Εθισμός, εξαρτήσεις & το κυνήγι της ντοπαμίνης

Τι είναι εθισμός

Ο εθισμός ορίζεται ευρέως ως η συνεχής και καταναγκαστική κατανάλωση μιας ουσίας ή εκδήλωση μιας συμπεριφοράς παρά τη βλάβη που προκαλεί στον εαυτό ή/και στους άλλους. Ο εθισμός έχει ως γνωστόν σωματική και ψυχολογική διάσταση. Η ψυχολογικός εθισμός είναι πολύ πιο δύσκολο να αντιμετωπιστεί σε σχέση με τη σωματικό.

Σημειώνεται αύξηση στη συχνότητα των εξαρτήσεων με το πέρασμα του χρόνου. Επιπλέον νέα είδη εθισμού κάνουν την εμφάνισή τους τα τελευταία χρόνια, με κυριότερο τον εθισμό στο διαδίκτυο και τα κινητά τηλέφωνα (smartphones).

Εξάρτηση ή εθισμός

Αν και στη ροή του καθημερινού λόγου οι έννοιες εθισμός και εξάρτηση χρησιμοποιούνται εναλλακτικά για να αποδώσουν το ίδιο νόημα, με την λέξη εξάρτηση συνηθέστερα αποδίδουμε τη σωματική διάσταση του εθισμού. Περισσότερες πληροφορίες εδώ.

---

Εθιστικές ουσίες

Ο εθισμός σε ουσίες αφορά εκτός από τις παράνομες και τις νόμιμες. Πρέπει να σημειωθεί ότι την μεγαλύτερη τάση για εθισμό έχουν 2 νόμιμες ουσίες, ο καπνός και το αλκοόλ, ενώ από τις παράνομες η ηρωίνη.

Μάθετε περισσότερα για τον αλκοολισμό

Υψηλά ποσοστά των θανάτων παγκοσμίως αποδίδονται σε τροποποιήσιμους μέσω συμπεριφοράς παράγοντες κινδύνου όπως το κάπνισμα, η σωματική αδράνεια και η διατροφή. Οι κορυφαίοι λόγοι θνησιμότητας παγκοσμίως είναι η υψηλή αρτηριακή πίεση (13%), η χρήση καπνού (9%), το υψηλό σάκχαρο στο αίμα (6%), η σωματική αδράνεια (6%) και η παχυσαρκία (5%). Το 2013, υπολογίζεται ότι 2,1 δισεκατομμύρια ενήλικες ήταν υπέρβαροι, σε σύγκριση με 857 εκατομμύρια το 1980. Υπάρχει επιδημία παχυσαρκίας σε εξέλιξη.

Τα ποσοστά εθισμού αυξάνονται σε όλο τον κόσμο. Η επίπτωση στη δημόσια υγεία που αποδίδεται στον εθισμό στο αλκοόλ και στα παράνομα ναρκωτικά είναι 1,5% παγκοσμίως και περισσότερο από 5% στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σε αυτά τα δεδομένα δεν περιλαμβάνεται η κατανάλωση καπνού.

Οι παγκόσμιοι θάνατοι από εθισμό έχουν αυξηθεί σε όλες τις ηλικιακές ομάδες μεταξύ 1990 και 2017, με περισσότερους από τους μισούς θανάτους να συμβαίνουν σε άτομα ηλικίας κάτω των πενήντα ετών.

Εθιστικές συμπεριφορές

Ο εθισμός σε συμπεριφορές και συνήθειες περιλαμβάνει :

• Τζόγος, διαδικτυακός και μη
• Σεξ
• Πορνογραφία online
• Υπερφαγία
• Διαδίκτυο / social media
• Κινητά
• Online παιχνίδια
• Ψώνια-κατανάλωση
• Σχέσεις εξάρτησης

Άλλες τάσεις-συμπεριφορές-δραστηριότητες που μέσω της διεγερτικής τους επίδρασης μπορεί δυνητικά να έχουν εθιστικό δυναμικό είναι

• η εργασία (εργασιομανία),
• το κυνήγι της επιτυχίας,
• το κυνήγι της εξουσίας
• το κυνήγι του χρήματος,
• η τάση για έλεγχο,
• οι έντονοι ρυθμοί ζωής,
• η θρησκευτική πίστη,
• ο φανατισμός,
• τα επικίνδυνα σπορ κ.α.

Ίσως αναρωτηθούν ορισμένοι αν είναι κακό να λαμβάνει κανείς ευχαρίστηση από τα προαναφερόμενα. Το θέμα εδώ δεν είναι οι ηθικές προεκτάσεις. Είναι άλλο να ευχαριστιέσαι μια δραστηριότητα και άλλο να

• νιώθεις άσχημα όταν δεν την κάνεις
• να επιζητάς εμμονικά να την επαναλαμβάνεις
• να επιζητάς παραπάνω ποσότητα και διάρκεια (κυρίως για ουσίες)
• να διαθέτεις υπερβολικό χρόνο σε βάρος άλλων οικογενειακών, κοινωνικών και επαγγελματικών υποχρεώσεων
• να μην μπορείς να τη σταματήσεις παρά την επίγνωση των αρνητικών σωματικών ή ψυχολογικών συνεπειών
• να μην μπορείς να τη σταματήσεις παρά την επίμονη επιθυμία σου να το πράξεις.

Όταν τα πράγματα φτάνουν σε αυτό το σημείο δε μιλάμε πλέον για τη φυσιολογική διαδικασία της άντλησης ευχαρίστησης, αλλά τον εθισμό. Είναι στο χέρι του καθενός να αναρωτηθεί κατά πόσο προσεγγίζει τα ανωτέρω στην καθημερινή του ζωή.

---

Εθισμένοι στην ντοπαμίνη;

Τα παραπάνω στοιχεία προκαλούν εντύπωση για το πόσες «νόμιμες» ουσίες και «αποδεκτές» συμπεριφορές προκαλούν εθισμό και βέβαια σχεδόν όλες είναι σε αύξηση τις τελευταίες δεκαετίες.

Πως εξηγείται λοιπόν αυτό το φαινόμενο; Η ακατάπαυστη επιδίωξη της ευχαρίστησης μας έχει κάνει όλους ευάλωτους στην καταναγκαστική υπερκατανάλωση και τελικά μας προκαλεί πόνο και δυσφορία. Αυτή είναι η υπόθεση του βιβλίου «Dopamine Nation» (Έθνος της Ντοπαμίνης), από την ψυχίατρο του Πανεπιστημίου Stanford, Dr Anna Lembke.

Οι διαπιστώσεις της συγγραφέως θέτουν υγιείς προβληματισμούς και δεν απέχουν ιδιαίτερα από σκέψεις που κάθε κριτικά σκεπτόμενος ειδικός ψυχικής υγείας μπορεί να έχει κάνει συνδυάζοντας το γνωστικό του αντικείμενο, την κλινική του εμπειρία και την παρατήρηση των εξελίξεων σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο. Αν και το βιβλίο επικεντρώνει στην αμερικανική κοινωνία, το περιεχόμενό του άνετα βρίσκει εφαρμογή στο σύνολο του δυτικού κόσμου.

Τα τελευταία χρόνια, πολλά έχουν γραφτεί για το πώς η τεχνολογία έχει σχεδιαστεί για να μας δεσμεύει την προσοχή στα κλικ και τα like. Η χρήση της τεχνολογίας (βιντεοπαιχνίδια, κοινωνικά μέσα δικτύωσης, κ.α.) προκαλεί μία έκτακτη έκκριση ντοπαμίνης μετά από κάθε μικρή ανταμοιβή (π.χ. μια ειδοποίηση). Αλλά η σκλαβιά στις οθόνες μας είναι μόνο ένα μέρος του προβλήματος.

Τα επεξεργασμένα τρόφιμα είναι επίσης σχεδιασμένα να “μην μπορείς να αντισταθείς“. Το αλκοόλ είναι πάντα εκεί να ανακουφίζει το άγχος και τα ναρκωτικά έχουν γίνει πιο ισχυρά και πιο διαθέσιμα. Τα ψώνια, τα τυχερά παιχνίδια, το σεξ και η πορνογραφία είναι σε μεγαλύτερη αφθονία από ποτέ.

Και πως να μην υπάρχει επιδημία παχυσαρκίας όταν ζούμε σε ένα περιβάλλον που επιτρέπει και ενθαρρύνει εμμέσως τα χαμηλά επίπεδα σωματικής δραστηριότητας, την εκτεταμένη καθιστική ζωή και την άφθονη κατανάλωση γρήγορου κακής ποιότητας φαγητού, πλούσιου σε ζάχαρη, αλάτι και κορεσμένα λιπαρά.

---

Αποφυγή της δυσφορίας με κάθε τρόπο

Αυτά τα ερεθίσματα υψηλής ανταμοιβής και υψηλής ντοπαμίνης είναι άμεσα προσβάσιμα 24 ώρες την ημέρα, με το πάτημα ενός κουμπιού. Πλέον η βαρεμάρα, η δυσφορία και η θλίψη δεν χρειάζεται να μας απασχολούν, πλέον δε χρειάζεται καν να σηκωθούμε από τον καναπέ για οτιδήποτε, αφού η υπόσχεση της αδιάκοπης περίσπασης της προσοχής μας με κάτι «ευχάριστο», αλλά και της άκοπης αντιμετώπισης της κάθε παραμικρής ενόχλησης λειτουργεί ασταμάτητα στο νοητικό μας παρασκήνιο.

Πέρα από την εξελικτικά φυσιολογική ανθρώπινη τάση της αποφυγής του πόνου, έχουμε χάσει την ικανότητα να ανεχόμαστε ακόμη και μικρές μορφές δυσφορίας. Επιδιώκουμε συνεχώς να αποσπάσουμε την προσοχή μας από την παρούσα στιγμή, να μη σκεφτόμαστε. Θα κάνουμε σχεδόν τα πάντα για να αποσπάσουμε την προσοχή μας από τον εαυτό μας. Μερικοί παίρνουν χάπια γι’ αυτό. Άλλοι είναι online 24/7 παίζοντας διαδικτυακά παιχνίδια, σερφάροντας, βλέποντας Netflix ή ελέγχοντας Facebook & Instagram στα κινητά τους 100 φορές την ημέρα.

Ακόμη, άτομα που δυσκολεύονται να αλληλεπιδράσουν με τους γύρω τους λόγω συστολής, κοινωνικού άγχους ή δυσκολίας ένταξης στον κοινωνικό περίγυρο μπορούν να εθιστούν στο διαδίκτυο, εφόσον αυτό το περιβάλλον ευνοεί γνωριμίες πιο εύκολα και ανώδυνα πίσω από την ανωνυμία που χαρίζει η απόσταση, η οθόνη και το πληκτρολόγιο.

Η αποφυγή του άγχους ή της κατάθλιψης μπορεί να οδηγήσουν, επίσης, σε τέτοιες δραστηριότητες καθώς αυτές πιθανό να δημιουργήσουν την ψευδαίσθηση πως καλύπτουν κάποιο κενό. Ως γνωστόν άγχος και κατάθλιψη βρίσκονται επίσης σε υψηλά επίπεδα τις τελευταίες δεκαετίες και παρά τη βελτίωση των διαθέσιμων θεραπειών. Το στρες κάνει με πολλαπλούς τρόπους θραύση στο ψυχικό και σωματικό πεδίο.

Πολύ περισσότεροι άνθρωποι είναι ψυχικά τραυματισμένοι από μικρότερης ή μεγαλύτερης βαρύτητας γεγονότα και καταστάσεις που βίωσαν σε τόσο μικρή ηλικία που πιθανότατα δεν το θυμούνται συνειδητά. Και όμως αυτά τους διαμόρφωσαν σημαντικά και ενδεχομένως η ανάπτυξη εθισμών αποτέλεσε κάποτε και έκτοτε συνεχίζει να αποτελεί την απάντηση στην απομάκρυνση του πόνου.

• Το ερώτημα είναι: Γιατί, σε μια εποχή άνευ προηγουμένου αφθονίας, ελευθερίας, τεχνολογικής και ιατρικής προόδου, φαινόμαστε να δυσφορούμε και να δυστυχούμε περισσότερο από ποτέ;

---

Εξάρτηση & ντοπαμίνη

Εθισμός, ανηδονία, πλήξη, αναβλητικότητα, απάθεια, αδράνεια, κίνητρα, άμεση ανταμοιβή, ανοχή. Όλες αυτές οι έννοιες και καταστάσεις συνδέονται σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό με τη διαθεσιμότητα, την αναζήτηση και την έλλειψη της ντοπαμίνης.

