Στερεότυπα που ανέδειξε η πανδημία
Η πανδημία covid ανέδειξε πολλές «ανορθογραφίες» της κοινωνίας μας που προηγουμένως περνούσαν σχεδόν απαρατήρητες από την πλειοψηφία του κόσμου. Μία από αυτές που έκανε εξαρχής αισθητή την παρουσία της αφορά τα στερεότυπα και τους μύθους για γιατρούς, ιατρική, επιστήμες που κυκλοφορούν στο ευρύ κοινό.
Οι αντιλήψεις αυτές αποτελούν σε ένα βαθμό αιτιολογικό παράγοντα της έντονης και συχνά επικίνδυνης αμφισβήτησης/άρνησης των επιστημονικών δεδομένων από μέρος του πληθυσμού.
Θα προχωρήσουμε να δούμε ορισμένα στερεότυπα που ο κόσμος πιστεύει, αλλά προηγουμένως θα πρέπει να σημειώσουμε το εξής. Ένα βασικό υπόβαθρο πίσω από τους μύθους είναι οι προκαταλήψεις (biases) και η τάση του κόσμου να υιοθετεί συμπεράσματα βάσει ενός τρόπου σκέψης μεταξύ δύο άκρων. Ή καλός ή κακός, ή σπουδαίος ή ασήμαντος, ή ξέρει ή δεν ξέρει, μια κίνηση μεταξύ άσπρου και μαύρου, που μπορεί να εξυπηρετεί την επιθυμία μας να ελέγχουμε τα πράγματα βάζοντας μόνο δύο «κουτάκια», ατυχώς όμως δεν αρκεί αν θέλουμε να διώξουμε το στερεοτυπο, προχωρώντας λίγο περισσότερο προς την αλήθεια.
Οι γιατροί γνωρίζουν τα πάντα
Αυτός είναι σίγουρα ένας από τους πιο συνηθισμένους μύθους. Ενώ οι γιατροί περνούν πολλά χρόνια μαθαίνοντας, δεν είναι δυνατόν κανένας γιατρός να είναι ειδικός σε όλα τα ζητήματα υγείας. Υπάρχουν συνεχείς εξελίξεις στην ιατρική και τη διαχείριση ασθενειών, οπότε οι γιατροί δεν σταματούν ποτέ να μαθαίνουν. Ακόμη και μετά την πλήρη εξειδίκευση που κρατά συνήθως πολλά χρόνια, οι γιατροί συνεχίζουν να παρακολουθούν σεμινάρια για να εκπαιδεύουν τον εαυτό τους σχετικά με τις τελευταίες ιατρικές εξελίξεις και βέλτιστες πρακτικές.
Είναι στερεότυπο ότι ένας ειδικός μπορεί να ξέρει τα πάντα στη δική του ειδικότητα. Ο λόγος είναι ουσιαστικά ότι η εκθετική διαρκώς εξελισσόμενη αύξηση του όγκου των επιστημονικών γνώσεων. Έτσι τις τελευταίες δεκαετίες έχουν αναπτυχθεί οι λεγόμενες υποειδικότητες. Για παράδειγμα ένας νευρολόγος που έχει εξειδικευτεί στις ημικρανίες, ένας γυναικολόγος στην υποβοηθούμενη αναπαραγωγή ή ένας ψυχίατρος με την κατάθλιψη.
Η ιατρική οπωσδήποτε είναι μεταξύ των επιστημών που οι εξελίξεις τρέχουν. Αυτά που έχουμε μάθει και συνεχίζουμε να μαθαίνουμε είναι πολλά και έχουν προσφέρει ανεκτίμητη υπηρεσία στην ανθρωπότητα αντιμετωπίζοντας πολύ περισσότερο από ότι στο παρελθόν την Ασθένεια. Για παράδειγμα πολλές λοιμώδεις ασθένειες που θέριζαν κάποτε έχουν πλέον εκλείψει μέσω του εμβολιασμού.
Αυτό όμως δε σημαίνει ότι τα ξέρουμε όλα. Ίσα ίσα ακόμη ξέρουμε λίγα. Για να διατυπωθεί ακόμη καλύτερα, το σωστό είναι ότι ξέρουμε πολύ περισσότερα σε σχέση με το παρελθόν, αλλά μπροστά στην αδιανόητη πολυπλοκότητα του κόσμου της βιολογίας και της βιοχημείας ξέρουμε ελάχιστα. Αυτό όμως δε φαίνεται να είναι κατανοητό σε μια εποχή που νομίζουμε ότι υγεία κι ευτυχία μπορεί να έρθουνε στο σπίτι με κούριερ.
Οι γιατροί μπορούν να κάνουν τα πάντα
Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν μια υπερβολική αντίληψη σχετικά με το τι μπορούν να κάνουν στην πραγματικότητα οι γιατροί και η ιατρική. Συχνά οι γιατροί αντιμετωπίζονται εξιδανικευμένα ως παντοδύναμοι σωτήρες με μαγική δύναμη απέναντι στη ζωή και τον θάνατο, ή αντίθετα απαξιώνονται εύκολα σε περίπτωση που δε φέρουν το επιθυμητό αποτέλεσμα.
Όταν οι ασθενείς (και τα αγαπημένα τους πρόσωπα) αναγκάζονται να αποδεχτούν μια σοβαρή ασθένεια, συχνά βιώνουν ισχυρό αίσθημα αδυναμίας και απελπισίας, ειδικά όταν δεν υπάρχει διαθέσιμη θεραπεία. Αυτό μπορεί από μόνο του να πυροδοτήσει ένα «κυνήγι μαγισσών», μια αναζήτηση ενόχων για τα βάσανά τους.
Μια κοινή εσφαλμένη αντίληψη είναι ότι η διάγνωση της νόσου καθορίζεται πάντα & εύκολα με συγκεκριμένες εξετάσεις, ενώ στην πραγματικότητα συχνά περιλαμβάνει συμπεράσματα εξ’ αποκλεισμού και εικασίες βασισμένες στα συμπτώματα και την ανταπόκριση (ή την έλλειψή αυτής) σε διάφορες θεραπείες.
Είναι άλλο ποιες γνώσεις έχεις για μια ασθένεια και άλλο ποιες γνώσεις και «όπλα» έχεις για να τη θεραπεύεις. Χρειάζεται χρόνος για να εφαρμοστούν οι θεραπείες και πάλι αυτές δεν είναι ιδανικές, καθώς μπορεί να επιφέρουν ανεπιθύμητες ενέργειες. Δυστυχώς αρκετές θεραπευτικές προσπάθειες δεν έχουν αίσιο τέλος.
Αυτό όμως είναι μια αναπόδραστη πραγματικότητα η αντίληψη της οποίας δεν μπορεί να είναι αποκλειστικά δυαδική.
Η πανδημία του covid-19, με κοντά δύο χρόνια παρουσίας πλέον και τραγικό παγκόσμιο απολογισμό σε θύματα και άλλες συνέπειες, δίνει σημαντικά παραδείγματα ως προς την επανατοποθέτηση των σχετικών ορίων.
- Από τη μια προεξάρχει το γεγονός της μεγάλης απόστασης που έχουμε ακόμη να διανύσουμε ως ανθρωπότητα στην αντιμετώπιση ασθενειών, νέων ή παλαιότερων.
- Από την άλλη όμως είδαμε μέσα σε δύο χρόνια πολύ μεγάλα βήματα ως προς την επιτάχυνση κάθε σχετικού resource στη διάθεσή μας ως προς την καταπολέμηση ενός νέου φονικού ιού. Κορυφαίο παράδειγμα η υλοποίηση της διάθεσης αποτελεσματικών εμβολίων παγκοσμίως μέσα σε μόλις ένα έτος από την έναρξη της πανδημίας.
Η σύλληψη του μεγέθους αυτού του επιτεύγματος προϋποθέτει την έξοδο από το αναγκαστικά περιοριστικό πεδίο του μικρόκοσμου των προσωπικών μας αντιλήψεων έστω και προσωρινά, βλέποντας τα πράγματα ευρύτερα και πιο συνολικά σε σχέση με το παρελθόν και το παρόν.
Ανεπαρκής συμμόρφωση
Από την άλλη πλευρά υποεκτιμημένο είναι το πρόβλημα της συμμόρφωσης στις ιατρικές οδηγίες. Ένας γιατρός μπορεί να διαγνώσει, να συνταγογραφήσει φαρμακευτική αγωγή και να παραπέμψει τους ασθενείς σε άλλους ειδικούς όπου είναι απαραίτητο, αλλά εναπόκειται στον ασθενή να ακολουθήσει τις συστάσεις. Ο ασθενής δίνει συναίνεση, έχει την ελευθερία επιλογής και παίρνει την απόφαση μιας θεραπείας, άρα έχει και την ευθύνη να την ακολουθήσει σωστά.
Έρευνες δείχνουν επίσης ότι είναι κανόνας παρά εξαίρεση η μη παροχή ολοκληρωμένων πληροφοριών υγείας από τους ασθενείς προς τους θεράποντες. Η πραγματικότητα είναι ότι οι γιατροί δεν είναι ούτε θεοί ούτε μάγοι ούτε σε διαβάζουν με τηλεπάθεια αν δεν τους τα πεις όλα για το πρόβλημά σου.
- Και η αλήθεια είναι ότι οι περισσότεροι γιατροί (όντας άνθρωποι) δεν είναι απρόσβλητοι σε ανθρώπινα συναισθήματα όπως ο θυμός, η θλίψη και η απογοήτευση που μπορεί να επιφέρει μια θεραπεία που δεν πήγε καλά για οποιοδήποτε λόγο.
Κοινή στάση σημαντικής μερίδας του κόσμου είναι να μην αισθάνονται καμία ευθύνη να λάβουν ενεργά μέτρα για την πρόληψη και τη βελτίωση της υγείας τους, όπως η υγιεινή διατροφή, η άσκηση, η διακοπή του καπνίσματος κ.λ.π., και περιμένουν από τον γιατρό να “διορθώσει” μαγικά τα αποτελέσματα της αυτο-παραμέλησης ή αυτοκαταστροφικής τους συμπεριφοράς.
Η ιδέα ότι οι περισσότερες ασθένειες είναι ιάσιμες είναι μια μεγάλη παρανόηση, την ώρα που πολλοί άνθρωποι κυνηγούν μια θαυματουργή θεραπεία για μια χρόνια ή ανίατη ασθένεια. Στην πραγματικότητα, οι περισσότερες απειλητικές για τη ζωή και την ποιότητα αυτής ασθένειες είναι χρόνιες.
Ενώ πολλές ασθένειες είναι δυνητικά θεραπεύσιμες (ειδικά λοιμώξεις ή καλοήθεις όγκοι), η πλειονότητα των αρρώστων πάσχουν από χρόνιες παθήσεις που δεν έχουν πλήρη, όσο ικανοποιητική θα θέλαμε αντιμετώπιση και χρειάζονται μακροπρόθεσμη τακτική παρακολούθηση. Αυτό είναι και ένας λόγος που αρκετοί συνάνθρωποί μας με υπερβολική ευπιστία απευθύνονται τελικά σε κάποιον «γκουρού» (όχι απαραίτητα γιατρό) που τους λέει αυτό που τους αρέσει να ακούν, εξαπατώντας και απομυζώντας τους στο κυνήγι της θαυματουργής θεραπείας.
Οι «κακοί γιατροί»
Θα πρέπει να είμαστε ξεκάθαροι σε αυτό, για να μη στρουθοκαμηλίζουμε. Υπάρχουν γιατροί που βυθίζουν την αξιοπιστία και την εικόνα της ιατρικής, όπως το ίδιο συμβαίνει και με όλα τα επαγγέλματα. Κακοί τρόποι, χαμηλή ενσυναίσθηση, αλαζονεία, ανεπάρκεια γνώσης, biases και άλλα. Όμως ενώ υπάρχουν αρκετοί μέτριοι και μερικές φορές ακόμη και κακώς εκπαιδευμένοι γιατροί, μια μεγάλη πλειοψηφία είναι πραγματικά καλοί στη δουλειά τους.
Και πάλι η περίοδος της πανδημίας ανέδειξε αυτή την πραγματικότητα. Ιατροί προσανατολισμένοι στα data και στο τι είναι εφικτό να γίνει ανάλογα με ρεαλιστικές δυνατότητες και ιατροί καθοδηγούμενοι από τις ανασφάλειες, τις προκαταλήψεις, αλλά και από πάσης φύσεως «ατζέντες».
Δυστυχώς το να ξεχωρίσεις εξαρχής την ήρα από το στάρι δεν είναι εύκολο πράγμα.
Οι περισσότεροι ασθενείς δυσφορούν που ο γιατρός δεν αφιερώνει άπλετο χρόνο στους ίδιους, που αμείβεται «υπερβολικά» (ενώ θα έπρεπε να δουλεύει τζάμπα ή ελάχιστα;), που συχνά είναι βιαστικός ή απότομος και δεν είναι πάντα φροντιστικός και ευχάριστος. Όπως όμως θα δείτε παρακάτω, ο οριζόντιος αφορισμός δεν έχει βάση.
Είναι κατανοητό ότι ένας άνθρωπος που πάσχει θα νιώσει άσχημα αν η θεραπεία του δεν έχει αποτελέσματα. Η απόδοση ευθυνών στο γιατρό μοιάζει ίσως μια ψυχολογικά πιο βατή αντίδραση, καθώς εκτός των άλλων συντηρεί την ελπίδα ότι κάποιος άλλος καλύτερος ιατρός θα δώσει τη λύση.
Είναι όμως έτσι; Κάθε περίπτωση είναι διαφορετική. Περιπτώσεις malpractice και ιατρικής διαφθοράς πάντα είχαν εύκολη διαδρομή προς τη δημοσιότητα. Όχι ότι δεν υπάρχουν. Όμως η συχνή επιλεκτική προβολή μπορεί να «εκπαιδεύει» το κοινό ευνοώντας την ανάδυση καχύποπτης στάσης, διασαλεύοντας την εμπιστοσύνη του στους ιατρούς και συμβάλλοντας μεταξύ άλλων στη στροφή προς θεωρίες συνωμοσίας.
Οι γιατροί είναι ακούραστοι, παντοδύναμοι, με άριστη ψυχική και σωματική υγεία (αφού είναι γιατροί)
Καλά εντάξει. Οι έρευνες δείχνουν υψηλότατα ποσοστά burnout σε γιατρούς. Στην πραγματικότητα όλων των ειδών οι ψυχικές και σωματικές παθήσεις που πλήττουν τον υπόλοιπο κόσμο, πλήττουν και τους γιατρούς. Τα στατιστικά είναι σοκαριστικά και διαλύουν από μόνα τους το μύθο για τους γιατρούς και τη ζωή που κάνουν.
Αν και μπορεί να φαίνονται ανίκητοι, είναι επιρρεπείς στις ίδιες ασθένειες για τις οποίες θεραπεύουν ασθενείς και οι ψυχικές διαταραχές όπως π.χ. οι κρίσεις πανικού ή η διπολική διαταραχή δεν εξαιρούν ανθρώπους ανάλογα το επάγγελμα. Οι επαγγελματίες υγείας αντιμετωπίζουν όλο και περισσότερο κατάθλιψη, υψηλό στρες και ψυχοσωματική εξάντληση.
Η φύση της ιατρικής τοποθετεί πάνω απ’ όλα το καλό του ασθενή, αλλά αυτό δεν είναι τόσο εφικτό αν οι ίδιοι δεν είναι η καλύτερη δυνατή εκδοχή του εαυτού τους.
Κάθε μία από αυτές τις σοβαρές ασθένειες οδηγεί σε εξουθένωση και πιθανές καταχρήσεις. Πολλοί από αυτούς δε ζητούν ή/και δεν λαμβάνουν τη βοήθεια που χρειάζονται, παρόλο που τα σημάδια και συμπτώματα είναι εκεί.
Ο τρόπος που είναι διαμορφωμένα τα δημόσια συστήματα υγείας παγκοσμίως και ειδικότερα σε κάποιες χώρες όπως η Ελλάδα, δεν ευνοεί την εύρυθμη άσκηση της ιατρικής από τους ιατρούς. Οι συνθήκες γαλέρας δυστυχώς αφορούν και τα νοσοκομεία, όπου πολλές φορές οι υγειονομικοί μπορεί να δουλεύουν σε έντονες συνθήκες 36 ώρες συνεχόμενες με ανεπαρκή ύπνο και σίτιση και επαναλαμβάνοντας αυτό τον κύκλο πολλές φορές μέσα στο μήνα. Η φροντίδα για την υγεία και τις ζωές ασθενών με αυτές τις συνθήκες αμείβεται στην Ελλάδα 5-6 ευρώ την ώρα!
Οι γιατροί είναι πλούσιοι και ζουν μια άνετη ζωή
2 σε 1 στερεότυπα μαζί εδώ αν και η κάθε φράση θα μπορούσε να αναλυθεί ξεχωριστά.
Οι περισσότεροι γιατροί δεν είναι πλούσιοι. Κάποιοι είναι πλούσιοι και αρκετοί βγάζουν αρκετά χρήματα για να ζουν με οικονομική άνεση. Κάθε κερδισμένο ευρώ βασίζεται στην ικανότητά τους και τον χρόνο που αφιερώνουν. Όχι, οι γιατροί, εργαζόμαστε, ιδρώνουμε, σκεφτόμαστε, μιλάμε ασταμάτητα στο τηλέφωνο, αναλαμβάνουμε ευθύνες, αφιερώνουμε πολύ χρόνο σε όλα αυτά και γι’ αυτό πληρωνόμαστε.
Να σημειώσουμε δύο πράγματα :
- Δεν είναι λίγοι οι γιατροί που θα βοηθήσουν δωρεάν ανθρώπους που δυσκολεύονται ή ρίχνοντας κατά πολύ την αμοιβή τους.
- Υπάρχουν μεγάλες διακυμάνσεις από χώρα σε χώρα σε σχέση με τις αμοιβές των ιατρών. Όπως προαναφέρθηκε στη χώρα μας οι γιατροί των δημοσίων νοσοκομείων είναι συνήθως απίστευτα κακοπληρωμένοι σε σχέση με την προσφορά τους και πολλοί τα βγάζουν πέρα δύσκολα οικονομικά.
Ο χρόνος εργασίας είναι ένα πεπερασμένο πράγμα, δεν είναι άπειρος. Οι γιατροί έχουν επίσης οικογένειες. Έχουν επιθυμία και υποχρέωση να είναι και με αυτές, όπως οι άλλοι άνθρωποι. Η πραγματικότητα είναι ότι οι γιατροί δουλεύουν πολλές ώρες, αγχώνονται συχνά πολύ περισσότερο από όσο αντέχουν, βιώνοντας υψηλή ψυχική και σωματική κόπωση μακριά από τους δικούς τους ανθρώπους και από οτιδήποτε άλλο θα θέλανε να κάνουν στη ζωή τους. Αυτό δεν έχει να κάνει με χρήματα και σίγουρα απέχει από το στερεότυπο «άνετη ζωή».
Οι περισσότεροι από εμάς αγαπούν τη διανοητική διέγερση, τη βιολογία και την επιστήμη. Αν και μπορεί ως άνθρωποι να έχουμε πολλαπλά κίνητρα, ένας βασικός λόγος που ασχολούμαστε με την ιατρική στο τέλος της ημέρας είναι να μάθουμε, να προωθήσουμε τη γνώση και να βοηθήσουμε τους ανθρώπους.
Ιατρική εκπαίδευση
Είναι χρήσιμο να τονιστεί εδώ ότι η ιατρική εκπαίδευση στις ιατρικές σχολές δεν περιλαμβάνει
- Ευαισθητοποίηση στο πολύπλευρο ψυχολογικό βάρος της ιατρικής ευθύνης και ματαίωσης.
- Διαχείριση του ψυχολογικού βάρους των πραγματικών συνθηκών του ελληνικού συστήματος υγείας.
- Εξοικείωση με ορθολογικούς ρεαλιστικούς τρόπους σκέψης ώστε να επιπλεύσει ο μελλοντικός γιατρός στα ταραγμένα νερά της αβεβαιότητας η οποία πηγάζει από την απίστευτη πολυπλοκότητα του ανθρώπινου οργανισμού.
Αλήθειες αντί για στερεότυπα
Ως επίλογο και έχοντας προηγηθεί όλα τα παραπάνω, ακολουθούν μερικές απομυθοποιητικές διευκρινήσεις που έχουν εφαρμογή στην πλειοψηφία των ιατρών.
Ούτως ή άλλως και οι γιατροί μπορεί ως άνθρωποι
- Να κάνουν λάθη
- Να δυσκολεύονται να αποδεχτούν το λάθος
- Να δυσκολεύονται να διαχειριστούν την αποτυχία
- Να δυσκολεύονται να διαχειριστούν αρνητικά συναισθήματα
- Να μην έχουν μεγάλη ενσυναίσθηση ή ατελείωτο απόθεμα αυτής
- Να έχουν υπερβολικές απαιτήσεις από τον εαυτό τους και τους άλλους
- Να είναι ευάλωτοι στη ματαίωση
- Να κουράζονται όπως οι υπόλοιποι
- Να νομίζουν ότι τα ξέρουν όλα
- Να έχουν και άλλα συνειδητά ή ασυνείδητα κίνητρα στη ζωή τους
- Να είναι τελειοθηρικοί
- Να είναι παρορμητικοί
- Να είναι ανορθολογικοί
- Να υποφέρουν από τα ίδια cognitive biases με τους υπόλοιπους
- Να έχουν διαταραχή προσωπικότητας
- Να έχουν ψυχολογικά προβλήματα ή ψυχική διαταραχή
- Να μην αναγνωρίζουν ότι χρειάζονται βοήθεια
- Να είναι αλαζονικοί και μεγαλομανείς
- Να μεγαλώνουν και να αλλάζουν
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής