Υστερία (Διαταραχή Μετατροπής)

Τι είναι η υστερία

Είναι μάλλον απίθανο να μην έχει χρησιμοποιήσει τη λέξη υστερία ο καθένας μας αρκετές φορές στη ζωή του θέλοντας να χαρακτηρίσει αντιδράσεις άλλων (αλλά και δικές του σπανιότερα). Οι αντιδράσεις αυτές έχουν να κάνουν με θορυβώδεις εκδηλώσεις άγχους,υπερβολικής ανησυχίας ή θυμού που τραβάνε την προσοχή.

Η υστερία αποτελεί μια από τις παλαιότερες ψυχιατρικές οντότητες, με την οποία διάσημες ψυχιατρικές φυσιογνωμίες όπως ο Σίγκμουντ Φρόυντ ασχολήθηκαν εκτενώς στην εποχή τους. Η υστερία κατατάσσεται στις σωματόμορφες διαταραχές (στο DSM V αναφέρονται ως Σχετικές με Σωματικά Συμπτώματα), δηλαδή στις διαταραχές εκείνες που εκδηλώνονται με σωματικά συμπτώματα τα οποία δεν μπορούν να αποδοθούν σε εντοπίσιμη κλινικά ιατρική αιτία. Πιο σύγχρονες ονομασίες για την υστερία είναι η Διαταραχή Μετατροπής ή  Διαταραχή Λειτουργικών Νευρολογικών Συμπτωμάτων κατά DSM V (Functional Neurological Symptom Disorder). Το γυναικείο φύλο υπερέχει σημαντικά στη συχνότητα εμφάνισης της διαταραχής.

---

Συμπτώματα υστερίας

Για να θεωρήσουμε κάποιαν/ον υστερικό με την επίσημη έννοια του όρου πρέπει να εμφανίζει τα παρακάτω συμπτώματα :

• Ένα ή περισσότερα συμπτώματα διαταραχής της εκούσιας κινητικής ή αισθητικής νευρολογικής λειτουργίας (βλέπε παρακάτω)
• Η ασθενής δεν προσποιείται και δεν προκαλεί επίτηδες τα συμπτώματα.
• Τα συμπτώματα δικαιολογούν ιατρική αξιολόγηση, όμως δεν ανευρίσκεται παθολογικό ή νευρολογικό αίτιο.
• Τα συμπτώματα συνήθως εμφανίζονται μετά από στρεσογόνο για τον ασθενή γεγονός.
• Τα συμπτώματα προκαλούν μεγάλη ανησυχία γιατί υπάρχει φόβος ότι κάτι σοβαρό έχει προκαλέσει π.χ. ένα μούδιασμα στο αριστερό χέρι.
• Σε βάθος χρόνου εμφανίζεται δυσλειτουργία του ατόμου στην οικογένεια, στο επάγγελμα, στις κοινωνικές του σχέσεις.

Στην υστερία τα συμπτώματα συνήθως τροποποιούνται μέσω της παρουσίας ανθρώπων, της υποβολής ή σχολίων που ακούγονται σχετικά. Για παράδειγμα μπορεί να εξασθενούν ή να ενισχύονται ανάλογα με την προσοχή του περιβάλλοντος. Πρέπει να αναφερθεί ότι ο μηχανισμός παραγωγής των υστερικών εκδηλώσεων είναι περίπλοκος, με την έννοια ότι ο ασθενής δεν προσποιείται συνειδητά, ταυτόχρονα όμως δεν πρόκειται για μια εντελώς ασυνείδητη διαδικασία.

Ένα αρκετά «περίεργο» χαρακτηριστικό της διαταραχής είναι ότι παρά τις θορυβώδεις και δραματικές εκδηλώσεις, το άτομο δε φαίνεται να εμφανίζει παρόμοια ενασχόληση και με τη φύση ή τις συνέπειες των εκδηλώσεων αυτών («belle indifference» = «ωραία αδιαφορία»). Ουσιαστικά έχουμε να κάνουμε με ενεργοποίηση νευρωτικών μηχανισμών άμυνας με βασικό εξ’ αυτών το μηχανισμό της μετατροπής, η οποία ορίζεται στην παρακάτω εικόνα (εξού και η ονομασία διαταραχή μετατροπής).

Παράλληλα η ψυχοδυναμική θεώρηση του πρωτογενούς και δευτερογενούς όφελους φαίνεται ότι έχει στενή συσχέτιση. Το «πρωτογενές όφελος» αναφέρεται στο «κέρδος» του ασθενή εξαιτίας της απώθησης των ενδοψυχικών συγκρούσεων από το να βγουν στην επιφάνεια. Το «δευτερογενές όφελος» είναι με απλά λόγια είτε η προσοχή του περιβάλλοντος που για διάφορους λόγους το άτομο θεωρεί ότι δεν μπορεί να κερδίσει με άλλο τρόπο ή η αποφυγή ευθυνών και υποχρεώσεων που απορρέουν από το γεγονός της «αρρώστιας».

---

Κρίσεις υστερίας

Η υστερία μπορεί να εκδηλωθεί με συμπτώματα τύπου επιληπτικής κρίσης. Η κρίση αυτή καλείται ψυχογενής και παρουσιάζει διαφορές από μια «αληθή» επιληπτική κρίση. Καταρχήν μια τέτοια κρίση υστερίας είναι απίθανο να συμβεί όταν το άτομο είναι μόνο του. Επιπλέον ένας παρατηρητικός μάρτυρας θα ανακάλυπτε ένα πιθανό κλείσιμο των ματιών κατά τη διάρκεια της κρίσης, την απουσία κυάνωσης και απώλειας ούρων καθώς και την άτυπη μορφή των «ψευδοσπασμών».

Μια τυπική grand mal κρίση υστερίας αρχίζει με με ένα τονικό σπασμό, δηλαδή ένα παρατεταμένο σφίξιμο του σώματος και ακολουθείται από τους κλονικούς σπασμούς, δηλαδή ένα σχεδόν βίαιο τρέμουλο μεγάλων μυικών ομάδων. Επίσης στην τυπική κρίση υπάρχει απώλεια συνείδησης, δηλαδή αδυναμία αντίληψης και επίγνωσης ερεθισμάτων, ενώ μετά το πέρας της θα σημειωθεί συνήθως μια παροδική μετεκκριτική σύγχυση/υπνηλία. Τέλος στην αληθή επιληψία θα εντοπιστούν διαταραχές στο ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (ΗΕΓ) τόσο κατά την κρίση όσο και μετά.

Πρέπει να σημειωθεί ότι πάντα θα πρέπει να γίνεται ολοκληρωμένη ιατρική (νευρολογική συνήθως) εκτίμηση των υστερικών εκδηλώσεων είτε όταν πρόκειται για «ψευδοκρίση» είτε στα υπόλοιπα. Σίγουρα ένα εκπαιδευμένο μάτι έχει τη δυνατότητα να διακρίνει «ύποπτα σημεία υστερίας» σε κάθε περίπτωση, όμως λόγω της μεγάλης ποικιλομορφίας που παρουσιάζουν αρκετές ιατρικές παθήσεις και αναλόγως το γενικό ιατρικό ιστορικό και τους παράγοντες κινδύνου κάθε ασθενή, θα πρέπει να υπάρχει η  βεβαιότητα στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό ότι δε συμβαίνει κάτι πραγματικά παθολογικό.

---

Αντιμετώπιση υστερίας

Από κει και πέρα, θα πρέπει να γίνει παραπομπή για ψυχιατρική εκτίμηση και θεραπεία με διακριτικό τρόπο. Η τακτική του να λέμε ευθέως στον εκάστοτε υστερικό ότι μας κοροϊδεύει ή υποκρίνεται ή ψεύδεται κ.λ.π. είναι λανθασμένη και υποσκάπτει τη μελλοντική θεραπεία. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι ακολουθούμε το δρόμο της τυφλής υπακοής στις «υστερικές ανάγκες». Η στάση του περιβάλλοντος θα πρέπει να είναι προσεκτική χωρίς κρίσεις και χαρακτηρισμούς και να κατευθύνει στην αναζήτηση κατάλληλης ψυχιατρικής παρέμβασης.

Ακόμη, είναι το πιο σύνηθες ότι υπάρχει υψηλός βαθμός συννοσηρότητας με κατάθλιψη, με άλλες σωματόμορφες διαταραχές ή και με διαταραχή προσωπικότητας όπως η οριακή, η αντικοινωνική και η δραματική (ιστριονική). Συχνά κάποια μορφή ατομικής ψυχοθεραπείας έχει ισχυρή ένδειξη για την αντιμετώπιση της υστερίας, αν και αναλόγως τη συννοσηρότητα δεν αποκλείεται και η επιστράτευση αγωγής με αντικαταθλιπτικά ή αγχολυτικά φάρμακα. Για εγκυκλοπαιδικούς λόγους θα ήταν σκόπιμο να αναφερθεί και η σπάνια οντότητα της «υστερικής ψύχωσης», η οποία ουσιαστικά είναι μια ψυχωτική διαταραχή με χαμηλή εναισθησία και επαναλαμβανόμενα ανεξέλεγκτα υστερικά επεισόδια.

---

Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής