Κληρονομικότητα της κατάθλιψης

Κατάθλιψη & γενετική προδιάθεση

Η βιολογική βάση και η κληρονομικότητα της κατάθλιψης αποτελεί διαρκή πεδίο πρόκλησης για την επιστημονική κοινότητα και στοιχείο αβεβαιότητας για τους περισσότερους που έχουν συναντηθεί με την κατάθλιψη είτε μέσω προσωπικής εμπειρίας είτε στο κοντινό τους περιβάλλον.

Σήμερα αναγνωρίζεται η πολυγονιδιακή συμμετοχή στην εμφάνιση τόσο της κατάθλιψης όσο και των υπόλοιπων ψυχικών διαταραχών. Η κατάθλιψη παρουσιάζει σημαντικό βαθμό ετερογένειας δηλαδή ποικιλίας στα συμπτώματα με τα οποία εκδηλώνεται. Το γεγονός αυτό συνδέεται ακριβώς με το μεγάλο αριθμό των γονιδίων που εμπλέκονται, καθένα από τα οποία σχετίζεται με κάποια διαφορετική παράμετρο της καταθλιπτικής διαταραχής.

---

Είναι κληρονομική η κατάθλιψη γιατρέ;

Προκύπτει πολύ συχνά το ερώτημα αν η κατάθλιψη παρουσιάζει κληρονομική προδιάθεση. Η απάντηση είναι ναι, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι ο καθένας που θα περάσει καταθλιπτικό επεισόδιο έχει υποχρεωτικά κάποια γενετική επιβάρυνση. Επίσης όταν η απάντηση είναι ναι, αυτό δε σημαίνει ότι αυτομάτως θα πάθουν κατάθλιψη και οι συγγενείς του καταθλιπτικού ασθενή.

Αυτή η επισήμανση είναι σημαντική για το λόγο ότι η πλειοψηφία του κόσμου, μη γνωρίζοντας τον τρόπο εμφάνισης των ψυχικών διαταραχών, υποθέτει ότι αν κάποιος έχει στο σόι του γενετική προδιάθεση, τότε είναι καταδικασμένος ό,τι και να κάνει σε μια προβληματική ψυχική υγεία. Η πραγματικότητα είναι ότι ναι μεν ο συγγενής 1^ου βαθμού ενός καταθλιπτικού ασθενή έχει τον παράγοντα κινδύνου (σχετικός κίνδυνος 2-3), όμως η κατάθλιψη είναι πιθανό να μην εμφανιστεί αν το περιβάλλον δεν επηρεάσει μέσω ψυχοπιεστικών στρεσσογόνων γεγονότων, μεμονωμένων ή διαρκείας.

Κληρονομησιμότητα κατάθλιψης

Μια πολύ ενδιαφέρουσα εξέλιξη προέκυψε από πρόσφατη έρευνα του ΜΙΤ για την κληρονομησιμότητα της κατάθλιψης και την ταυτοποίηση ατόμων με μεγαλύτερη νευροανατομική ευπάθεια μέσω fMRI.

Να διευκρινήσουμε ότι κληρονομησιμότητα είναι όρος που διαφέρει από την κληρονομικότητα και αποδίδει το ποσοστό με το οποίο συμμετέχουν τα γονίδια στην εμφάνιση μιας διαταραχής.

Στη συγκεκριμένη μελέτη λοιπόν εξετάστηκαν παιδιά χωρίς κατάθλιψη με τη διαφορά ότι η μια ομάδα παιδιών είχε τουλάχιστον ένα γονέα που εκδήλωσε κάποια στιγμή στη ζωή του καταθλιπτικό επεισόδιο ενώ η άλλη ομάδα παιδιών δεν είχε καμία κληρονομική επιβάρυνση. Βρέθηκαν διαφορές στην συνδεσμολογία κάποιων περιοχών του εγκεφάλου μεταξύ των δύο ομάδων, με την πρώτη ομάδα να εμφανίζει κοινά πρότυπα εγκεφαλικής ενεργοποίησης με αυτά που παρατηρούνται στην κατάθλιψη.

Με λίγα λόγια το συμπέρασμα είναι ότι μπορεί να προϋπάρχει νευροανατομική ευπάθεια σε άτομα με οικογενειακό ιστορικό κατάθλιψης χωρίς να έχουν περάσει κατάθλιψη.

Και εδώ έρχονται τα επόμενα στάδια της αξιόλογης αυτής έρευνας που στοχεύουν να απαντήσουν στα εξής ερωτήματα :

1.Μπορεί πρώιμη θεραπεία να εμποδίσει την εμφάνιση κατάθλιψης στον ευπαθή πληθυσμό?

2. Γιατί ένα ποσοστό ατόμων του πληθυσμού αυτού τελικά ΔΕΝ εκδηλώνει κατάθλιψη?

Γονίδια που έχουν ερευνητικά συσχετιστεί με κατάθλιψη

Καθώς οι εξελίξεις τρέχουν με ταχύτατους ρυθμούς στο πεδίο των νευροεπιστημών και της γενετικής, έρευνες μικρού σχετικά impact διεξάγονται προσπαθώντας να βάλουν λιθαράκια στην κατανόηση της κατάθλιψης.

Για παράδειγμα έχει εδώ και αρκετά χρόνια επισημανθεί μια συγκεκριμένη γενετική αλλαγή που συσχετίζεται με την κληρονομικότητα της κατάθλιψης. Πρόκειται για το γονίδιο SLC6A4 που κωδικοποιεί το μεταφορέα της σεροτονίνης (5HTTLPR). Το γονίδιο αυτό βρίσκεται στο χρωμόσωμα 17 του ανθρώπου και δύναται να εμφανιστεί με 3 διαφορετικούς γενότυπους που εχουν να κάνουν με την παρουσία ή όχι του «κοντού» (S) και του «μακρού» (L) αλληλόμορφου : SS, LS, LL .Οι δύο πρώτοι γενότυποι που περιλαμβάνουν το S αλληλόμορφο σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης κατάθλιψης. Επιπλέον έχουν συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο αυτοκτονικής συμπεριφοράς και κατάχρησης αλκοόλ.

Ο αυξημένος αυτός κίνδυνος εμφάνισης καταθλιπτικού επεισοδίου εξαρτάται από την παρουσία ψυχοπιεστικού γεγονότος στη ζωή του ανθρώπου με το συγκεκριμένο γενότυπο.

Ο νευροτροφικός παράγοντας του εγκεφάλου BDNF διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην πλαστικότητα των νευρικών συνάψεων και ειδικότερα συσχετίζεται με τα κύτταρα του ιππόκαμπου, δομής του μεταιχμιακού συστήματος σχετικής με τη μνήμη και τη μάθηση. Έχει εντοπιστεί ένας παθολογικός πολυμορφισμός (Val66Met) στο γονίδιο του BDNF (χρωμόσωμα 11) ,που έχει ως αποτέλεσμα την ανεπαρκή έκκριση του παράγοντα. Αυτό οδηγεί σε απόπτωση των νευρικών κυττάρων και ατροφία του ιπποκάμπου. Τα άτομα με το συγκεκριμένο πολυμορφισμό καθίστανται έτσι πιο ευάλωτα, τόσο σε καταθλιπτική διαταραχή και αυτοκτονική συμπεριφορά, όσο και σε διαταραχές της μνημονικής ικανότητας. Η έκφραση ή όχι της μειωμένης παραγωγής του BDNF εξαρτάται επίσης από την ύπαρξη υπέρμετρου στρες στη ζωή του ασθενή (επιγενετικός μηχανισμός).

Άλλοι παράγοντες που έχει βρεθεί ότι σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης κατάθλιψης είναι συγκεκριμένοι πολυμορφισμοί των υποδοχέων της ντοπαμίνης D2 & D3. Εκτός από την κληρονομικότητα της κατάθλιψης συμβάλλουν σε αυξημένη ευαλωτότητα για αγχώδη διαταραχή, ενώ ο D3 έχει συσχετιστεί και με αυξημένο κίνδυνο και για διπολική διαταραχή.

---

Σήμερα η γνώση της ύπαρξης ή όχι των παραπάνω προδιαθεσικών γενετικών παραγόντων είναι εν μέρει εφικτή μέσω ειδικών εξετάσεων DNA (φαρμακογονιδιωματική). Η γνώση αυτή μπορεί να είναι κρίσιμη για τον σύγχρονο ψυχίατρο γιατί μπορεί να οδηγήσει στην πρόληψη της κατάθλιψης και των υπόλοιπων προαναφερόμενων διαταραχών. Η πρόληψη μπορεί να δρομολογηθεί για παράδειγμα μέσω εγκατάστασης συγκεκριμένων προστατευτικών μέτρων που θα αφορούν την αλληλεπίδραση του ατόμου με την προδιάθεση και του περιβάλλοντός του. Ακόμη, στην περίπτωση μιας ήδη εκδηλωμένης καταθλιπτικής διαταραχής, η επίγνωση της ύπαρξης γενετικής ευαλωτότητας μόνο θετική συμβολή μπορεί να έχει στη θεραπευτική αντιμετώπισή της από τον ειδικό.

Παρ’ όλ’ αυτά θα πρέπει να τονίσουμε ότι οι παραπάνω συσχετίσεις δε θα πρέπει να λογαριάζονται ως ευαγγέλιο ούτε μια πιθανή ευαλωτότητα ως καταδικαστική.

Όπως προείπαμε οι εξελίξεις τρέχουν. Οι παραπάνω γενετικές αλλαγές δεν είναι οι μοναδικές που επηρεάζουν την εμφάνιση κατάθλιψης. Οι ως τώρα ανακαλύψεις, αν και πολύ σημαντικές, δεν έχουν τόσο υψηλό εύρος evidence, αναμένεται να πλαισιωθούν και από νεότερα δεδομένα, ενώ πρότερες θεωρίες μπορεί να απορριφθούν/τροποποιηθούν καθώς η επιστήμη προχωρά στο μακρύ δρόμο της χαρτογράφησης και εξιχνίασης της λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου.

---

Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής