Επιδημία παχυσαρκίας
Η παχυσαρκία αναγνωρίζεται πλέον ως ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα δημόσιας υγείας που αντιμετωπίζει ο κόσμος σήμερα. Η παχυσαρκία των ενηλίκων είναι πιο συχνή παγκοσμίως από τον υποσιτισμό και όχι μικρό μέρος της επιστημονικής κοινότητας μιλάει ανοιχτά πλέον για παγκόσμια επιδημία παχυσαρκίας.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (2016), υπάρχουν περίπου 2 δισεκατομμύρια ενήλικες υπέρβαροι, από τους οποίους τα 650 εκατομμύρια θεωρούνται ότι επηρεάζονται από την παχυσαρκία (Δείκτης Μάζας Σώματος ≥30 kg/m²). Αυτό ισοδυναμεί με 39% (39% των ανδρών και το 40% των γυναικών) υπέρβαρους ενήλικες ηλικίας 18 ετών και άνω, ενώ το 13% είναι παχύσαρκοι. Ο παγκόσμιος επιπολασμός της παχυσαρκίας σχεδόν τριπλασιάστηκε μεταξύ 1975 και 2016. Εκτιμάται τώρα ότι το μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε χώρες όπου το υπερβολικό βάρος και η παχυσαρκια σκοτώνουν περισσότερους ανθρώπους από ότι ο υποσιτισμός.
Εάν συνεχιστούν οι τρέχουσες τάσεις, υπολογίζεται ότι 2,7 δισεκατομμύρια ενήλικες θα είναι υπέρβαροι, πάνω από 1 δισεκατομμύριο θα επηρεαστούν από την παχυσαρκία, μεταξύ των οποίων 177 εκατομμύρια ενήλικες σε σοβαρό βαθμό μέχρι το 2025.
Αντίστοιχα ανησυχητικά είναι τα στοιχεία για τον παιδικό πληθυσμό. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, υπολογίζεται ότι 41 εκατομμύρια παιδιά κάτω των 5 ετών ήταν υπέρβαρα ή παχύσαρκα το 2016. Ο επιπολασμός του υπέρβαρων και παχύσαρκων παιδιών και εφήβων ηλικίας 5-19 ετών έχει αυξηθεί δραματικά από μόλις 4% το 1975, στο 18% το 2016.
Πηγή : Prevalence of Obesity
Στην Ελλάδα το πρόβλημα είναι εξίσου σοβαρό. Σύμφωνα με δεδομένα του ΠΟΥ από το 2019, το ~38% των Ελλήνων ενηλίκων είναι υπέρβαροι και το ~25% είναι παχύσαρκοι (άτομα με δείκτη μάζας σώματος άνω του 25 θεωρούνται υπέρβαρα, ενώ άτομα με ΔΜΣ άνω του 30 παχύσαρκα). Αυτά και άλλα πολύ σημαντικά ποσοστά και στοιχεία περιλαμβάνονται σε πολύ πρόσφατη ελληνική έρευνα που μπορείτε να βρείτε εδώ.
Update 2024
Συνολικά 880 εκατομμύρια ενήλικοι & 159 εκατομμύρια παιδιά έχουν παχυσαρκία το 2022. Σε εντελώς πρόσφατη έρευνα που δημοσιεύτηκε στο Lancet διαπιστώνεται πως κατά την περίοδο 1990-2022 η παιδική παχυσαρκία τετραπλασιάστηκε, ενώ των ενηλίκων διπλασιάστηκε.
- Για τα κορίτσια από το 1,7% του παγκόσμιου πληθυσμού το 1990 το ποσοστό έφτασε στο 6,9% το 2022.
- Για τα αγόρια, το αντίστοιχο ποσοστό ήταν από 2,1% σε 9,3%.
- Για τις γυναίκες, το ποσοστό παχυσαρκίας αυξήθηκε από 8,8% σε 18,5%
- Στους άνδρες από 4,8% σε 14%.
Πρόκειται για τεράστια αύξηση που δικαιολογεί τον όρο επιδημία ενώ οι προεκτάσεις στη συνολική υγεία του πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένου και της ψυχικής, είναι ανυπολόγιστες.
Παχυσαρκία & ψυχική υγεία
Εν μέσω των μελανών αυτών χρωμάτων, αυξάνονται ολοένα και περισσότερα οι ερευνητικές δημοσιεύσεις που επισημαίνουν συσχέτιση μεταξύ της παχυσαρκιας και της ψυχικής υγείας. Η σχέση είναι αμφίδρομη, δηλαδή αφενώς η έρευνα εστιάζει στο πόσο η παχυσαρκία μπορεί να αποτελεί παράγοντα κινδύνου για ψυχική διαταραχή ή ψυχολογικά προβλήματα που παραβλάπτουν την ψυχική υγεία και αφετέρου στο πόσο άτομα με προϋπάρχουσα επιβαρυμένη ψυχική υγεία ή διαταραχή είναι πιο επιρρεπή στην παχυσαρκια.
Ψυχιατρικά/ψυχολογικά προβλήματα λόγω παχυσαρκίας
Οι αρνητικές επιπτώσεις της παχυσαρκίας στην ψυχική υγεία μπορεί να περιλαμβάνουν:
- Κατάθλιψη/διαταραχή διάθεσης
- Άγχος
- Χαμηλή αυτοεκτίμηση
- Αρνητική εικόνα σώματος
- Διαταραχές πρόσληψης τροφής
- Απομόνωση
Η αρνητική επίδραση προκύπτει καταρχήν με έμμεσο τρόπο λόγω των σοβαρών χρονίων παθήσεων που προκαλεί η παχυσαρκία οι βασικότερες εκ των οποίων είναι :
- Καρκίνος (πολλές μορφές)
- Καρδιαγγειακά νοσήματα
- Υπέρταση
- Σακχαρώδης διαβήτης
- Υπογονιμότητα
Η σύνδεση μεταξύ παχυσαρκίας και ψυχιατρικών προβλημάτων δεν αποτελεί έκπληξη: η κακή εικόνα του εαυτού, η σωματική αδράνεια, οι βιολογικές διαταραχές που προκαλούνται από την παχυσαρκία και το κοινωνικό στίγμα που σχετίζεται με το υπερβολικό βάρος συμβάλλουν στην προδιάθεση για ψυχικές ασθένειες.
Κατάθλιψη και χαμηλή αυτοεκτίμηση ωστόσο έχουν παρατηρηθεί σε παχύσαρκους ασθενείς σε όλο τον κόσμο, ακόμη και όταν δεν υπήρχε προηγούμενο ιστορικό ψυχικής ασθένειας. Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής το 43% των ενηλίκων με κατάθλιψη είναι παχύσαρκοι και οι ενήλικες με κατάθλιψη ήταν πιο πιθανό να είναι παχύσαρκοι από τους ενήλικες χωρίς κατάθλιψη. Αυτή η σχέση μεταξύ φαίνεται να είναι ισχυρότερη για τις γυναίκες από τους άνδρες, πιθανώς λόγω των ισχυρών διαχρονικών κοινωνικών στερεοτύπων αξιολόγησης της γυναίκας βάσει της εμφάνισής της.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η αύξηση των καταθλιπτικών διαταραχών κατά τις τελευταίες δεκαετίες συμβαδίζει με τη μείωση πιο υγιών τρόπων ζωής, συμπεριλαμβανομένης της ποιότητας διατροφής (nutrition & depression).
Η ανάγκη για χειρουργική επέμβαση στο επίπεδο του γαστρεντερικού συστήματος (βαριατρική χειρουργική) προκύπτει συχνά σε περιπτώσεις νοσογόνου παχυσαρκίας. Περίπου το ένα τρίτο των υποψηφίων για βαριατρικό χειρουργείο αναφέρει κλινικά σημαντικά συμπτώματα κατάθλιψης τη στιγμή της επέμβασης, ενώ ένα 50% περίπου αναφέρει ιστορικό κατάθλιψης κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Πιο πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι η διαταραχή επεισοδιακής υπερφαγίας εμφανίζεται στο 5% έως 15% των υποψηφίων, ενώ η ψυχογενής βουλιμία και η νυχτερινή υπερφαγία παρατηρούνται επίσης σε μικρότερα ποσοστά.
Επιπτώσεις στην ψυχική υγεία προκαλούνται και από τις εξής πιθανές συνέπειες της παχυσαρκίας
- Μείωση της ποιότητας ζωής
- Μείωση της ποιότητας του ύπνου (π.χ. υπνική άπνοια)
- Μυοσκελετικά προβλήματα (π.χ. οστεοαρθρίτιδα)
- Στίγμα (το αίσθημα της ντροπής λόγω του υπερβολικού βάρους) & εκφοβισμός (bullying) σε μικρότερη ηλικία
Η παχυσαρκία ως το αποτέλεσμα ψυχικής διαταραχής/ψυχολογικής δυσκολίας
Η παχυσαρκία είναι μια πολυπαραγοντική ασθένεια, που προκαλείται από πολλούς γενετικούς και κοινωνικοπολιτισμικούς παράγοντες. Διάφορες γενετικές μελέτες έδειξαν ότι η παχυσαρκία είναι εξαιρετικά κληρονομική, με πολλά γονίδια να συσχετίζονται με αυξημένη εναπόθεση λίπους και την αύξηση βάρους. Άλλες αιτίες παχυσαρκίας περιλαμβάνουν το κάπνισμα και το βάρος της μητέρας κατά την εγκυμοσύνη, τη μειωμένη σωματική δραστηριότητα, την αϋπνία, ενδοκρινικές διαταραχές, φάρμακα, προσβασιμότητα και κατανάλωση υπερβολικών υδατανθράκων και τροφών με υψηλή περιεκτικότητα σε ζάχαρη και μειωμένο ενεργειακό μεταβολισμό.
Φαίνεται ότι ψυχικές διαταραχές και διάφορες ψυχολογικές δυσκολίες αποτελούν ακόμη ένα αίτιο αυξημένης επίπτωσης υπερβολικού βάρους:
- Κατάθλιψη
- Άγχος/αγχώδης διαταραχή
- Διαταραχές διατροφής : διαταραχή επεισοδιακής υπερφαγίας & ψυχογενής βουλιμία
- Διπολική διαταραχή
- Σχιζοφρένεια
Ένας κύριος λόγος που ψυχικές διαταραχές οδηγούν σε αυξημένο βάρος είναι η λήψη της αναγκαίας ψυχιατρικής φαρμακευτικής αγωγής, η οποία δυστυχώς προκαλεί σε κάποιες περιπτώσεις την ανεπιθύμητη ενέργεια της αυξημένης όρεξης και μεταβολικά προβλήματα.
Από την άλλη η αύξηση βάρους και όρεξης αποτελεί ένα από τα βασικά συμπτώματα της κατάθλιψης, ενώ η υπερφαγία γνωρίζουμε ότι αποτελεί βασικό αντιρροπιστικό/αμυντικό μηχανισμό σε ανυπόφορα αρνητικά συναισθήματα. Αρκετοί άνθρωποι με άγχος για παράδειγμα καταφεύγουν στο φαγητό για να νιώσουν καλύτερα, η γνωστή και ως συναισθηματική υπερφαγία.
Η παχυσαρκία ως αποτέλεσμα ενός προβληματικού τρόπου ζωής ενίοτε αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό όλων των μελών μιας οικογένειας. Οι οικογένειες αυτές δεν είναι ασυνήθιστο να αντιμετωπίζουν εσωτερικά προβλήματα, τα οποία τοποθετούνται κάτω από το χαλί, ενώ η υπερφαγία κανονικοποιείται και υιοθετείται ως τρόπος εκτόνωσης. Γενικά η παχυσαρκια των γονέων ενισχύει την πιθανότητα να γίνουν παχύσαρκα και τα παιδιά.
Αξίζει να αναφερθεί ότι το φαγητό γενικά και η ζάχαρη ειδικότερα προκαλεί αύξηση ντοπαμίνης στον εγκέφαλο γεγονός που συχνά οδηγεί σε εθισμό. Με απλά λόγια η αυξημένη κατανάλωση ζάχαρης σε αυτή την περίπτωση έρχεται να καλύψει την ανάγκη επανάληψης συναισθημάτων ευχαρίστησης και ευφορίας.
Η υψηλή κατανάλωση ζάχαρης μπορεί να συμβάλει στην αύξηση βάρους. Πολυάριθμες επιστημονικές μελέτες και ανασκοπήσεις έχουν δείξει τη σχέση μεταξύ υπερβολικής πρόσληψης ζάχαρης και αυξημένου κινδύνου παχυσαρκιας.
Τι μπορεί να γίνει
Τα προαναφερόμενα ευρήματα για την παχυσαρκία θα πρέπει να προκαλέσουν ισχυρό προβληματισμό στις κοινωνίες. Η παχυσαρκία είναι υπεύθυνη για αυξημένη θνησιμότητα, σοβαρές σωματικές παθήσεις και ψυχικές διαταραχές, γεγονότα στα οποία δεν μπορεί να εθελοτυφλούμε. Η αύξηση της παχυσαρκιας αποτελεί φαινόμενο των τελευταίων δεκαετιών και είναι πιο έκδηλη στο δυτικό κόσμο. Ο κώδωνας του κινδύνου για κυβερνήσεις και συστήματα υγείας θα πρέπει να κρούσει έντονα.
Υπάρχουν μελέτες που υποδηλώνουν ότι ένα υγιεινό διατροφικό πρότυπο που συνάδει με τις τρέχουσες διατροφικές συστάσεις και περιλαμβάνει λαχανικά και φρούτα, θαλασσινά, ελαιόλαδο, ξηρούς καρπούς και δημητριακά μπορεί να συμβάλλει στη βελτίωση καταθλιπτικών συμπτωμάτων σε μη καταθλιπτικά και κλινικά καταθλιπτικά άτομα. Ταυτόχρονα αυτή η αλλαγή παραδείγματος ως προς την υγιεινή διατροφή είναι σημαντική και για τον περιορισμό της παχυσαρκίας.
Σε ατομικό επίπεδο η παχυσαρκία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ψυχική νόσος αν και φαίνεται ότι σε αρκετές περιπτώσεις συσχετίζεται με ψυχολογικούς παράγοντες. Εσφαλμένες και υπερτιμημένες αντιλήψεις για τη διατροφή, το βάρος, την όρεξη, την παχυσαρκία ενδέχεται να πλεονάζουν στο νου, αλληλεπιδρώντας με κάθε πτυχή της καθημερινότητας του ατόμου. Σε αυτές τις περιπτώσεις συνίσταται η επιστράτευση ειδικών ψυχικής υγείας, ψυχιάτρων ή/και ψυχολόγων ως μέρος μιας συνολικής αντιμετώπισης της νόσου.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής