμε και τα αρνητικά που μας προκαλούν δυσφορία. Ένας βαθμός διαχείρισης των συναισθημάτων είναι πάντα απαραίτητος ειδικά στις περιπτώσεις όπου τα αρνητικά μας κατακλύζουν φτάνοντας να δημιουργούν ψυχικές διαταραχές. Παράδειγμα η υπερβολική και συνεχής θλίψη οδηγεί σε κατάθλιψη και το υπερβολικό άγχος σε αγχώδη διαταραχή. Συχνά ο ορθολογικός τρόπος σκέψης συμβάλλει θετικά στη μείωση του αρνητικού συναισθήματος και επιστρατεύεται μάλιστα και από ψυχοθεραπευτικές σχολές όπως η Γνωσιακή.

Η εμπειρία της ζωής χρειάζεται λογική και συναίσθημα, όχι πάντως μόνο το ένα ή μόνο το άλλο. Ποιο είναι το σωστό μείγμα ίσως είναι σχετικό, μια μεγάλη γκάμα από αποχρώσεις του γκρι που ο καθένας μπορεί να ανακαλύψει στη διαδρομή του, συχνά μέσα από επώδυνες καταστάσεις.

Η συναισθηματική υγεία είναι εξίσου σημαντική με την σωματική μας υγεία.

Η συναισθηματική μας ζωή είναι σημαντική και κατανοώντας μερικούς από τους διαφορετικούς τύπους συναισθημάτων που βιώνουμε, μπορούμε να αποκτήσουμε μια βαθύτερη κατανόηση του τρόπου με τον οποίο αυτά εκφράζονται και τον αντίκτυπο που έχουν στη συμπεριφορά μας.

---

Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής