Τι είναι η κακοποίηση
Η κακοποίηση ενώ είναι παμπάλαιο φαινόμενο, τον τελευταίο καιρό φαίνεται να εξέρχεται από τα σκοτεινά υπόγεια της ανθρώπινης φύσης. Λόγω της προβολής αυτής θα ξέρετε ήδη ως τώρα ότι η κακοποίηση είναι μια μορφή βίας που εκδηλώνεται με διάφορους τρόπους. Λεκτικά, συναισθηματικά, σωματικά και σεξουαλικά. Θα έχετε ήδη καταλάβει ότι δεν υπάρχει περιορισμός ούτε στις ηλικίες θυτών και θυμάτων, ούτε στο φύλο (κι όμως κακοποίηση συμβαίνει και από γυναίκες προς άντρες), ούτε στους χώρους που αυτή θα συμβεί. Στην οικογένεια, στην εργασία, στο σχολείο, στον αθλητισμό, στις τέχνες, στα πανεπιστήμια, παντού.
Όμως εκείνο που ίσως δεν έχει γίνει ακόμη επαρκώς κατανοητό είναι πώς το τραγικό αυτό φαινόμενο έχει μεγάλες διαστάσεις. Ο χείμαρρος των αποκαλύψεων που προς το παρόν αφορά δημόσια προβεβλημένα πρόσωπα δεν είναι παρά ένα κλάσμα του συνόλου των περιστατικών που παγκοσμίως συμβαίνουν, φαινόμενο για το οποίο την πιο χαρακτηριστική επίγνωση έχουν οι περισσότεροι ψυχολόγοι, ψυχίατροι και γενικώς ειδικοί ψυχικής υγείας στον πλανήτη. Και η επίγνωση αυτή δεν περιορίζεται μόνο στην έκταση της κακοποίησης, αλλά και στις συνέπειές της.
Ψυχιατρικές επιπτώσεις της κακοποίησης
Πληθώρα ερευνών αναδεικνύουν τις επιπτώσεις της κακοποίησης στην ψυχική υγεία. Η σεξουαλική κακοποίηση για παράδειγμα συνδέεται σε υψηλά ποσοστά με
- διαταραχή μετατραυματικού στρες,
- καταθλιπτικές διαταραχές,
- συμπτώματα άγχους,
- κατάχρηση αλκοόλ/ουσιών και
- ανάπτυξη οριακής διαταραχής προσωπικότητας
Εκτός από ψυχικές διαταραχές, η κακοποίηση επηρεάζει ειδικότερα συγκεκριμένα πεδία λειτουργικότητας όπως η ανάπτυξη υγιών σχέσεων. Τα θύματα της κακοποίησης συχνά απομονώνονται εύκολα έχοντας χαμηλή αυτοπεποίθηση, αδυναμία εμπιστοσύνης και δυσκολίες δέσμευσης που δεν τους επιτρέπουν να δημιουργήσουν παρά σύντομης διάρκειας σχέσεις.
Εύλογα λοιπόν θα ρωτήσουν κάποιοι «και γιατί δε λέγατε τίποτα»; Η σύντομη απάντηση εδώ είναι «λέγαμε, αλλά δε θέλατε ν’ ακούσετε».
Η κακοποίηση προκαλεί πλήθος ψυχολογικών επιπτώσεων και ψυχική διαταραχή στα θύματα. Πρόκειται για αδιαμφισβήτητες διαπιστώσεις της επιστήμης, τις οποίες όμως ελάχιστοι μέχρι πρότινος ήθελαν να ξέρουν. Η σημαντική διαφορά των τελευταίων εξελίξεων σε σχέση με το παρελθόν είναι ότι η αναγνώριση στο ζήτημα της κακοποίησης είναι τόσο πιο καθολική, που πλέον επιτρέπεται περισσότερο να μιλήσει κανείς! Είναι μάλιστα ειρωνικό από μια άποψη ότι στο παρελθόν η «κοινωνική ορθότητα», το status quo που επέβαλλε τη σιωπή, αρχίζει και γυρνάει μπούμερανγκ.
Μάθετε για τη συναισθηματική κακοποίηση, μια αφανή αλλά σοβαρή μορφή κακοποίησης.
Ο κυριότερος λόγος που το φαινόμενο της κακοποίησης έχει τέτοια έκταση είναι η περιρρέουσα ατμόσφαιρα της σιωπής που το περιβάλλει. Η κακοποίηση δεν είναι νέο φαινόμενο αλλά αρχαίο και διαιωνίζεται με την σιωπηρή ανοχή των ανά τους αιώνες κοινωνιών, βασική αρχή των οποίων ήταν και είναι να φαίνονται απαστράπτουσες κρύβοντας στοχευμένα τις βαριές τους παθογένειες. Οι παθογένειες αυτές είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης, στην οποία έχουν ανοίξει σημαντικά παράθυρα κατανόησης με την ανάπτυξη των νευροεπιστημών και της ψυχολογίας τον τελευταίο αιώνα.
Μηχανισμοί άμυνας στην κακοποίηση
Η σιωπή ως αντίδραση αποφυγής και αποστασιοποίησης στα περιστατικά κακοποίησης διαμεσολαβείται από δύο πολύ έντονα συναισθήματα. Το φόβο και την ντροπή. Ο περίγυρος μπορεί να ξέρει ή να μην ξέρει, αλλά λίγες είναι οι περιπτώσεις που θα υποστηρίξει το θύμα. Το ψυχικό σοκ είναι μεγάλο όταν αντιλαμβάνεσαι ότι πρόσωπο που μπορεί να έχεις εξιδανικεύσει μέσα σου, είναι θύτης σεξουαλικής κακοποίησης για παράδειγμα.
Παράλληλα ο θύτης είναι συνήθως κάτοχος εξουσίας (authority) γεγονός που προκαλεί φόβο ότι οποιαδήποτε κίνηση αντίστασης/δικαίωσης θα προκαλέσει περαιτέρω βλαβερές συνέπειες. Έτσι κινητοποιούνται άμυνες υποβάθμισης, άρνησης και απώθησης.
Προσέξτε τη λεπτομέρεια (που έχει επισημανθεί αρχικά από τον Sigmund Freud στο βιβλίο του «Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΠΗΓΗ ΔΥΣΤΥΧΙΑΣ»). Η μέγιστη συνέπεια που φοβάται ο θύτης και ο περίγυρος είναι η διαπόμπευση, δηλαδή το να μαθευτεί στην κοινωνία για την κακοποίηση. Αν όμως επίσημα δεν το ξέρει κανείς, ασχέτως αν ανεπίσημα είναι κοινό μυστικό, τότε όλα κυλούν ρολόι και η τιμή και η συνείδηση του θύτη παραμένει άθικτη. Η ίδια η πράξη από μόνη της δεν προκαλεί ενοχή ή εκλογικεύεται.
Θέλουμε να προβάλλουμε τα ευχάριστα και να αγνοούμε τα δυσάρεστα. Μια σχετική αναλογία σε αυτό προσφέρεται από το πεδίο των social media που αποτελούν την πιο σύγχρονη έκφανση των κοινωνικών στάσεων και στερεοτύπων. Τα δύσκολα, στενάχωρα θέματα καταποντίζονται σε δημοφιλία, ενώ θριαμβεύουν οι light εικόνες που βγάζουν χιούμορ (το οποίο σημειωτέον είναι επίσης μηχανισμός άμυνας) και απαθανατίζουν ιδανικότητα.
Η μη αντίδραση σε ένα άρθρο που γράφει π.χ. για κακοποιηση ή θίγει προβλήματα αναλογεί στην αγνόηση και τη σιωπή. Αντιθέτως διατυμπανίζουμε στιγμές ευτυχίας (δήθεν ή πραγματικής) μπροστά στην κάμερα του κινητού, γνωρίζοντας και κυνηγώντας εντέλει την κοινωνική έγκριση που τα πλήθη των διαδικτυακών «φίλων» και «ακόλουθων» θα σφραγίσουν με likes και καρδούλες.
Κακοποίηση και σιωπή
Μεγάλες διαστάσεις λαμβάνουν οι συνεχόμενες δημόσιες τοποθετήσεις θυμάτων κακοποίησης που σπάνε τη σιωπή «αναστατώνοντας» μια κοινωνία εθισμένη στο να κρύβει από τη συνείδησή της τα κακώς κείμενα. Είναι ένα απρόσμενα θετικό γεγονός.
Δε θα πρέπει να διαλάθει της προσοχής μας η πιθανότητα να μην είναι τυχαία η χρονική συγκυρία που αυτό έχει συμβεί στη χώρα μας. Η πανδημία του κορωνοϊού που σχεδόν ένα χρόνο πλέον συγκλονίζει την ανθρωπότητα, δίνει λαβές για αμφισβήτηση παραδοσιακών τάσεων που πριν θα φάνταζαν αδιανόητες. Ο περιορισμός των ευχάριστων δραστηριοτήτων, η κοινωνική αποστασιοποίηση και οι ψυχολογικές πιέσεις με τις οποίες «γνωρίζονται» όλο και περισσότεροι συνάνθρωποί μας, δεν αφήνουν περιθώρια για περισσότερη άρνηση στα προβλήματα.
Μένει να διαπιστώσουμε αν η σιωπή έχει σπάσει προσωρινά ή αν τα τελευταία γεγονότα αποτελούν ένδειξη ενός σημείου καμπής για την ωριμότητα της κοινωνίας. Η μη αντίδραση καθιστά έμμεσα (ασυνείδητα) αποδεκτή την κακοποίηση. Η ανοιχτή συζήτηση (#MeToo) τόσο για την κακοποίηση, όσο και για άλλα «δυσάρεστα» θέματα δεν είναι μιζέρια, ούτε η νέα μόδα, αλλά ανάγκη και ουσιαστικό γνώρισμα κοινωνικής ευθύνης που στοχεύει να οδηγήσει εντέλει σε αλλαγή άγραφων νόμων και νοοτροπίας.
Οπότε σπάσε τη σιωπή!
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής