Τι είναι ο εθισμός στο διαδίκτυο

Ως γνωστόν, ο κόσμος του διαδικτύου με τις ατελείωτες επιλογές του καταλαμβάνει όλο και περισσότερο χώρο στη ζωή τόσο των ενήλικων όσο και παιδιών και εφήβων. Η χρήση του διαδικτύου έχει αλλάξει ριζικά τη ζωή μας, περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο τεχνολογικό μέσο. Έχει ανοίξει μεγάλη συζήτηση τα τελευταία χρόνια τόσο στην ευρύτερη επιστημονική κοινότητα όσο και στην κοινωνία συνολικά, στο κατά πόσο η μεγάλη αυτή διείσδυση του διαδικτύου είναι ωφέλιμη και αν πρέπει να τίθενται όρια στη χρήση του και ποια θα είναι αυτά. Η οπτική που κάθε φορά επιλέγουμε για να δούμε το ζήτημα έχει ξεχωριστή προφανώς σημασία.

Πολλοί άνθρωποι χρησιμοποιούν υπολογιστές, tablet και smartphone συστηματικά χωρίς εμφανείς ή σοβαρές αρνητικές συνέπειες. Η χρήση των νέων τεχνολογιών προωθείται μέχρι σήμερα ως κάτι το ιδιαίτερα ωφέλιμο και αθώο που λύνει προβλήματα.

Από ψυχιατρικής άποψης μας απασχολούν οι περιπτώσεις που η χρήση του διαδικτύου γίνεται εμφανώς κατάχρηση, προκαλώντας συνέπειες στη ζωή και την υγεία του χρήστη, για τις οποίες όμως δεν έχει επαρκή επίγνωση, ούτε και είναι αρκετές ώστε να τον κάνουν να την περιορίσει. Πρόκειται δηλαδή για τις περιπτώσεις εθισμού στο διαδίκτυο, που ανήκουν στις συμπεριφορικές εξαρτήσεις.

Αν και τα τελευταία χρόνια η σχετική έρευνα έχει αυξηθεί, δε γνωρίζουμε και πολλά όσον αφορά τις επιπτώσεις της χρήσης ή κατάχρησης του διαδικτύου στην ψυχική μας υγεία και στην ψυχολογική μας λειτουργία. Είναι γνωστό τόσο από έρευνες όσο και από την κλινική εμπειρία ότι υπάρχει μια αμφίδρομη σχέση με το άγχος και την κατάθλιψη, δηλαδή η προσφυγή στο διαδίκτυο μπορεί να είναι τόσο συμπεριφορά άμυνας και ανακούφισης, όσο και αιτία πρόκλησης/επιδείνωσης αντίστοιχων συμπτωμάτων.

Να σημειωθεί πάντως ότι τόσο η έννοια εθισμός, όσο και η έννοια διαταραχή δεν είναι γενικότερα αποδεκτές από το σύνολο των επιστημόνων όταν μιλάμε για το διαδίκτυο. Ο εθισμός στο διαδίκτυο παραμένει μια ετερογενής κατασκευή που χρειάζεται περισσότερη έρευνα για το αν είναι πρωτογενής και διακριτή ή μέρος ενός ευρύτερου συνδρόμου συμπεριφοράς ή εκδήλωση μιας υποκείμενης ψυχικής διαταραχής.

Ήδη στην τελευταία έκδοση του αμερικανικού ψυχιατρικού εγχειριδίου (2013) έχει αναγνωριστεί ως διαταραχή προς έρευνα η εξάρτηση από τα διαδικτυακά παιχνίδια (online gaming). Εκτός από αυτή την περίπτωση ο εθισμός στο διαδίκτυο έχει αναγνωριστεί ότι μπορεί να λάβει τις εξής μορφές :

διαδικτυακά τυχερά παιχνίδια (online gambling),
διαδικτυακές αγορές (online shopping),
διαδικτυακό σεξ (cybersex),
υπερφόρτωση πληροφοριών : υπερβολικό σερφάρισμα στο διαδίκτυο (internet surfing)
αποστολή γραπτών μηνυμάτων/email (texting/emailing) και
μέσα κοινωνικής δικτύωσης (social media addiction)

Οι προαναφερόμενοι εθισμοί μπορεί να εμφανίζονται μεμονωμένα σε άτομα με διακριτούς παράγοντες κινδύνου και κίνητρα, αλλά σε όλο και αυξανόμενο βαθμό μοιράζονται ορισμένα θεματικά στοιχεία όπως η αναζήτηση συγκίνησης, η απόδραση και οι οικονομικές επιπτώσεις. Δηλαδή, εμφανίζονται τα τελευταία χρόνια στο πλαίσιο της ασταμάτητης εξέλιξης της τεχνολογίας διαδικτυακές εφαρμογές που αναμειγνύουν στοιχεία των παραπάνω όπως διαδικτυακά παιχνίδια που απαιτούν χρήματα για να “προχωρήσεις” ή παιχνίδια τζόγου τα οποία εκτυλίσσονται σε ιστοτόπους με γραφικά αντίστοιχα διαδικτυακών παιχνιδιών.

Ποια είναι τα αίτια;

Δεν είναι σαφές τι μπορεί να προκαλεί τον εθισμό στο διαδίκτυο ενώ υπάρχουν πολλές θεωρίες.

Μια εθιστική συμπεριφορά παράγει ντοπαμίνη, η οποία δημιουργεί το αίσθημα της ευχαρίστησης. Σύμφωνα με μια άλλη θεωρία, ο εθισμός αυτός προσφέρει ανταμοιβή σε πολλά επίπεδα, η οποία είναι διαρκής και απρόβλεπτη. Στα Social Media, για παράδειγμα, υπάρχει συνεχόμενη ροή ειδήσεων από πρόσωπα γνωστά ή άτομα που έχουμε να δούμε καιρό και μας ενδιαφέρουν, επομένως αυτό πυροδοτεί ένα συνεχές ενδιαφέρον.

Βιολογικοί παράγοντες, επίσης, μπορεί να συμβάλλουν στον εθισμό αυτό. Οι μελέτες για κάποια βιολογική προδιάθεση δεν έχουν φτάσει ακόμη σε σταθερά συμπεράσματα, οι μελέτες όμως σε άτομα ήδη εθισμένα ανευρίσκουν νευροβιολογικές και νευροανατομικές διαταραχές π.χ. στη νευροδιαβίβαση της ντοπαμίνης. Ο εθισμός στο διαδίκτυο προκαλεί σταδιακά μείωση των υποδοχέων D2 της ντοπαμίνης.

Η εξάρτηση από το διαδίκτυο συσχετίζεται με ποικίλες ψυχολογικές παραμέτρους όπως αυτό αναμένεται. Το διαδίκτυο δύναται να καλύψει συγκεκριμένες ψυχολογικές ανάγκες του ατόμου ασχέτως ηλικίας. Στο διαδίκτυο κάποιος μπορεί να έχει πολλούς ρόλους και να προβάλλει ένα ιδανικό εαυτό. Οι περιορισμοί και οι συνέπειες της πραγματικής ζωής δεν υφίστανται στο ίντερνετ.

Παράγοντες όπως το άγχος ή η κατάθλιψη μπορεί να οδηγήσουν, επίσης, σε τέτοιες δραστηριότητες ως αυτοθεραπεία ή μια αμυντική αποφυγή του προβλήματος και δημιουργώντας την ψευδαίσθηση πως καλύπτουν το αίσθημα της μοναξιάς ή κάποιο κενό.

Ακόμη, άτομα που δυσκολεύονται να αλληλεπιδράσουν με τους γύρω τους λόγω συστολής (κοινωνικό άγχος) ή δυσκολίας ένταξης στον κοινωνικό περίγυρο μπορούν να εθιστούν στο διαδίκτυο, εφόσον αυτό το περιβάλλον ευνοεί γνωριμίες πιο εύκολα και ανώδυνα πίσω από την ανωνυμία που χαρίζει η απόσταση, η οθόνη και το πληκτρολόγιο.

Συχνότητα

Γενικά η προβληματική χρήση συνολικά του διαδικτύου είναι ένα πρόβλημα με διαρκώς αυξανόμενες τάσεις παγκοσμίως και υπό επιστημονική μελέτη (εθισμός στο διαδίκτυο).

Εώς τώρα έχει βρεθεί μεγαλύτερη επίπτωση της διαταραχής σε ασιατικές χώρες όπως η Κίνα, η Κορέα, η Ιαπωνία και σε ηλικίες 12-20 ετών περίπου, ενώ υπάρχει μια σαφής προτίμηση στο ανδρικό φύλο. Σε κάποιες περιπτώσεις αναφέρεται ότι η εξάρτηση από διαδικτυακά παιχνίδια είναι επακόλουθο άλλης ψυχικής διαταραχής όπως η κατάθλιψη, η ΔΕΠΥ και η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή ή ψυχοπιεστικών καταστάσεων όπως οι ενδοοικογενειακές συγκρούσεις.

Εθισμος στο διαδικτυο συμπτωματα

Όταν κάποιος φτάσει να γίνει εθισμένος στο διαδίκτυο μπορεί να παρουσιάσει τόσο συμπτώματα συμπεριφοράς και διάθεσης, αλλά, επίσης, αυτό μπορεί να αποτυπωθεί και σωματικά.

Στην πρώτη περίπτωση, το άτομο εμφανίζει:

Αυξανόμενη διάρκεια χρόνου στο διαδίκτυο
Απώλεια αίσθησης του χρόνου
Αδυναμία διαχείρισης χρόνου
Απόκρυψη του πραγματικού χρόνου που περνά απασχολούμενος στο διαδίκτυο
Απομάκρυνση από το φιλικό ή οικογενειακό περιβάλλον
Δυσκολία στη διατήρηση προτεραιοτήτων
Αποφυγή των υποχρεώσεών του
Δυσφορία, χαμηλή διάθεση, ευερεθιστότητα και νευρικότητα όσο χρονικό διάστημα δεν είναι στο διαδίκτυο
Δυσκολία αντιμετώπισης ή διαχείρισης ενός πιθανού αισθήματος κατάθλιψης
Αίσθημα ενοχής καθώς αισθάνονται δυσκολία να αποκαλύψουν τις συνήθειες τους γύρω από το διαδίκτυο

Στη δεύτερη περίπτωση παρατηρούνται:

Διαταραχές ύπνου με βασική την ποιότητα αυτού λόγω αντιστροφής του φυσιολογικού ωραρίου του ύπνου
Μυοσκελετικά προβλήματα π.χ. αυχεναλγία ή πόνος στους καρπούς των άνω άκρων λόγω της συχνής χρήσης πληκτρολογίου και ποντικιού
Ξηροφθαλμία
Κεφαλαλγίες
Παραμέληση της ατομικής φροντίδας & υγιεινής
Ασταθείς διατροφικές συνήθειες και κατ’ επέκταση αυξομειώσεις στο βάρος

Συμπτώματα εξάρτησης από διαδικτυακά παιχνίδια

Οι ερευνητές του DSM V προτείνουν μια σειρά συμπτωμάτων, από τα οποία αν υπάρχουν τουλάχιστον 5 για ένα διάστημα τουλάχιστον 1 έτους, θα μπορεί κάποιος να θεωρήσει ότι το άτομο βρίσκεται σε αυτή την κατάσταση εξάρτησης :

1. Υπεραπασχόληση με διαδικτυακά παιχνίδια. Όταν δεν παίζει, το άτομο σκέφτεται προηγούμενα παιχνίδια και ανυπομονεί να ξαναπαίξει.
2. Συμπτώματα στέρησης όπως ευερεθιστότητα, ανησυχία ή στενοχώρια όταν δεν μπορεί να παίξει.
3. Ανοχή : Ανάγκη για όλο και περισσότερο χρόνο παιχνιδιού.
4. Καταφυγή στο παιχνίδι ώστε να ανακουφίσει αρνητική διάθεση ή ανησυχία.
5. Αποτυχημένες προσπάθειες ελέγχου της συμμετοχής σε παιχνίδι.
6. Απώλεια ενδιαφέροντος για άλλα χόμπυ-δραστηριότητες.
7. Συνέχιση του παιχνιδιού παρά την επίγνωση των ψυχοκοινωνικών συνεπειών.
8. Εξαπάτηση οικογένειας, συγγενών, θεραπόντων περί του χρόνου που αφιερώνει στο παιχνίδι.
9. Απώλεια ή κίνδυνος απώλειας προσωπικών σχέσεων, εργασίας ή επιλογών καριέρας λόγω της υπεραπασχόλησης με το παιχνίδι.

Η βαρύτητα της εξάρτησης μπορεί να ποικίλλει τόσο σε διάρκεια όσο και σε ένταση των συμπτωμάτων.

Ο τυπικός εθισμός συνήθως περιλαμβάνει τουλάχιστον 8-10 ώρες καθημερινού gaming. Η λειτουργικότητα παραβλάπτεται σημαντικά είτε στο σχολείο, είτε στην εργασία, είτε στις οικογενειακές & κοινωνικές σχέσεις, καθώς το άτομο χάνει το ενδιαφέρον του για τους τομείς αυτούς. Η εικονική πραγματικότητα την οποία το άτομο βιώνει μέσω της οθόνης του υπολογιστή μπορεί να γίνει υποκατάστατο της ανύπαρκτης κοινωνικής ζωής. Η αίσθηση του χρόνου επηρεάζεται. Συχνά παραμελεί την προσωπική του υγιεινή και παραλείπει γεύματα, με αποτέλεσμα την απώλεια βάρους. Σε άλλες περιπτώσεις η υπερβολικά καθιστική ζωή που συνεπάγεται το διαδικτυακό παιχνίδι ευθύνεται για παχυσαρκία και μεταβολικό σύνδρομο. Ακόμη πιθανές επιβλαβείς συνέπειες μπορεί να αφορούν τον ύπνο και την όραση.

Πως θα ξέρω αν ο άνθρωπός μου είναι εθισμένος στο διαδικτυο;

Καταρχήν έχει σημασία να διακρίνουμε αν όντως υπάρχει εθισμός στο διαδίκτυο ή πρόκειται για μια υψηλή χρήση του σε άλλο πλαίσιο όπως η εργασία. Αυτό δεν είναι πάντα εύκολο και ο χρόνος που αφιερώνει κανείς όχι πάντα καθοριστικός.

Πολύ συχνά, ειδικά τα δύο τελευταία χρόνια που η ανθρωπότητα αντιμετώπισε την πανδημία του κορωνοϊού το διαδίκτυο χρησιμοποιείται ώστε να φέρει κοντά τους ανθρώπους που βρίσκονται σε απόσταση. Πότε αυτό ξεπερνά κάποια όρια;

Η ανθυγιεινή χρήση του διαδικτύου εμφανίζεται όταν το άτομο έχει αυξημένο άγχος σε κοινωνικές καταστάσεις του πραγματικού κόσμου, επιλέγει να καταργεί τις δια ζώσης επαφές χάριν της online αλληλεπίδρασης και φτάνει να διαλύει σχέσεις.
Παράλληλα οδηγεί στην παραμέληση εργασιακών ή άλλων σημαντικών υποχρεώσεων στη ζωή του φτάνοντας στην απώλεια εργασίας λόγω μειωμένης παραγωγικότητας.
Η υπερβολική σπατάλη χρημάτων online μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρή οικονομική δυσπραγία.
Το διαδίκτυο καθίσταται επίσης «βλαβερό» όταν η ψυχολογία του ατόμου επηρεάζεται αρνητικά από τα τεκταινόμενα στα social media, όντας στενά εξαρτημένη από αυτά.
Έτσι η ύπαρξη αρκετών από τα προαναφερόμενα συμπτώματα σε συνδυασμό με την επιβάρυνση της λειτουργικότητας είναι ουσιαστικής σημασίας.

Εθισμός στο διαδίκτυο αντιμετώπιση

Καταρχήν είναι σημαντικό να διακριθεί αν η καταχρηστική συμπεριφορά ή ο εθισμός στο διαδίκτυο είναι αποτέλεσμα ή μέρος μιας υποκείμενης ψυχικής διαταραχής. Σε αυτή την περίπτωση προέχει η αντιμετώπισή της. Αν αυτό συμβεί επαρκώς, είναι πιθανό να μετριαστεί ή διακοπεί η εξάρτηση.

Η αντιμετώπιση της εξάρτησης από διαδικτυακά παιχνίδια είναι υπό συνεχιζόμενη έρευνα. Ειδικές θεραπείες δεν έχουν ακόμη ευρέως χρησιμοποιηθεί. Φαρμακευτικά έχουν δοκιμαστεί τα διεγερτικά φάρμακα, ενώ ψυχοθεραπευτικά η γνωσιακή συμπεριφορική και η οικογενειακή θεραπεία.

Για τους συμπεριφορικούς εθισμούς δεν υπάρχει επισήμως εγκεκριμένη φαρμακευτική θεραπεία. Σε ορισμένες περιπτώσεις έχει αποτέλεσμα η ναλτρεξόνη (μεσαίο επίπεδο αποτελεσματικότητας).

Η σωστή ενημέρωση (ψυχοεκπαίδευση) των οικογενειών είναι όπως πάντα σημαντικό κεφάλαιο. Η υπερβολική χρήση του διαδικτύου ενώ αναμφίβολα προκαλεί προβλήματα, είναι εύκολο να καταστεί ο υπεύθυνος για τα πάντα από τους γονείς, ενώ συχνά είναι το αποτέλεσμα άλλης παθολογίας είτε ατομικής είτε ενδοοικογενειακής, που όμως κρύβεται κάτω από το χαλί.

Οι γονείς που συχνά έρχονται στον ψυχίατρο για συμβουλές θα πρέπει να έχουν υπ’ όψιν ότι η θεραπεία για τον εθισμό στο διαδίκτυο όχι μόνο δεν είναι δεδομένη, αλλά στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων είναι χρονοβόρα και απαιτεί δύσκολες αλλαγές.

Ο εθισμός στο διαδίκτυο, ως διαταραχή εξάρτησης, χρήζει αντιμετώπισης από εξειδικευμένους γενικά στους εθισμούς επαγγελματίες ψυχικής υγείας, καθώς αποκλειστική εξειδίκευση σχετιζόμενη με το ιντερνετ δεν υπάρχει επί του παρόντος.

Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής

Εθισμός στο διαδίκτυο