Η ψυχική καταπόνηση από μαζικές καταστροφές

Τι είναι μια μαζική καταστροφή;

Μέσα στη διάρκεια της ζωής μας θα συμβούν αρκετά γεγονότα που θα μας κάνουν να αισθανθούμε μικροί και ανήμποροι μπροστά σε αυτά. Τα κύρια είναι εκείνα που αφορούν μαζικές καταστροφές, οι οποίες έχουν επιπτώσεις πολύ μεγάλης τάξης μεγέθους. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) ορίζει την καταστροφή ως ένα αιφνίδιο φαινόμενο που εκδηλώνεται σε μικρό χρονικό διάστημα, τόσο μεγάλης κλίμακας ώστε η εξωτερική βοήθεια να είναι απαραίτητη.

Στη κατηγορία των μαζικών καταστροφών περιλαμβάνονται φυσικά φαινόμενα όπως οι σεισμοί, οι ηφαιστειακές εκρήξεις, τα τσουνάμι και οι κυκλώνες. Εκτός από τις καταστροφές που οφείλονται αποκλειστικά στη φύση υπάρχουν και οι ανθρωπογενείς (που προκαλούνται από τον ίδιο τον άνθρωπο), όπως πόλεμοι, τρομοκρατικές ενέργειες, γενοκτονίες, πολιτικές αναταραχές, βιομηχανικά ατυχήματα (Τσερνομπιλ) και έχουν εξίσου μεγάλο αντίκτυπο.

Ο ισχυρός σεισμός σε Τουρκία & Συρία αποτελεί μια πρόσφατη μαζική καταστροφή τραγικού μεγέθους, ακόμη απερίγραπτου, με απώλειες πολλών δεκάδων χιλιάδων, ανυπολόγιστες καταστροφές σε πόλεις και χωριά και μετακίνηση πληθυσμών.

---

Η πανδημία του covid-19 που είναι εν’ εξελίξει 3 περίπου χρόνια μετά την εμφάνισή της τυπικά δε θεωρείται μαζική καταστροφή, καθώς εκδηλώνεται σε μεγάλο χρονικό διάστημα, ενώ δεν υπήρξε το υλικό κομμάτι της καταστροφής πόλεων και δομών. Ουσιαστικά βέβαια είναι, καθώς οι ανθρώπινες απώλειες συνεχίζουν να είναι τεράστιες, οι επιδράσεις του ιού σε σωματική και ψυχική υγεία πολυπρόσωπες, ενώ κατέστη εμφανής η αδυναμία των υπαρχόντων συστημάτων υγείας παγκοσμίως να αντιμετωπίζουν τέτοιου μεγέθους υγειονομικές κρίσεις, πολλά εκ των οποίων ειδικά τον πρώτο καιρό σχεδόν κατέρρευσαν.

---

Ψυχικές επιπτώσεις των μαζικών καταστροφών

Οι μεγάλες μαζικές καταστροφές αφήνουν μεγάλες πληγές στο πέρασμά τους και χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια από το άτομο για να τις ξεπεράσει. Οι επιπτώσεις τους αφορούν την απώλεια πυρηνικών αγαθών, υλικών και μη, στη ζωή για μεγάλο αριθμό ανθρώπων.

• Την ίδια του τη ζωή
• Τη ζωή μελών της οικογένειας ή άλλων κοντινών του προσώπων
• Την επιβίωσή του
• Τον τόπο του (σε περίπτωση αναγκαστικής μετακίνησης)
• Το σπίτι του
• Την εργασία του

Οι απώλειες αυτές δημιουργούν έντονο στρες τόσο άμεσο όσο και μακροπρόθεσμο κατά τη διάρκεια της προσπάθειας αποκατάστασης τους. Παράλληλα ενδέχεται να πυροδοτούν λιγότερο ή περισσότερο αίσθηση ανασφάλειας και αβεβαιότητας, καθώς πλήττεται εμπράκτως η σταθερή φύση προηγουμένως θεωρούμενων ως σταθερών δεδομένων της πραγματικότητας.

Υπό τις παραπάνω συνθήκες ακολουθούν άμεσα ή μεταγενέστερα οι ψυχικές επιπτώσεις.

Σύμφωνα με τις έρευνες οι ψυχικές διαταραχές που εμφανίζονται συχνότερα μετά από τέτοια τραυματικά γεγονότα είναι η κατάθλιψη, το άγχος και το μετατραυματικό στρες. Μάλιστα υπολογίζεται πως η κατάθλιψη και το άγχος σχεδόν διπλασιάζονται σε περιπτώσεις φυσικών καταστροφών. Πιο συγκεκριμένα, η έρευνα από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) σε 39 χώρες έδειξε πως 1 στα 5 άτομα που έχουν ζήσει κάποια καταστροφή τα τελευταία 10 χρόνια θα εμφανίσουν κατάθλιψη, άγχος, μετατραυματικό στρες, διπολική διαταραχή ή ψυχωτικές διαταραχές.

Από τα άτομα που βιώνουν μια μαζική καταστροφή πολλά, αλλά όχι όλα μπορεί να κλονιστούν έντονα βιώνοντας οξύ τραυματικό στρες. Το στρες αυτό προκαλεί ισχυρή ψυχική καταπόνηση η οποία δεν επηρεάζει με τον ίδιο τρόπο όλους τους επιβιώσαντες ανάλογα με την ψυχική ανθεκτικότητα (resilience) του καθενός. Βασικό υποστηρικτικό στοιχείο αποτελούν οι σχέσεις, το κοινωνικό δίκτυο των ατόμων, η δυνατότητά τους δηλαδή να απευθυνθούν σε άλλους στην κοινότητα ώστε να μοιραστούν τον αντίκτυπο του άμεσου και χρόνιου στρες. Επιπλέον μεγαλύτερη συναισθηματική νοημοσύνη φαίνεται να προσδίδει μεγαλύτερη ψυχική ανθεκτικότητα (Focusing on Resilience and Renewal From Stress, 2021).

Η διαταραχή μετατραυματικού στρες αποτελεί ουσιαστικά την παρατεταμένη εκδήλωση συμπτωμάτων στρες με διαφορά φάσης από το τραυματικό γεγονός και μπορεί να διαρκέσει χρόνια, ενδεχομένως πλήττοντας σοβαρά την ψυχική υγεία του ατόμου, ειδικά αν δεν λάβει βοήθεια.

Ενημερωθείτε αναλυτικά για τη διαταραχή μετατραυματικού στρες.

Στο πλαίσιο προσπάθειας προσαρμογής στην ψυχική πίεση τα άτομα μπορεί να υιοθετούν λειτουργικούς ή όχι μηχανισμούς άμυνας. Συχνά αδυνατούν να συνειδητοποιήσουν αυτό που τους συνέβη εκδηλώνοντας άρνηση, αποσύνδεση και προσπάθεια φυγής από την πραγματικότητα. Πιο λειτουργικοί μηχανισμοί άμυνας είναι η μετουσίωση και ο αλτρουισμός.

Η ενοχή του επιβιώσαντα (survivor’s guilt) αποτελεί διαβρωτικό συναίσθημα που βιώνουν ορισμένοι άνθρωποι μετά από μαζικές καταστροφές.

Ιδιαίτερη ευαισθησία μπορεί να εμφανίζεται σε ειδικές πληθυσμιακές ομάδες όπως τα παιδιά, οι γυναίκες και οι ηλικιωμένοι.

---

Διαγενεακό τραύμα

Μια μορφή ψυχολογικής αποτύπωσης μιας μαζικής καταστροφής αποτελεί το διαγενεακό ή διαγενεαλογικό τραύμα. Σύμφωνα με τη θεώρηση αυτή οι τραυματικές εμπειρίες μεταδίδονται μεταξύ των γενεών από απόγονο σε απόγονο. Αυτή η μετάδοση μπορεί να συμβεί μέσω διαφόρων μηχανισμών, συμπεριλαμβανομένης της κοινωνικοποίησης, της αφήγησης, της οικογενειακής δυναμικής και των επιγενετικών αλλαγών.

Μελέτες έχουν δείξει ότι οι απόγονοι ατόμων που έχουν βιώσει τραύμα από μαζικές καταστροφές μπορεί να εμφανίζουν συμπτώματα διαταραχής μετατραυματικού στρες (PTSD), κατάθλιψης, άγχους και άλλων ψυχικών διαταραχών. Για παράδειγμα, έρευνα έχει βρει ότι τα παιδιά των επιζώντων του Ολοκαυτώματος έχουν υψηλότερα ποσοστά PTSD, άγχους και κατάθλιψης από τα παιδιά των μη επιζώντων.

Οι επιγενετικές αλλαγές μπορεί επίσης να διαδραματίσουν ρόλο στο διαγενεακό τραύμα. Αυτές οι αλλαγές μπορεί να προκύψουν ως αποτέλεσμα της έκθεσης σε στρεσογόνους παράγοντες και μπορεί να μεταδοθούν από τη μια γενιά στην άλλη. Για παράδειγμα, μελέτες έχουν δείξει ότι τα παιδιά των επιζώντων του Ολοκαυτώματος έχουν επιγενετικές αλλαγές που σχετίζονται με τις τραυματικές εμπειρίες των γονιών τους.

Συνολικά, τα στοιχεία αλλά και μεγάλος όγκος κλινικής εμπειρίας υποδηλώνουν ότι το διαγενεακό τραύμα είναι ένα πραγματικό φαινόμενο που μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις σε άτομα και οικογένειες, η κατανόηση και η αντιμετώπιση των οποίων είναι ένας σημαντικός τομέας της τρέχουσας έρευνας περί της ψυχικής αποτύπωσης .

---

Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε;

Τέτοιες στιγμές οφείλουμε σαν κοινωνία να μπορέσουμε να είμαστε ενεργοί και να προσφέρουμε τη βοήθειά μας όπως και όσο μπορούμε. Χρήσιμοι τρόποι να συμβάλλουμε σε καταστάσεις μαζικής καταστροφής είναι οι εξής:

1. Η ενίσχυση κοινωνικής αυτοβοήθειας και κοινωνικής υποστήριξης με τη μορφή ομάδων, οι οποίες θα εκπαιδεύονται στη διαχείριση ατόμων με ένα τέτοιο τραύμα
2. Παροχή συναισθηματικής και πρακτικής υποστήριξης χωρίς πίεση με σεβασμό στην ανθρώπινη επιθυμία
3. Υγειονομική ομάδα με ειδικούς ψυχικής υγείας για πιο σοβαρές περιπτώσεις
4. Παρεμβάσεις από ειδικούς για τα άτομα που βιώνουν χρόνια ψυχική δυσφορία
5. Η προστασία και η προώθηση των δικαιωμάτων των ατόμων με ψυχολογικά ζητήματα και ψυχοκοινωνικές αναπηρίες περιλαμβάνοντας την επίσκεψη, την παρακολούθηση και την υποστήριξη σε ψυχιατρικές εγκαταστάσεις και οίκους ευγηρίας.
6. Η δημιουργία συνδέσμων και μηχανισμών παραπομπής μεταξύ ειδικών ψυχικής υγείας, γενικών παρόχων υγειονομικής περίθαλψης, κοινοτικών υπηρεσιών υποστήριξης και άλλων υπηρεσιών (π.χ. σχολεία, κοινωνικές υπηρεσίες και υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης, όπως αυτές που παρέχουν τρόφιμα, νερό και στέγαση/καταφύγιο).

---

Συμπέρασμα

Οι μεγάλης κλίμακας φυσικές ή ανθρωπογενείς καταστροφές μας υπενθυμίζουν ότι παρά τις γεωμετρικές εξελίξεις της εποχής που μας επιτρέπουν να μένουμε με ανέσεις σε πόλεις, οι δυνατότητες ελέγχου μας πάνω στη φύση, αλλά και στην αρνητική πλευρά της δικής μας ανθρώπινης φύσης, είναι πεπερασμένες. Και ενώ μετά την κάθε καταστροφή επιδεικνύεται συγκινητικού βαθμού κινητοποίηση σε παγκόσμιο επίπεδο για την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας, σημειώνεται υστέρηση ως και αδράνεια ως προς την υιοθέτηση προληπτικών στρατηγικών μακράς πνοής για την αποφυγή (στο βαθμό του εφικτού) μελλοντικών φαινομένων.

---

Συγγραφή : Βενετσάνου Σίλια Ψυχολόγος

Συγγραφή & επιμέλεια : Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής

---

Βιβλιογραφία

Charlson, F. J., Van Ommeren, M., Flaxman, A. D., Cornett, J. A., Whiteford, H., & Saxena, S. (2019). New WHO prevalence estimates of mental disorders in conflict settings: a systematic review and meta-analysis. The Lancet, 394(10194), 240–248. https://doi.org/10.1016/s0140-6736(19)30934-1

Makwana, N. (2019). Disaster and its impact on mental health: A narrative review. Journal of Family Medicine and Primary Care, 8(10), 3090. https://doi.org/10.4103/jfmpc.jfmpc_893_19

Martin, M. (2010). Child Participation in Disaster Risk Reduction: the case of flood-affected children in Bangladesh. Third World Quarterly, 31(8), 1357–1375. https://doi.org/10.1080/01436597.2010.541086

Psychological Impact of Natural Disasters in Adults. (2022, September 1). University of Houston. https://www.uh.edu/class/news/archive/2017/august-september/natural-disasters-impact-adults/#:~:text=Depending%20on%20the%20type%20and,and%20guilt%20may%20also%20surface

World Health Organization: WHO. (2022, March 16). Mental health in emergencies. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/mental-health-in-emergencies

Yehuda, R., Daskalakis, N. P., Bierer, L. M., Bader, H. N., Klengel, T., Holsboer, F., & Binder, E. B. (2016). Holocaust exposure induced intergenerational effects on FKBP5 methylation. Biological psychiatry

Sagi-Schwartz, A., van IJzendoorn, M. H., Grossmann, K. E., Joels, T., Grossmann, K., Scharf, M., … & Juffer, F. (2003). Attachment and traumatic stress in female Holocaust child survivors and their daughters. American journal of psychiatry