Η επιστήμη μας διδάσκει ότι η βαριά, παρατεταμένη κατανάλωση ουσιών με υψηλή περιεκτικότητα σε ντοπαμίνη οδηγεί τελικά σε κατάσταση ελλειμματικής ντοπαμίνης. Η απουσία άντλησης ευχαρίστησης από κανονικά ερεθίσματα στους εθισμένους χρήστες ουσιών έχει την προέλευσή της στην απευαισθητοποίηση και μείωση των υποδοχέων ντοπαμίνης που οι συνεχείς υψηλές δόσεις ναρκωτικών έχουν προκαλέσει.

Ανταμοιβή

Σε κάθε περίπτωση είτε μέσω των προαναφερόμενων εμπειριών είτε μέσω των ουσιών ο άνθρωπος βιώνει αυτό που ονομάζεται αίσθημα ανταμοιβής. Σύμφωνα με τα ως τώρα επιστημονικά δεδομένα το αίσθημα αυτό προκαλείται από την απελευθέρωση ντοπαμίνης στον επικλινή πυρήνα (βλέπε εικόνα),μια μικρή έσω εγκεφαλική δομή, τμήμα των βασικών γαγγλίων (basal ganglia) του εγκεφάλου.

Η ντοπαμίνη είναι ένας από τους κυριότερους νευροδιαβιβαστές στον ανθρώπινο εγκέφαλο και παράγεται στους λεγόμενους ντοπαμινεργικούς νευρώνες.

Οι ντοπαμινεργικοί νευρώνες έχουν ευρύτατες συνάψεις σε όλο τον εγκέφαλο και εμπλέκονται σε πάμπολλες μείζονες λειτουργίες όπως η συμπεριφορά, η γνωστική λειτουργία, η εθελοντική κίνηση, τα κίνητρα, η αναστολή της παραγωγής προλακτίνης (συμμετέχει σε γαλουχία και τη σεξουαλική ικανοποίηση), ο ύπνος, τα όνειρα, η διάθεση, η προσοχή, η μνήμη εργασίας, η μάθηση και βέβαια η ανταμοιβή που μας ενδιαφέρει εδώ.

Ιδιαίτερο είναι και το στοιχείο που προκύπτει από τη σχετική έρευνα ότι η ντοπαμίνη μπορεί να παίζει μεγαλύτερο ρόλο στην προσδοκία να λάβουμε ανταμοιβή (reward anticipation) από την ευχαρίστηση της ίδιας της ανταμοιβής (reward), ενώ όταν υπάρχει αβεβαιότητα για την έκβαση, η ευφορία εντείνεται (διαταραχή παθολογικού τζόγου).

Μάθε περισσότερα για τον εθισμό στον τζόγο

Βάσει μιας πρόσφατης μελέτης ακόμη και μια μικρή σχετικά περίοδος χρήσης εξαρτησιογόνων ουσιών θα μπορούσε σε κάποιες περιπτώσεις να μειώσει την απαντητικότητα σε γενικούς ενισχυτικούς παράγοντες ανταμοιβής όπως το σεξ, το φαγητό, η μουσική, οι τέχνες, μια ωραία ταινία, το χιούμορ, η παρέα, μια σχέση, ένα χόμπυ, μια επιτυχία όπως ένα πτυχίο ή μια προαγωγή.

Αν και δεν είναι ο κανόνας, η κλινική εμπειρία συχνά επιβεβαιώνει το συμπέρασμα αυτό. Για παράδειγμα η εμφάνιση κατάθλιψης με βασικό στοιχείο την αδυναμία άντλησης ευχαρίστησης, η μείωση της σεξουαλικής επιθυμίας και η υπερφαγία συνοδεύουν σε πολλές περιπτώσεις το σύνδρομο στέρησης και την περίοδο απεξάρτησης από κοκαΐνη.

Το βασικό στοιχείο που θα πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι μια ναρκωτική ουσία θα προκαλέσει έναν «αστραπιαίο κατακλυσμό ντοπαμίνης» στον επικλινή πυρήνα. Όσο περισσότερη ντοπαμίνη απελευθερώνεται, τόσο μεγαλύτερο είναι το αίσθημα ευφορίας που θα βιωθεί και τόσο μεγαλύτερη θα είναι η επιθυμία για επανάληψη του βιώματος αυτού.

Ανοχή

Παράλληλα με την επαναλαμβανόμενη έκθεση στο ίδιο ή παρόμοιο ερέθισμα ευχαρίστησης, η πορεία προς την πλευρά της ευχαρίστησης γίνεται όλο και πιο αδύναμη σε σχέση με την αρχική φάση. Δηλαδή, με την επανάληψη, χρειαζόμαστε περισσότερο από το “φάρμακο” της επιλογής μας για να έχουμε το ίδιο αποτέλεσμα. Το να χρειάζεσαι περισσότερη ουσία για να νιώθεις ευχαρίστηση ή να βιώνεις λιγότερη ευχαρίστηση σε μια δεδομένη δόση, ονομάζεται ανοχή. Η ανοχή είναι ένας σημαντικός παράγοντας στην ανάπτυξη του εθισμού, καθώς μας οδηγεί σε αναζήτηση ολοένα και αυξανόμενης ντοπαμινεργικής διέγερσης, προκαλώντας φαύλο κύκλο.

Με την παρατεταμένη και επαναλαμβανόμενη έκθεση σε ευχάριστα ερεθίσματα, η ικανότητά μας να ανεχόμαστε τον πόνο μειώνεται, ενώ το χαμηλότερο όριο στο οποίο βιώνουμε ευχαρίστηση αυξάνεται.

Στέρηση

Ως γνωστόν η στέρηση του παράγοντα που μας προκαλεί την εξάρτηση, φέρνει αργά ή γρήγορα δυσφορία που μπορεί να φτάσει σε έντονα ψυχικά και σωματικά συμπτώματα στέρησης όπως άγχος, ευερεθιστότητα, αϋπνία, διαταραχή του αυτόνομου νευρικού συστήματος κ.α. Έτσι σταδιακά η ισορροπία μεταβαίνει στη λήψη του εξαρτησιογόνου παράγοντα μόνο και μόνο για να φτάσει το άτομο να νιώσει καλά, να επανέρθει στα κανονικά διώχνοντας τον «πόνο» από το στερητικό σύνδρομο.

Δεν μπορούμε να ξεχάσουμε τα μαθήματα ευχαρίστησης και πόνου ακόμα κι όταν το θέλουμε διότι τα σχετικά ερεθίσματα χαράσσονται πολύ ισχυρά στη μνήμη. Συχνά αυτό είναι η αιτία που ο εθισμός σε μια ουσία ή συμπεριφορά προκαλεί προσκόλληση σε αυτή και σταδιακή άρση του ενδιαφέροντος μας από άλλα πιθανώς ευνοϊκά ερεθίσματα.

---

Αμυγδαλή & μάθηση

Για να εγκατασταθεί εξάρτηση δεν αρκεί μόνο το αίσθημα ανταμοιβής. Η αμυγδαλή (amygdala), μια μικρή δομή στο μεταιχμιακό σύστημα (limbic system) του εγκεφάλου, είναι υπεύθυνη για τη μάθηση και την ανάμνηση του ευφορικού συναισθήματος, των συνθηκών κατά τις οποίες αυτό συνέβηκε και της εγκατάστασης της παρορμητικής , αυτόματης, ψυχαναγκαστικής σε κάποιες περιπτώσεις συμπεριφοράς αναζήτησης όλο και μεγαλύτερης ποσότητας της ουσίας.

Οι παραπάνω λειτουργίες φέρνονται εις πέρας μέσω ντοπαμινεργικών και γλουαμινεργικών (δηλαδή νευρώνων που χρησιμοποιούν ως νευροδιαβιβαστή το γλουταμινικό) συνδέσεων της αμυγδαλής με την κοιλιακή καλύπτρα και τον επικλινή πυρήνα (βλέπε παραπάνω εικόνα) .

Μακροπρόθεσμη πλαστικότητα

Ο εγκέφαλος κωδικοποιεί τις άμεσες και έμμεσα συσχετιζόμενες μνήμες ανταμοιβής μακροπρόθεσμα αλλάζοντας το σχήμα και το μέγεθος των νευρώνων που παράγουν ντοπαμίνη. Για παράδειγμα, οι δενδρίτες, οι κλάδοι του νευρώνα, γίνονται μακρύτεροι και περισσότεροι ως απόκριση σε ανταμοιβές υψηλής ντοπαμίνης. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται πλαστικότητα που εξαρτάται από την εμπειρία.

• Αυτές οι εγκεφαλικές αλλαγές μπορεί να διαρκέσουν μια ζωή και να επιμείνουν πολύ αφότου η ουσία δεν είναι πλέον διαθέσιμη.

Προμετωπιαίος λοβός & εξάρτηση

Η διασύνδεση του πλαγιοραχιαίου (dorsolateral prefrontal cortex) και του κογχομετωπιαίου (orbitofrontal prefrontal cortex) προμετωπιαίου φλοιού με τον επικλινή πυρήνα θα καθορίσει το αν θα καταστεί εφικτός ο έλεγχος του εθισμού.

Στους εξαρτημένους συνήθως η πλαγιοραχιαία περιοχή του προμετωπιαίου φλοιού, η οποία αποτελεί και βασικό κέντρο ορισμένων γνωστικών λειτουργιών του ανθρώπου, αναστέλλεται.

Το αποτέλεσμα είναι να επικρατεί η οδός της αμυγδαλής που προαναφέρθηκε και άρα το άτομο να μην μπορεί να αντισταθεί στην έντονη επιθυμία λήψης κι άλλης ουσίας (craving).

• Η θεραπεία rTMS για τις εξαρτήσεις βασίζεται ακριβώς σε αυτό το μηχανισμό, ενισχύοντας τη δράση του προμετωπιαίου λοβού προς αντιμετώπιση του craving.

---

Τι κάνουμε;

Η αντιμετώπιση των εθισμών αποτελεί ένα από τα πιο δύσκολα κεφάλαια στην ψυχιατρική. Πρόκειται για πολυσύνθετο πρόβλημα με γενετικές, βιοχημικές, ψυχολογικές, κοινωνικές και φιλοσοφικές (ηδονισμός) πλευρές. Πόσο μάλλον όταν μιλάμε για εθισμούς της καθημερινής μας ζωής που έχουν λίγο πολύ κανονικοποιηθεί στο σημερινό παγκόσμιο γίγνεσθαι.

Η συγγραφέας του βιβλίου «Dopamine Nation» αναγνωρίζει τις σχετικές δυσκολίες επισημαίνοντας κάποιες λύσεις που μόνο εύκολες ή ιδανικές δεν είναι. Είναι σχεδόν αστείο να προτείνει κανείς μέτρα αποχής, αυτοσυγκράτησης, μάθησης της μακροπρόθεσμης ανταμοιβής και ανοχής της δυσφορίας μέσα σε αυτό το γενικότερο κλίμα. Και όμως από νευροεπιστημονικής οπτικής (και όχι μόνο) είναι πιθανώς ό,τι καλύτερο μπορούμε αυτή τη στιγμή να έχουμε.

Υπάρχει μια θεμελιώδης παρεξήγηση σχετικά με το πώς να ζήσουμε μια ζωή που ελαχιστοποιεί τον πόνο μας. Καταστροφοποιούμε την παραμικρή ένδειξη δυσφορίας και παθαίνουμε κρίσεις πανικού και ναρκισσιστικά πλήγματα από κάθε εσωτερικό ή εξωτερικό ερέθισμα που θα κινηθεί εκτός της σφαίρας των κατασκευών μας. Τα όρια του εφικτού έχουν θολώσει.

• Η ανοχή στη δυσφορία δεν είναι κάτι άγνωστο στον άνθρωπο, ο οποίος προέρχεται από ένα παρελθόν που όχι μόνο αφθονία δεν υπήρχε, αλλά μάλλον το αντίθετο. Η ανοχή στη δυσφορία (όπως και η ανοχή της αβεβαιότητας) υποδηλώνει ότι αποδεχόμαστε ένα ποσοστό πόνου ως μέρος της ύπαρξης και προσαρμοζόμαστε.
• Η ιδέα της προσωρινής αποχής από συμπεριφορές που μπορεί να έχουμε εθιστεί, αν και δεν είναι η απόλυτη λύση για απεξάρτηση, είναι ένας καλός τρόπος αποτοξίνωσης, καθώς οι άνθρωποι αφενώς αναγνωρίζουν τις φανερές και ύπουλες επιπτώσεις και αφετέρου μαθαίνουν να βάζουν όρια στη χρήση τους.

Πιστεύουμε ότι μπορούμε επ’ άπειρον να αποφεύγουμε να δούμε κατάματα τον εαυτό μας. Η έλλειψη νοήματος, η συναισθηματική απομόνωση, η ματαίωση από θεσμούς και συστήματα θα συνεχίζουν να είναι εκεί όσο εμείς δεν είμαστε εκεί.  

---

Πηγές

• Dopamine Nation Dr Anna Lembke
• Stahl’s Essential Psychopharmacology 3^rd Edition

---

Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής