Τι είναι η ψυχωτική διαταραχή στους ηλικιωμένους
Η ψυχωτική διαταραχή στους ηλικιωμένους αφορά την εκδήλωση ψυχωτικών συμπτωμάτων σε ανθρώπους μεγάλης ηλικίας και μπορεί να εμφανιστεί κατά κύριο λόγο ως
- οργανικό ψυχοσύνδρομο,
- άνοια,
- ψυχωτική κατάθλιψη
Γιατρέ εδώ και 6 μήνες ο μπαμπάς μου νομίζει ότι μπαίνουν κλέφτες στο σπίτι, τι έχει?
Το παραπάνω ή ποικίλλου περιεχομένου παρανοϊκές ιδέες και διαταραχές αντίληψης (παραισθήσεις, ψευδαισθήσεις) μπορεί να εμφανιστούν ξαφνικά ή σταδιακά σε ηλικιωμένους ανθρώπους. Ας δούμε τι μπορεί να είναι και τι μπορούμε να κάνουμε.
Ψυχωτικά συμπτώματα
- Διαταραχές αντίληψης : Ψευδαισθήσεις, παραισθήσεις, ψευδοψευδαισθήσεις που μπορεί να προέρχονται από όλα τα αισθητήρια συστήματα του οργανισμού, δηλαδή ακουστικές, οπτικές, απτικές, οσφρητικές, γευστικές και κιναισθητικές.
- Διαταραχές περιεχομένου σκέψης : Παραληρητικές ιδέες, υπερτιμημένες ιδέες π.χ. καταδίωξης συνωμοσίας, μεγαλομανίας, κλοπής κ.α.
- Διαταραχές λόγου : ρυθμού, ροής, οργάνωσης π.χ. χάλαση συνειρμού
- Διαταραχές ψυχοκινητικότητας : π.χ. διέγερση, εμβροντησία, κατατονία, στερεοτυπίες
- Συναισθηματικές διαταραχές : δυσλειτουργία στη ρύθμιση των συναισθημάτων π.χ. κατάθλιψη, δυσθυμία, μανιακές εκδηλώσεις, συναισθηματική απροσφορότητα κ.α.
Η εμφάνιση των ψυχωτικών συμπτωμάτων στην 3η ηλικία μπορεί να είναι είτε αιφνίδιας έναρξης είτε σταδιακής, σε κάθε περίπτωση όμως προκαλεί έντονο στρες στο οικογενειακό περιβάλλον του ηλικιωμένου και ταχεία κινητοποίηση για την αντιμετώπισή τους. Η αιτιολογία των ψυχωτικών εκδηλώσεων είναι συνήθως ένα κυρίαρχο ερώτημα και με αυτό θα ασχοληθούμε παρακάτω.
1. Ντελίριο – Οργανικό ψυχοσύνδρομο
Ψυχωτικές εκδηλώσεις στους ηλικιωμένους οφείλονται στην πλειοψηφία των περιπτώσεων σε οργανική βλάβη του νευρικού συστήματος ή και άλλων συστημάτων του ανθρώπινου οργανισμού. Οι οργανικές βλάβες διαφοροποιούνται ανάλογα με την παράμετρο του χρόνου εκδήλωσής τους. Όταν η εκδήλωση είναι οξεία, δηλαδή ώρες ή μέρες, τίθεται η διάγνωση «ντελίριο». Άλλες διατυπώσεις που αναφέρονται στο ίδιο πρόβλημα είναι οργανικό ψυχοσύνδρομο και οξεία συγχυτική κατάσταση, οξύ παραλήρημα.
Το ντελίριο είναι ένα σύνολο συμπτωμάτων μεταξύ των οποίων μπορεί να είναι ψυχωτικά όπως ψευδαισθήσεις, διαταραχή λόγου, διέγερση και παροδικές παραληρητικές ιδέες. Έχει οξεία/υποξεία έναρξη (ώρες έως και ημέρες), με κυμαινόμενη πορεία, με αυξομειούμενη βαρύτητα των συμπτωμάτων της στη διάρκεια του 24ώρου και επιδείνωσή τους τις νυκτερινές ώρες. Επιπλέον κύρια συμπτώματα είναι η διαταραχή της προσοχής, της συνείδησης και του προσανατολισμού.
Συνήθως η αντιμετώπιση της αιτίας που προκαλεί ντελιριο οδηγεί σε άρση των συμπτωμάτων.
Οργανικό ψυχοσύνδρομο αίτια
- Διαταραχές Κεντρικού Νευρικού Συστήματος : επιληψία, εγκεφαλίτιδα, εγκεφαλικό τραύμα, όγκος, αιμορραγία, απόστημα, Αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο
- Μεταβολικές διαταραχές: Διαταραχές ηλεκτρολυτών, υπερ- ή υπογλυκαιμία, αφυδάτωση ή φόρτωση υγρών, διαταραχή οξεοβασικής ισορροπίας
- Ενδοκρινολογικές παθήσεις : Υπερθυρεοειδισμός, παραθυρεοειδοπάθειες, κρίση υπεραλδοστερονισμού, επινεφριδιακή ανεπάρκεια.
- Αιματολογικές: αναιμία, λευχαιμία
- Καρδιολογικές: έμφραγμα, καρδιακή ανεπάρκεια, αρρυθμία, καρδιοχειρουργική επέμβαση
- Αναπνευστικές: ΧΑΠ, υποξία
- Ηπατικές: ηπατική ανεπάρκεια, ηπατική εγκεφαλοπάθεια
- Νεφρικές: Νεφρική ανεπάρκεια, ουραιμία, SIADH,
- Νεοπλάσματα: κυρίως εγκεφαλικά, παρανεοπλασματικό σύνδρομο
- Λοιμώξεις (AIDS, σύφιλη, νόσος Lyme, ερυσίπελας, αποστήματα),
- Φάρμακα: αντιχολινεργικά, αναλγητικά, στεροειδή, αντιβιοτικά, αναισθησία, καρδιολογικά και αντιυπερτασικά, αντινεοπλασματικά κ.α. Ουσιαστικά, οποιαδήποτε ουσία έχει λάβει ή έχει διακόψει πρόσφατα ο ασθενής
- Ναρκωτικές ουσίες: τοξίκωση και στερητικό σύνδρομο
- Ψυχιατρικά: κακόηθες νευροληπτικό σύνδρομο, κακόηθες σεροτονινεργικό σύνδρομο
- Έκθεση σε περιβαλλοντικές συνθήκες: Τραυματισμοί, εγκαύματα, θερμοπληξία, αυξημένο υψόμετρο
Πολύ πρόσφατη μελέτη (2024) καταλήγει στο ότι το ντελίριο ενέχει 39% αυξημένη πιθανότητα θανάτου και τριπλάσιο κίνδυνο εμφάνισης άνοιας μεταξύ των ηλικιωμένων ασθενών.
2. Άνοια
Όταν η εγκατάσταση των ψυχωτικών συμπτωμάτων είναι σταδιακή π.χ. σε ένα διάστημα μηνών (με κυριότερα τις παραληρητικές ιδέες, παραισθήσεις και ψευδαισθήσεις), εμφανίζονται παράπονα και αιτιάσεις για ξένα άτομα μέσα στο σπίτι, για ανεξήγητες κλοπές αντικειμένων , για απιστία του ηλικιωμένου συντρόφου κ.α. Η συνηθέστερη διάγνωση εδώ είναι η άνοια. Συνοδεύεται και από διαταραχή μνήμης, αν και όχι στο 100% των περιπτώσεων. Υπάρχουν πάρα πολλά αίτια και τύποι άνοιας με συχνότερη στο ~60% την άνοια τύπου Alzheimer.
3. Πρωτοπαθής ψυχωτική διαταραχή
Σε ορισμένες περιπτώσεις δεν ανευρίσκεται οργανικό ψυχοσύνδρομο, άνοια ή γενικά νευρολογική αλλοίωση. Σε αυτό το μικρό ποσοστό έχουμε ψυχωτική διαταραχή σε πρώτη εμφάνιση (όψιμη ψύχωση). Γενικά αν μετά από μια σειρά εξετάσεων νευροψυχολογικών, αιματολογικών, απεικονιστικών (CT, MRI ,PET), και πιθανώς άλλων (ηλεκτροκαρδιογράφημα, ηλεκτροεγκεφαλογράφημα, οσφυονωτιαία παρακέντηση) δεν ανευρεθεί παθολογία, τότε η διαγνωστική κατεύθυνση είναι η λεγόμενη όψιμης έναρξης πρωτοπαθής ψυχική διαταραχή :
- Η κατάθλιψη στους ηλικιωμένους δύναται να εμφανιστεί με ψυχωτικά συμπτώματα (ψυχωτική κατάθλιψη).
- Μανία με ψυχωτικά συμπτώματα
- Σχιζοφρένεια όψιμης έναρξης
- Παραληρητική διαταραχή
Η διαφορική διάγνωση με την οργανική ψυχωτική διαταραχή (οργανικό ψυχοσύνδρομο ή άνοια) μπορεί να είναι αρκετά δύσκολη. Μια λεπτή διαφορά που θα μπορούσε να αναφερθεί είναι η απουσία ή η χαμηλότερη ύπαρξη γνωστικών συμπτωμάτων (π.χ. διαταραχή μνήμης) στις όψιμες ψυχώσεις.
Θεραπεία ψυχωτικής διαταραχής ηλικιωμένων
Οποιαδήποτε ψυχωτική διαταραχή και να εκδηλώνεται, ο ασθενής χρειάζεται εκτεταμένη ιατρική διερεύνηση και φροντίδα , ώστε αφενώς να εντοπιστεί ο αιτιολογικός παράγοντας και αφετέρου να γίνει προσπάθεια άρσης αυτού. Συχνά η διερεύνηση γίνεται στα πλαίσια νοσοκομείου, σε κάποιες περιπτώσεις βέβαια μπορεί να γίνει σε εξωτερική βάση. Δεν είναι ασυνήθιστο να ανευρίσκεται μια απροσδόκητη, αλλά αντιμετωπίσιμη αιτία ψυχωτικών συμπτωμάτων. Σχετικό παράδειγμα αποτελούν οι οπτικές ψευδαισθήσεις, που θα μπορούσαν να είναι αποτέλεσμα οφθαλμικής διαταραχής!
Η αντιμετώπιση στο οργανικό ψυχοσύνδρομο είναι κυρίως φαρμακευτική. Χρησιμοποιούνται αντιψυχωτικά σε χαμηλές δόσεις , των οποίων η ρύθμιση αποτελεί πολύπλοκη υπόθεση, καθώς θα πρέπει να διατηρηθεί η ισορροπία μεταξύ αντιμετώπισης των συμπτωμάτων, αλληλεπίδρασης με τη λοιπή φαρμακευτική αγωγή του ασθενούς και ελαχιστοποίησης των ανεπιθύμητων ενεργειών.
Πρέπει να σημειωθεί ότι οι ηλικιωμένοι για διάφορους λόγους (εγκεφαλικές αλλοιώσεις, επιβράδυνση μεταβολισμού κ.α.) είναι περισσότερο ευάλωτοι σε ανεπιθύμητες ενέργειες φαρμάκων. Έτσι η παροχή κατάλληλης φροντίδας από ειδικούς ψυχιάτρους και ενδεχομένως και ιατρούς άλλων ειδικοτήτων καθίσταται απολύτως αναγκαία.
Σε άλλες περιπτώσεις η ψυχωτική διαταραχή στην 3η ηλικία διαμορφώνεται στο πλαίσιο ενός συνεχούς ψυχοπαθολογίας που ξεκινάει σε μικρότερη ηλικία. Για παράδειγμα το υπερβολικό άγχος που μπορεί να ξεκίνησε στο 40ο έτος της ηλικίας και δεν έγινε κατορθωτό να αντιμετωπιστεί («πάντα είχε πολύ άγχος η μαμά, αλλά παλιά δεν ξέρανε τι να κάνουνε»), θα συνεχιστεί για δεκαετίες.
Σε κάποιες περιπτώσεις υποβόσκει ψυχοπαθολογία μη θορυβώδης, που διαλάθει της προσοχής του στενού περιβάλλοντος και κάποια στιγμή σε μεγάλη πλέον ηλικία πυροδοτούμενη ενδεχομένως από περιβαλλοντικό ψυχοπιεστικό ερέθισμα, παράγει το ψυχωτικό σύμπτωμα.
Σχετικό παράδειγμα αποτελούν οι παρανοειδείς διαταραχές προσωπικότητας. Περιγραφές όπως : «Ο μπαμπάς μου πάντοτε ήταν υπερβολικά ιδιότροπος και τσακωνόταν συνέχεια» ή «η μητέρα μου ήταν πάντα καχύποπτη, είχε εμμονές και με το παραμικρό δημιουργούσε εντάσεις στην οικογένεια» προσανατολίζουν προς σχετικές διαγνώσεις.
Έτσι συχνά αντιμετωπίζονται μεικτές καταστάσεις όπου συνυπάρχει ο οργανικός και ο «χρονίως ψυχοπαθολογικός» παράγοντας.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής