Τι είναι η διπολική διαταραχή (μανιοκατάθλιψη)
Η διπολική διαταραχή (ο παλιότερος όρος είναι μανιοκατάθλιψη) είναι μια κοινή, χρόνια και επεισοδιακή ψυχική διαταραχή που χαρακτηρίζεται από διαταραχές της διάθεσης και της συμπεριφοράς.
Η διπολική διαταραχή είναι μια συναισθηματική διαταραχή που εκδηλώνεται με φάσεις κατά τη διάρκεια της ζωής του ασθενούς. Στο ~90% των περιπτώσεων οι φάσεις αυτές είναι δύο τύπων ή δύο πόλων ακριβέστερα, εξού και ο όρος διπολική. Ο ένας πόλος αφορά την καταθλιπτική φάση και ο άλλος μια διεγερμένη, υπερβολικά ευφορική ή δυσφορική φάση, οι οποίες εναλλάσσονται επανειλημμένα και ακανόνιστα, προκαλώντας συχνά κοινωνική και επαγγελματική αναπηρία.
Στο ενδιάμεσο είναι δυνατόν να υπάρχουν και περίοδοι νορμοθυμίας ποικίλης διάρκειας, δηλαδή χωρίς συμπτώματα.
Η διπολική διαταραχή συναντάται σε ποσοστό ~1-2% του πληθυσμού, αλλά υπερβαίνει το 2% ως τμήμα ενός ευρέως φάσματος συναισθηματικών διαταραχών (bipolar spectrum).
Τύποι διπολικής διαταραχής
Διπολική διαταραχή τύπου 1
Η σημασία των όρων τύπος 1 και 2 για τη διπολική διαταραχή ενδέχεται να μπερδεύει. Η διπολική διαταραχή τύπου 1 είναι η βασική διάγνωση στην οποία ο ασθενής έχει εκδηλώσει σίγουρα ένα μανιακό επεισόδιο ή περισσότερα στη ζωή του, το οποίο περιλαμβάνει κάποια από τα παραπάνω συμπτώματα. Είναι η κλασική μανιοκατάθλιψη στην οποία αναφερόμασταν στο παρελθόν. Στις περισσότερες περιπτώσεις αναμένεται να μεταβαίνει ανά διαστήματα σε κατάθλιψη. Σε περίπου 10% των περιπτώσεων θα υπάρχουν μόνο επεισόδια μανίας.
Διπολική διαταραχή τύπου 2 (υπομανία)
Τα συμπτώματα διπολικής διαταραχής είναι ίδια αλλά ελαφρύτερα και πιο ελεγχόμενα στη διπολική διαταραχή τύπου 2. Μπορεί να έχουν μικρότερη διάρκεια χωρίς μείωση της λειτουργικότητας, αλλά περιστασιακά και με αύξηση αυτής, καθώς το στοιχείο που ξεχωρίζει είναι η τάση για υπερδραστηριότητα και η υπερβολική αυτοεκτίμηση. Η υπομανία ή το υπομανιακό επεισόδιο είναι οι έννοιες που περιγράφουν αυτή την λιγότερο βαριά ψυχική κατάσταση. Συχνά συνυπάρχει συναισθηματική αστάθεια, ευερεθιστότητα και ως επί το πλείστον συχνή μετάβαση από υπομανία σε κατάθλιψη. Η θλίψη εμφανίζεται ως συναίσθημα πιο συχνά και πιο έντονα από την υπομανία σε πολλούς ανθρώπους με διπολική διαταραχή τύπου 2.
Διπολική διαταραχή τύπου 3
Τέλος, η διαγνωστική οντότητα της διπολικής διαταραχής τύπου 3 χρησιμοποιείται κυρίως από τους ειδικούς της ψυχικής υγείας όταν εμφανίζεται μανιακό επεισόδιο μετά από υπερβολική/παρατεταμένη/ανεξέλεγκτη χρήση αντικαταθλιπτικών φαρμάκων.
Συμπτώματα διπολικής διαταραχής
Περιγράφονται τα συμπτώματα των δύο πόλων δηλαδή της μανίας και της κατάθλιψης.
Συμπτώματα στη μανιακή φάση (μανιακό επεισόδιο)
- Έντονα ευφορικό ή δυσφορικό συναίσθημα ή/και ευερεθιστότητα κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια της ημέρας για τουλάχιστον 7 μέρες. Αυτό αποτελεί το βασικότερο σύμπτωμα της διπολικής διαταραχής.
Και ταυτόχρονα τουλάχιστον 3 από τα παρακάτω :
- Λίγες ώρες ύπνου/ μείωση ανάγκης για ύπνο
- Λογόρροια, πίεση λόγου (εσωτερική πίεση για συνεχή ομιλία, να μιλήσει κανείς περί παντός επιστητού)
- Ιδεοφυγή (ιδεοφυγή ονομάζεται μια ακατάπαυστη ροή ομιλίας με απότομες αλλαγές θέματος)
- Παραληρητικές ιδέες μεγαλείου , καταδίωξης
- Υπερένταση/ ψυχοκινητική ανησυχία/ διέγερση/ αύξηση στοχοκατευθυνόμενης δραστηριότητας
- Διάσπαση προσοχής, περισπασιμότητα προσοχής
- Άρση αναστολών, απερίσκεπτη/επικίνδυνη συμπεριφορά, υπερβολικές χρηματικές σπατάλες
Σε ορισμένες περιπτώσεις το επεισόδιο μανίας συνοδεύεται από παραλήρημα και απώλεια της αίσθησης της πραγματικότητας. Μανία καταδίωξης, παραλήρημα μεγαλείου, ερωτομανιακό παραλήρημα είναι κάποιες από από τις πιο συνηθισμένες ψυχωτικές εκδηλώσεις στο μανιακό επεισόδιο.
Παράλληλα η μανιοκαταθλιψη περιλαμβάνει εναλλαγή στα συναισθήματα, συνεχή ένταση και ψυχοκινητική ανησυχία, δηλαδή βιώνεται μια αγχώδη επαγρύπνηση & τάση για συνεχή άσκοπη κίνηση. Σε επείγουσες περιπτώσεις αυτό φτάνει να γίνει ψυχοκινητική διέγερση, όπου πλέον ο διπολικός μπορεί να γίνει επιθετικός.
Συμπτώματα στην καταθλιπτική φάση
Πρόκειται για τα συμπτώματα μείζονος κατάθλιψης. Ενημερωθείτε εκτενέστερα για την καταθλιπτική φάση της διπολικής διαταραχής που ονομάζεται διπολική κατάθλιψη και πως αυτή αντιμετωπίζεται.
Διαταραχές συμπεριφοράς – επικινδυνότητα
Αντίστοιχα δεν υπάρχει η έννοια διπολική συμπεριφορά, υπάρχουν διαταραχές συμπεριφοράς στη μανία, όπως η ακραία σπατάλη χρημάτων, ο τζόγος, η επιθετικότητα, η απερίσκεπτη οδήγηση , αχαλίνωτη σεξουαλικότητα που έχουν να κάνουν συνήθως με μεγάλη παρορμητικότητα, και άρση αναστολών και εμφανίζονται χαρακτηριστικά στο μανιακό επεισόδιο.
Λόγω της μειωμένης κρίσης που συνοδεύει ένα μανιακό (ενίοτε και το υπομανιακό, ανάλογα την περίπτωση) επεισόδιο οι διπολικοί ασθενείς κινδυνεύουν ή συνιστούν κίνδυνο για τρίτους στις παραπάνω περιπτώσεις. Προβλήματα υγείας λόγω πλημμελούς φροντίδα του εαυτού, τροχαία ατυχήματα, απώλεια περιουσίας είναι οι συνηθέστερες συνέπειες.
Όμως ο κυριότερος λόγος επικινδυνότητας στη διπολική διαταραχή είναι η αυτοκτονικότητα
Συχνά οι διαταραχές συμπεριφοράς στη διπολική διαταραχή αποτελούν τους βασικούς λόγους έντονων προβλημάτων στις σχέσεις όπως στο γάμο οδηγώντας ακόμη και σε χωρισμό και διαζύγιο. Δεν είναι το πιο εύκολο (καθώς δεν εκπαιδεύεται ποτέ κανείς γι’ αυτό) για το/τη σύντροφο και γενικά τα άτομα της οικογένειας να διαχειριστούν τη συναισθηματική αστάθεια και γενικά να αντέξουν ψυχικά το/τη διπολική ασθενή όταν δεν είναι καλά. Η επίγνωση του προβλήματος και η σωστή συμμόρφωση στη θεραπεία είναι βασικοί πυλώνες για να υποστηριχθούν οι σχέσεις του διπολικού με τους δικούς του ανθρώπους.
Διάγνωση & συννοσηρότητα
Και στις δύο φάσεις της διπολικής διαταραχής τύπου 1 η ατομική λειτουργικότητα στην οικογένεια, στην εργασία, στην κοινωνική συναναστροφή παραβλάπτεται σημαντικά, ενώ αρκετά συχνά είναι απαραίτητη η νοσηλεία. Ψυχωτική συμπτωματολογία με πολυθεματικές παραληρητικές ιδέες, π.χ. μεγαλομανιακό παραλήρημα και διαταραχές αντίληψης (ψευδαισθήσεις/παραισθήσεις) συνυπάρχει σε έναν αριθμό ασθενών και δυσχεραίνει την πρόγνωση της διαταραχής.
Όταν μέσα σε διάστημα ενός έτους εμφανίζονται τέσσερα ή περισσότερα ξεχωριστά επεισόδια διάθεσης η διαταραχή έχει χαρακτήρα rapid cycling. Σε ένα μικρό ποσοστό βαρύτερων περιπτώσεων η εναλλαγή των φάσεων συμβαίνει ταχύτατα και απότομα σε χρονικά διαστήματα ημερών (rapid cycling). Επίσης σε ορισμένες άτυπες περιπτώσεις που συνιστούν ένα μεικτό επεισόδιο παρατηρούνται ταυτόχρονα συμπτώματα μανίας και κατάθλιψης όπως θλίψη, ευερεθιστότητα, λογόρροια, διάσπαση προσοχής κ.α.
Ο κίνδυνος αυτοκτονίας είναι ιδιαίτερα αυξημένος, κυρίως στις καταθλιπτικές φάσεις της νόσου.
Επίσης η παράλληλη χρήση/κατάχρηση αλκοόλ ή/και άλλων ουσιών είναι αρκετά συνηθισμένη και μπορεί να περιπλέξει την κλινική εικόνα και τη θεραπεία. Συνύπαρξη άλλων διαταραχών είναι πιθανή : ΔΕΠΥ, αγχώδης διαταραχή, διαταραχή προσωπικότητας.
Σύμφωνα με τελευταίες μελέτες το συννοσηρό άγχος έχει σημαντικές κλινικές επιπτώσεις σε άτομα που διπολική διαταραχή. Αρκετές μελέτες έχουν αναφέρει δυσμενείς εκβάσεις σε διπολικούς με αγχώδη διαταραχή, όπως συχνότερες αλλαγές διάθεσης, σοβαρότερα επεισόδια κατάθλιψης, υψηλότερα ποσοστά κατάχρησης ουσιών, αυξημένες απόπειρες αυτοκτονίας, λιγότερο ευνοϊκή ανταπόκριση στη θεραπεία.
Η κοινή γενετική αρχιτεκτονική μεταξύ των διαγνώσεων με κοινά κλινικά χαρακτηριστικά οδήγησε τους ερευνητές να εκτιμήσουν εάν ο γενετικός κίνδυνος εμφανίζεται στο επίπεδο των συμπτωμάτων αντί για τη διάγνωση.
Ποια είναι η κληρονομικότητα της διπολικής διαταραχής ;
Τα τελευταία χρόνια οι μελέτες Genome-Wide Association (GWAS) έχουν μεταμορφώσει την κατανόησή μας για τη διπολική διαταραχή, παρέχοντας τις πρώτες αποδείξεις συγκεκριμένων γενετικών δεικτών (με μεγάλη όμως επικάλυψη με αυτούς της σχιζοφρένειας, της μείζονος κατάθλιψης και άλλων διαταραχών) που συνολικά έχουν να κάνουν με το 25% περίπου των περιπτώσεων.
Ακόμη είναι δύσκολο να μπορούμε να μιλήσουμε αξιόπιστα για τα ποσοστά κληρονομικότητας παρόλο που ξέρουμε ότι η ύπαρξη ενός ή περισσότερων διαγνωσμένων μελών οικογένειας αυξάνει την πιθανότητα εμφάνισης και σε άλλα μέλη και μάλιστα αναλογικά με το βαθμό συγγένειας. Η αδρή γνώση που έχουμε ως τώρα είναι ποσοστό περίπου 10% να κληρονομήσει τη διαταραχή παιδί οικογένειας με ένα διπολικό γονέα, ενώ φτάνει στο 40% αν και οι δύο γονείς είναι διπολικοί.
Η διπολική διαταραχή και οι σχετικές διαγνώσεις έχουν γενετική βάση. Δεύτερον, δεν προκαλούνται από ένα μόνο μη φυσιολογικό γονίδιο, αλλά έχουν πολύ πολυγονιδιακή προέλευση που δεν είναι συγκεκριμένη για μια συγκεκριμένη διάγνωση. Τρίτον, η γενετική παραλλαγή εξηγεί εν μέρει την κλινική ετερογένεια εντός – και την κλινική αλληλεπικάλυψη μεταξύ – διαγνώσεων. Διπολική διαταραχή και σχιζοφρένεια μοιράζονται καθώς φαίνεται σε ένα μικρό βαθμό κοινές γονιδιακές καταβολές.
Παρά αυτήν την ουσιαστική πρόοδο, το μεγαλύτερο μέρος του κληρονομικού ρίσκου για διπολική διαταραχή παραμένει ανεξήγητο, υποδηλώνοντας ότι υπάρχουν ακόμα πολλά να μάθουμε για τη γενετική της διπολικής διαταραχής. Θα πρέπει να είναι σαφές ότι απλώς και μόνο επειδή ένα μέλος της οικογένειας έχει διαγνωσθεί, δεν σημαίνει ότι άλλα μέλη της οικογένειας θα αναπτύξουν οπωσδήποτε διπολική διαταραχή.
Έχει διπολική διαταραχή όποιος έχει διπολική σκέψη ;
Πολλοί συγχέουν τη διπολική διαταραχή με τη διπολική σκέψη. Η διπολική σκέψη είναι ένας τρόπος σκέψης που χρησιμοποιεί η πλειοψηφία των ανθρώπων, κάποιοι λιγότερο, κάποιοι περισσότερο (ασχέτως αν έχουν διπολική ή κάποια διαταραχή). Έχει να κάνει με την ερμηνεία γεγονότων με όρους άσπρο ή μαύρο, δηλαδή μια δυσκολία να δούμε ενδιάμεσες καταστάσεις π.χ. κάποιος κρίνεται ή καλός ή κακός αποκλειστικά. Ο όρος διπολική σκέψη δεν έχει καμία σχέση με τον όρο διπολική διαταραχή.
Πώς αντιμετωπίζεται σήμερα η διπολική διαταραχή ;
Η μανιοκατάθλιψη είναι μια χρόνια ψυχική διαταραχή, κάτι που σημαίνει ότι θα ήταν καλό για το διπολικό ή τη διπολική ασθενή να μάθει να την αποδέχεται και να ζει με αυτή. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχει περιθώριο να ζει κανείς όσο καλύτερα μπορεί με την κατάλληλη συμμόρφωση στη θεραπεία. Γάμος, οικογένεια και εργασία είναι εφικτό να υπάρξουν με την κατάλληλη υποστήριξη, επιμονή και υπομονή στη θεραπευτική διαδικασία.
Η διπολική διαταραχή έχει ευνοϊκότερη πρόγνωση από τη σχιζοφρένεια. Πολύ σημαντική παράμετρος της θεραπείας είναι να υπάρξει πλήρης ύφεση είτε του καταθλιπτικού (βλέπε θεραπεία κατάθλιψης) είτε του μανιακού επεισοδίου, διότι η μερική ύφεση αποτελεί παράγοντα κινδύνου για υποτροπή.
Η θεραπεία της διπολικής διαταραχής περιλαμβάνει φαρμακευτική αγωγή. Τα φάρμακα για τη διπολική διαταραχή είναι κατά κύριο λόγο
- οι σταθεροποιητικές της διάθεσης,
- τα αντιψυχωτικά και
- τα αντικαταθλιπτικά
αναλόγως τον πόλο που επικρατεί και τα συνοδά συμπτώματα. Τα νέα αντιψυχωτικά φάρμακα (π.χ. ασεναπίνη) που υπάρχουν σήμερα έχουν σχετικά καλύτερο προφίλ από τα παλιά και επιπλέον λόγω σύνθετου τρόπου δράσης, μπορούν να καλύψουν σε πολλές περιπτώσεις και τις δύο φάσεις της μανιοκατάθλιψης. Είναι γνωστό ότι τα αντικαταθλιπτικά φάρμακα πρέπει να χρησιμοποιούνται με προσοχή καθώς μπορεί να είναι αυτά η αιτία μανιακού επεισοδίου.
Επιπλέον ιδιαίτερη σημασία ως προς την πρόληψη υποτροπών έχει η σωστή διαχείριση της φάσης συντήρησης.
Η ψυχοθεραπεία ιδίως σε φάσεις κατάθλιψης έχει σημαντικό και υποτιμημένο ρόλο. Τέλος οι ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις και η ψυχοεκπαίδευση σε οικογενειακό επίπεδο μπορούν να συμβάλλουν στη διατήρηση των περιόδων της ύφεσης για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα.
Σε ένα μικρό ποσοστό βαρύτερων και ανθεκτικών περιστατικών ή σε περιπτώσεις όπου αντενδείκνυται η φαρμακευτική αγωγή ένδειξη στη θεραπεία της καταθλιπτικής φάσης της διαταραχής έχει το rTMS (Επαναληπτικός Διακρανιακός Μαγνητικός Συντονισμός).
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής