Ορισμοί
Ψυχοπάθεια είναι συνώνυμος όρος για την αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας (ΑΔΠ). Σχετικοί όροι είναι η ψυχοπαθητικότητα και η κοινωνιοπάθεια. Κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ψυχοπάθειας είναι η μακροχρόνια και πλήρης αδιαφορία για τις ανάγκες, τα συναισθήματα και τα δικαιώματα των άλλων -συμπεριφορά που στο πλαίσιο της διαταραχής θα πρέπει να είναι διακριτή από την παιδική ηλικία ή την αρχή της εφηβείας του ατόμου, καθώς και οι παραπλανητικές και χειριστικές συμπεριφορές.
Ο όρος ψυχοπαθής χρησιμοποιείται ευρύτερα από τον κόσμο συνήθως για να χαρακτηρίσει άτομα που είναι άτεγκτα, δυσάρεστα, σκληρά, ευερέθιστα, παρανοϊκά, “κακά”, και βίαια. Από την άλλη κάποιος θεωρείται αντικοινωνικός όντας κάπως ιδιόμορφος, αντισυμβατικός, παραβατικός, απομονωμένος, περιθωριακός. Τα αντικοινωνικά χαρακτηριστικά όμως δεν είναι πάντα εμφανή.
Ο ορισμός του «ψυχοπαθούς» είναι στην πραγματικότητα αρκετά πιο στενός.
Χαρακτηριστικά ψυχοπάθειας
Σε γενικές γραμμές, η ψυχοπάθεια αναφέρεται σε ένα παθολογικό στυλ προσωπικότητας που είναι διαπροσωπικά παραπλανητικό, συναισθηματικά ψυχρό, συμπεριφορικά απερίσκεπτο και αντικοινωνικό, άλλοτε εμφανώς και άλλοτε όχι. Για να πληροί τις προϋποθέσεις, ένα άτομο μπορεί να διαθέτει χαρακτηριστικά που σχετίζονται με καθένα από τους τέσσερις παρακάτω τομείς :
- Διαπροσωπικές σχέσεις : Ο ψυχοπαθής είναι χειριστικός, σαγηνευτικός, δόλιος και/ή υπερβολικά ναρκισσιστικός.
- Συναίσθημα : Στερείται ενοχών και τύψεων, μπορεί να είναι ψυχρός, ρηχός, σκληρός και μπορεί να χαίρεται βλάπτοντας τους άλλους.
- Τρόπος ζωής : Είναι παρορμητικός, ριψοκίνδυνος, μπορεί να κάνουν κατάχρηση ουσιών και να αγνοεί/αδιαφορεί για τις συνέπειες των πράξεών τους.
- Αντικοινωνικότητα : Μπορεί να είναι σωματικά επιθετικός και να έχει ιστορικό βίας ή τάση για παράβαση κανόνων ως και εγκληματική συμπεριφορά.
Η αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας, είναι μια χρόνια διαταραχή που υπολογίζεται ότι αφορά το 1-4% του γενικού πληθυσμού, δηλαδή από 76-307 εκατ. περιπτώσεις παγκοσμίως (Klein & Smith, 2020), με αναλογία ανδρών-γυναικών να υπολογίζεται 3 προς 1 (Τσόπελας & Αρμενάκα, 2012). Όπως όλες οι διαταραχές προσωπικότητας, επηρεάζει τον τρόπο σκέψης, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά του ατόμου (Klein & Smith, 2020).
Τα ψυχοπαθείς είναι συχνά ευερέθιστοι και επιθετικοί –όχι μόνο λεκτικά αλλά και σωματικά, ενώ έχουν την τάση να δείχνουν συστηματική ανευθυνότητα προς τις υποχρεώσεις τους (εργασιακές, οικονομικές ή και προσωπικές) και δεν δείχνουν μετάνοια για τις συνέπειες που έχουν οι πράξεις τους στους ίδιους και στον περίγυρό τους (ΑPA, 2013).
Μια τυπική εκδήλωση της αδιαφορίας αυτής είναι στις σχέσεις τους με το γυναικείο φύλο. Το σαγηνευτικό προφίλ και η αίσθηση υπερβολικής αυτοπεποίθησης που πολλοί ψυχοπαθείς εκπέμπουν αποτελεί αρχικά πόλο έλξης για κάποιες γυναίκες. Στην πορεία της σχέσης όμως και όταν η εγωκεντρική χειριστική φύση της ψυχοπαθητικής προσωπικότητας δεν μπορεί πλέον να κρύβεται, η σχέσεις αυτές δυστυχώς μπορεί να γίνουν κακοποιητικές συναισθηματικά ή και σωματικά.
Η ψυχοπάθεια ή η αντικοινωνικότητα αποτελεί ένα φάσμα, δεν είναι οπωσδήποτε άσπρο-μαύρο τύπου «ή είσαι ψυχοπαθής ή δεν είσαι». Με τον ίδιο τρόπο κάποιος μπορεί να έχει σοβαρή κατάθλιψη, αλλά είναι επίσης δυνατό να έχει ήπια ή μέτρια κατάθλιψη. Έτσι υπάρχει η ακραία περίπτωση του ψυχοπαθή εγκληματία, υπάρχει η περίπτωση του συνδυασμού με άλλα ναρκισσιστικά (κακοήθης ναρκισσισμός) και οριακά χαρακτηριστικά (μεταιχμιακή διαταραχή), υπάρχουν όμως και οι περιπτώσεις μη βίαιων ατόμων με διάφορους βαθμούς ψυχοπάθειας (δείτε π.χ. εδώ).
Είναι μύθος η ταύτιση της ψυχοπάθειας με την βία και την εγκληματικότητα.
Οι “επιτυχημένοι ψυχοπαθείς”
Σε αυτό το πλαίσιο είναι ευρύτερα διαπιστωμένο ότι διευθυντές, διευθύνοντες σύμβουλοι, προϊστάμενοι, πρόεδροι, μέτοχοι, board members και γενικά ανώτερα corporate στελέχη μεγάλων εταιρειών παρουσιάζουν ψυχοπαθητικότητα σε υψηλότερη συχνότητα από το γενικό πληθυσμό. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να παρουσιάζουν έλλειψη συναισθηματικής κατανόησης (empathy), να είναι στυγνοί με τους υφισταμένους τους, αδίστακτοι, επιρρεπείς σε λήψη ρίσκων. Οι εταιρίες αυτές συχνά είναι πολυεθνικές παγκόσμιας εμβέλειας με πολλές χιλιάδες εργαζόμενους, ένα ανησυχητικό γεγονός που σημαίνει ότι κατέχουν εξουσία να παίρνουν αποφάσεις που μπορεί να ενέχουν επιπτώσεις για πολύ κόσμο.
Τα άτομα αυτά μπορεί να είναι ψυχοπαθητικά σε μη ακραίο ή έκδηλο βαθμό και επιπλέον να καμουφλάρουν αυτά τα χαρακτηριστικά μέσω της ευφυίας τους. Καμουφλαρισμένη και όχι έκδηλη, αν υπάρχει, μπορεί να είναι και η παραβατική τους συμπεριφορά.
Από μια άλλη οπτική, δηλαδή αν δε σταθούμε στο κατά πόσο “ο σκοπός αγιάζει τα μέσα“, ισχύει σε ένα βαθμό ότι ορισμένα ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά ευνοούν την αυξημένη αποτελεσματικότητα στο εκάστοτε αντικείμενο.
Μια μελέτη σε 261 εταιρικά στελέχη στη βιομηχανία διαχείρισης της αλυσίδας εφοδιασμού έδειξε εξαιρετικά υψηλά ποσοστά ψυχοπάθειας, με το 21% των συμμετεχόντων να έχουν κλινικά σημαντικά επίπεδα ψυχοπαθητικών χαρακτηριστικών – ποσοστό συγκρίσιμο με τους πληθυσμούς των φυλακών.
Πάντως σε πείσμα του στερεότυπου της επιτυχίας, είναι άλλος ένας μύθος η συσχέτιση υψηλής νοημοσύνης και ψυχοπαθητικότητας.
Το χαρακτηρολογικό προφίλ ορισμένων πολιτικών δύναται επίσης να περιλαμβάνει ψυχοπαθητικά και ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά σε ποικίλο βαθμό, κυρίως όσον αφορά τα διαπροσωπικά και συναισθηματικά χαρακτηριστικά τους. Αν και η σχετική έρευνα δεν είναι ακόμη επαρκής, τα τελευταία χρόνια και εν μέσω μη αμελητέων ανησυχητικών πολιτικών εκφάνσεων παγκοσμίως, το συγκεκριμένο πεδίο έχει αρχίσει να λαμβάνει μεγαλύτερη ερευνητική προσοχή.
Το ψυχολογικό προφίλ του χαρακτήρα Frank Underwood στην πολύ ενδιαφέρουσα πασίγνωστη σειρά House of Cards εμπεριέχει τα λεγόμενα dark triad χαρακτηριστικά προσωπικότητας, δηλαδή ναρκισσισμό, ψυχοπάθεια και μακιαβελισμό.
Σύμφωνα με γνωστή έρευνα άλλα επαγγέλματα που εντοπίζονται περισσότερο άτομα με ψυχοπαθητικά στοιχεία είναι :
Δικηγόρος, Media, Δημοσιογράφος, Πωλητής, Χειρουργός, Αστυνομικός, Κληρικός, Σεφ, Δημόσιος υπάλληλος
Τέλος ακόμη μία πολύ πρόσφατη μετα-ανάλυση 26,252 ατόμων καταδεικνύει ότι άτομα με υψηλό ναρκισσισμό και ψυχοπάθεια μπορεί να βιώνουν χαμηλότερα επίπεδα συνολικής ευτυχίας και ικανοποίησης από τη ζωή..
Αίτια ψυχοπάθειας
Οι αιτίες ανάπτυξης της διαταραχής δεν είναι γνωστές. Όπως και με τις άλλες ψυχικές διαταραχές θεωρείται ότι η ανάπτυξη και εκδήλωση της αντικοινωνικής διαταραχής οφείλεται σε έναν συνδυασμό γενετικών, βιολογικών και περιβαλλοντικών παραγόντων (ΑPA, 2013). Για παράδειγμα η μειωμένη λειτουργία της αμυγδαλής και του κογχομετωπιαίου τμήματος του προμετωπιαίου λοβού μπορεί να είναι πιθανά ευρήματα σε ψυχοπαθείς, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει ότι όλοι όσοι έχουν αυτά τα νευροψυχολογικά ευρήματα έχουν ψυχοπαθητικότητα.
Είναι μύθος ότι ο ψυχοπαθής γεννιέται οπωσδήποτε έτσι. Συχνά τραυματικές εμπειρίες κακοποίησης και παραμέλησης στα πρώτα παιδικά χρόνια αποτελούν το εναρκτήριο λάκτισμα για την ανάπτυξη αντικοινωνικών χαρακτηριστικών. Ενώ τα στοιχεία σχετικά με πιθανές υποκείμενες νευροβιολογικές διεργασίες ψυχοπαθητικών χαρακτηριστικών είναι υποσχόμενα, είναι ανεπαρκή για να υποστηρίξουν ισχυρή βιολογική αιτιολογία για τη διαταραχή. Επιπλέον, πληροφορίες από αναπτυξιακή και επιγενετική έρευνα μπορεί να προτείνουν περίπλοκες, πολυδιάστατες τροχιές για άτομα που βιώνουν ψυχοπάθεια.
Η αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας στο σωφρονιστικό σύστημα
Η τάση μη συμμόρφωσης με τους ηθικούς και κοινωνικούς κανόνες, καθώς και οι ασταθείς, ριψοκίνδυνες και συχνά προσβλητικές συμπεριφορές, φέρνουν συχνά τον αντικοινωνικό αντιμέτωπο με τον νόμο (ΑPA, 2013).
Λόγω των παραπάνω διακριτών χαρακτηριστικών και της χρόνιας φύσης της διαταραχής, η διάγνωση της απαντάται συχνά σε καταδικαστικές αποφάσεις ανθρωποκτονιών με σκοπό την υπογράμμιση της παραβατικότητας και της επικινδυνότητας των κατηγορουμένων, υποστηρίζοντας το επιχείρημα ότι τα άτομα που έχουν διαγνωστεί με ΑΔΠ παραμένουν μια συνεχής απειλή για την κοινωνία και θα διαπράξουν εγκληματικές πράξεις βίας στο μέλλον (Edens et al., 2014).
Παρά την εμφανώς ευρεία χρήση της ΑΔΠ στο νομικό σύστημα, η αξιοπιστία και η εγκυρότητα της διάγνωσης έχει αμφισβητηθεί επανειλημμένα (Cunningham & Reidy, 1998; Morey & Ochoa, 1989; Freedman et al., 2013; Edens et al., 2014). Ενδεικτικά, οι δοκιμές πεδίου DSM-5 (APA, 2013) έδειξαν ότι η διάγνωση της διαταραχής ήταν συχνά αναξιόπιστη (Freedman et al., 2013), και ασταθής μεταξύ των εξεταστών (Cunningham & Reidy , 1998), γεγονός που μπορεί να οφείλεται στο ότι συχνά δίνεται έμφαση στην ιστορικότητα παραβατικής συμπεριφοράς και μεμονωμένων γεγονότων, παρά στην επάρκεια του συνόλου των διαγνωστικών κριτηρίων της διαταραχής (Morey & Ochoa, 1989; Cunningham & Reidy, 1998).
Μελέτη 62 δημοσιεύσεων οι οποίες περιλάμβαναν δείγμα 23.000 κρατούμενων από όλο τον κόσμο, ανέδειξε μέση συχνότητα εμφάνισης της διαταραχής στο 23% για τις γυναίκες και στο 47% για τους άνδρες και κρατούμενους (Τσόπελας & Αρμενάκα, 2012).
Η εξαιρετική σειρά Mindhunter αποδίδει γλαφυρά και σοκαριστικά την ακραία ψυχοπάθεια που συχνά συνορεύει με την ψύχωση και βουτάει σε βάθος στην ψυχολογία ορισμένων από τις πιο βαριές περιπτώσεις φυλακισμένων κατά συρροή δολοφόνων.
Διάγνωση
Καθώς η διάγνωση διαταραχών προσωπικότητας αφορά αποκλειστικά ενήλικες, το παραπάνω μοτίβο συμπεριφοράς σε ηλικίες νεαρότερες των 15 ετών θα πρέπει να εμπίπτει και να πληροί τα κριτήρια διάγνωσης διαταραχής συμπεριφοράς (διαταραχή διαγωγής). Τα χαρακτηριστικά της διαταραχής συμπεριφοράς εμπίπτουν σε μία από τις τέσσερις κατηγορίες: επιθετικότητα σε ανθρώπους ή ζώα, καταστροφή ιδιοκτησίας, απάτη ή κλοπή, σοβαρές παραβάσεις κανόνων (ΑPA, 2013).
Τα άτομα με ψυχοπάθεια έχουν τη δυνατότητα να βιώσουν μια τυπική, παραγωγική ζωή, ωστόσο, έρχονται αντιμέτωπα με τη φύση της διαταραχής συναντώντας δυσκολίες στις σχέσεις, τα συναισθήματα και τη λήψη αποφάσεων που θα είναι ωφέλιμες για τον εαυτό τους και τους άλλους (Klein & Smith, 2020). Η διαταραχή φαίνεται να μετριάζεται όσο το άτομο μεγαλώνει, ειδικότερα από τα 40 χρόνια και μετά, με τις παραβατικές συμπεριφορές να μειώνονται σημαντικά (ΑPA, 2013).
Σύμφωνα με το DSM-5, τα διαγνωστικά κριτήρια της αντικοινωνικής διαταραχής προσωπικότητας είναι (APA, 2013):
Α. Mοτίβο έλλειψης σεβασμού και παραβίασης των δικαιωμάτων των άλλων, το οποίο εμφανίζεται στην ηλικία των 15 ετών και παρουσιάζεται με τουλάχιστον 3 ή περισσότερα από τα παρακάτω:
1. Αποτυχία συμμόρφωσης στις κοινωνικές νόρμες και στο νομικό πλαίσιο, όπως υποδεικνύεται από τις επαναλαμβανόμενες παραβατικές συμπεριφορές, οι οποίες οδηγούν στη σύλληψη
2. Εξαπάτηση μέσα από επαναλαμβανόμενα ψέμματα, χρήση ψευδών ονομάτων ή χειραγώγηση άλλων με σκοπό το κέρδος ή την ευχαρίστηση
3. Παρορμητικότητα ή αποτυχία προγραμματισμού
4. Ευερέθιστη και επιθετική συμπεριφορά, όπως φαίνεται μέσα από τις συχνές σωματικές επιθέσεις και τους διαπληκτισμούς
5. Αδιαφορία για την ασφάλεια των άλλων
6. Ανευθυνότητα, με αποτυχία διατήρησης σταθερής εργασίας και περάτωσης των οικονομικών υποχρεώσεων
7. Απουσία ενοχών, η οποία εκφράζεται με αδιαφορία ή εκλογίκευση της συμπεριφοράς του, που οδηγεί σε κλοπή, κακομεταχείριση κάποιου
Τα ανωτέρω χαρακτηριστικά αναδεικνύουν τη σημασία συλλογής και διασταύρωσης των πληροφοριών από επιπλέον πηγές κατά τη διάρκεια της κλινικής αξιολόγησης του υποψήφιου προς θεραπεία.
Β. Το άτομο πρέπει να είναι πάνω από την ηλικία των 18 ετών
Γ. Στοιχεία διαταραχής διαγωγής πριν από την ηλικία των 15 ετών
Δ. Η διαταραχή δεν συμβαίνει στο πλαίσιο ψυχωτικού επεισοδίου ή διπολικής διαταραχής
Αντιμετώπιση της αντικοινωνικής διαταραχής προσωπικότητας
Η θεραπευτική αντιμετώπιση της διαταραχής είναι εξαιρετικά δύσκολη και μέχρι στιγμής καμία ψυχοθεραπευτική προσέγγιση δεν παρουσιάζει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Στα άτομα αυτά είναι έντονη η παρορμητικότητα και η έλλειψη ορίων, ενώ ταυτόχρονα δεν υπάρχει κανένα ισχυρό κίνητρο για αλλαγή. Συχνά οι θεραπευόμενοι δεν μένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στη θεραπεία, έχουν την τάση να προσπαθούν να χειραγωγήσουν τους θεραπευτές τους ενώ καταχράζονται τα συνταγογραφούμενα φάρμακα ή/και κάνουν χρήση άλλων ουσιών παράλληλα με την φαρμακευτική τους αγωγή (NICE, 2013).
Η αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας, όπως και οι άλλες διαταραχές αυτής της κατηγορίας, είναι εγωσυντονική, με αποτέλεσμα οι πάσχοντες να αναζητούν σπάνια βοήθεια. Οι λόγοι προσέλευσης στη θεραπεία μπορεί να είναι είτε κάποια δικαστική εντολή είτε άλλα προβλήματα όπως η κατάχρηση ουσιών, το άγχος ή τα καταθλιπτικά συμπτώματα.
Τα θεραπευτικά μοντέλα τείνουν να εστιάζουν στην τροποποίηση των αντικοινωνικών συμπεριφορών, όπως της επιθετικότητας και της παρορμητικότητας, στην αντιμετώπιση συναφών προβλημάτων, όπως η κατάχρηση ουσιών, και στην αντιμετώπιση της παραβατικής συμπεριφοράς.
Συγγραφέας άρθρου : Σούλη Δανάη Γνωσιακή-Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεύτρια
Συγγραφή & επιμέλεια : Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής
Πηγές:
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5. Washington (D.C.): American Psychiatric Publishing.
Cunningham, M. D., & Reidy, T. J. (1998). Antisocial personality disorder and psychopathy: Diagnostic dilemmas in classifying patterns of antisocial behavior in sentencing evaluations. Behavioral Sciences & the Law, 16(3), 333-351. doi:10.1002/(sici)1099-0798(199822)16:3<333::aid-bsl314>3.0.co;2-n
Edens, J. F., Kelley, S. E., Lilienfeld, S. O., Skeem, J. L., & Douglas, K. S. (2014). DSM-5 antisocial personality disorder: Predictive validity in a prison sample. Law and Human Behavior, 39(2), 123-129. doi:10.1037/lhb0000105
Freedman, R., Lewis, D. A., Michels, R., Pine, D. S., Schultz, S. K., Tamminga, C. A., . . . Yager, J. (2013). The Initial Field Trials of DSM-5: New Blooms and Old Thorns. American Journal of Psychiatry, 170(1), 1-5. doi:10.1176/appi.ajp.2012.12091189
Smith, A. (2020, September 29). Antisocial personality disorder (sociopathy): Symptoms and outlook (A. Klein PsyD, Ed.). Retrieved from https://www.medicalnewstoday.com/articles/320142
Morey, L. C., & Ochoa, E. S. (1989). An Investigation of Adherence to Diagnostic Criteria: Clinical Diagnosis of the DSM-III Personality Disorders. Journal of Personality Disorders, 3(3), 180-192. doi:10.1521/pedi.1989.3.3.180
NICE. (2013, March 27). Antisocial personality disorder: Prevention and management. Retrieved from https://www.nice.org.uk/guidance/cg77/chapter/1-Guidance#psychopathy-and-dangerous-and-severe-personality-disorder
Τσόπελας, Χ, & Αρμενάκα, Μ. (2012). Από τη διαταραχή διαγωγής της παιδικής ηλικίας στην ψυχοπαθητικότητα στην ενήλικη ζωή. ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ, 23, 107-115. Retrieved from http://www.psychiatriki-journal.gr/documents/psychiatry/23.2-GR-2012-SUP-107.pdf