Προκατάληψη ορισμοί
Για την προκατάληψη μπορεί να βρει κανείς αρκετούς ορισμούς με κοινά στοιχεία αλλά και μικρές διαφορές. Παραθέτω συνοπτικά :
- μια δυσμενή γνώμη ή συναίσθημα που σχηματίστηκε εκ των προτέρων ή χωρίς γνώση, σκέψη ή λόγο.
- παράλογα συναισθήματα, απόψεις ή στάσεις, ιδιαίτερα εχθρικής φύσης, σχετικά με μεμονωμένα άτομα ή μια εθνική, φυλετική, κοινωνική, θρησκευτική ομάδα.
Οι προκαταλήψεις συνήθως γίνονται αποδεκτές άκριτα χωρίς έλεγχο και μπορεί να μεταφέρονται παραδοσιακά από γενιά σε γενιά. Η έννοια της προκατάληψης είναι κοντινή με αυτή του στερεότυπου. Στερεότυπο είναι είναι μια σταθερή γενική εικόνα ή σύνολο χαρακτηριστικών που πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι αντιπροσωπεύει έναν συγκεκριμένο τύπο ατόμου ή πράγματος.
Τι είναι οι γνωσιακές προκαταλήψεις
Οι γνωσιακές προκαταλήψεις είναι συστηματικοί μη ορθολογικοί τρόποι ερμηνείας ερεθισμάτων & πληροφοριών.
Τα άτομα δημιουργούν τη δική τους «υποκειμενική πραγματικότητα» από την αντίληψή τους για εξωτερικά και εσωτερικά ερεθίσματα . Η υποκειμενική κατασκευή της πραγματικότητας ενός ατόμου μπορεί να υπαγορεύει τη συμπεριφορά του στον κόσμο. Έτσι, οι γνωσιακές ή αλλιώς γνωστικές προκαταλήψεις (cognitive bias) μπορεί μερικές φορές να οδηγήσουν σε αντιληπτική παραμόρφωση, ανακριβή κρίση, παράλογη ερμηνεία, ή αυτό που γενικά ονομάζεται παραλογισμός.
Κοινό χαρακτηριστικό στις γνωσιακές προκαταλήψεις και διαστρεβλώσεις είναι η μεγάλη και διαχρονική διασπορά τους στην ανθρώπινη σκέψη και συμπεριφορά. Ενδεχομένως σε παλαιότερους χρόνους να διαμορφώθηκαν ως προσαρμοστικοί μηχανισμοί επιβίωσης σε δύσκολες συνθήκες, προστατευτικοί μηχανισμοί από πιθανές αποτυχίες και τρόποι ερμηνείας ανεξήγητων για το ανθρώπινο μυαλό γεγονότων. Χρησίμευσαν και χρησιμεύουν ως μέσα ταχείας εγκεφαλικής επεξεργασίας πληροφοριών και λήψης γρήγορων αποφάσεων όταν το επιβάλλουν οι συνθήκες (για παράδειγμα κάτω από έντονο στρες) καθώς και ως μέσα ανεύρεσης συντρόφου και εγκατάστασης συλλογικών σχέσεων.
Γνωστικές προκαταλήψεις – μια αξιοσημείωτη οπτική
Το ακόλουθο βίντεο δίνει μια σύντομη αλλά ενδιαφέρουσα ιδέα για την προκατάληψη
Ένας εναλλακτικός όρος που βοηθά περισσότερο στην κατανόησή τους είναι ως «γνωσιακή παράκαμψη». Δηλαδή ο εγκέφαλος κάνει «άλματα» στη λογική επεξεργασία των ερεθισμάτων ώστε να ανταποκριθεί σε συνθήκες που έχει εκλάβει ως δύσκολες. Στη σημερινή εποχή που η ροή των πληροφοριών αυξάνεται γεωμετρικά και οι απαιτήσεις της καθημερινότητας σε κοινωνικό,εργασιακό,οικονομικό,οικογενειακό επίπεδο έχουν διογκωθεί σε ποσότητα και πολυπλοκότητα σε σχέση με το παρελθόν, καθίσταται σαφές ότι τα πρότυπα αυτά είναι τουλάχιστον ανεπαρκή. Στη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων τα πρότυπα αυτά εγκαθίστανται από μικρή ηλικία και είναι ασυνείδητα, δηλαδή το άτομο δεν έχει επίγνωση της ύπαρξής τους, καθώς είναι ενσωματωμένα στο νοητικό του όργανο.
Στο εξωτερικό (κυρίως στις ΗΠΑ) η έρευνα ως προς τις γνωσιακές προκαταλήψεις (cognitive bias) του ατόμου και τις προεκτάσεις αυτών προχωρά με σταθερά βήματα και μέσω του διαδικτύου κατά κύριο λόγο τα αποτελέσματά της αρχίζουν και γίνονται γνωστά σε ολοένα και περισσότερο στον ευρύτερο πληθυσμό. Στην Ελλάδα η ύπαρξή τους είναι γνωστή πιθανώς στο μεγαλύτερο ποσοστό των ειδικών επιστημόνων (ψυχολόγων, ψυχιάτρων, κοινωνιολόγων κ.α.), αλλά ως εκεί.
Μια ιδιαίτερη περίπτωση στην οποία μελετάται στο εξωτερικό η επίδραση των γνωσιακών προκαταλήψεων είναι η νομική επιστήμη και πιο συγκεκριμένα η επίδραση που αφορά στους πρωταγωνιστές μιας δίκης όπως οι ένορκοι, οι δικαστές και οι δικηγόροι. Μια δίκη αποτελεί μια κατάσταση που η λήψη της τελικής απόφασης ενδέχεται να καθορίσει τη ζωή ενός ατόμου, την οικονομική του κατάσταση και άλλα σημαντικά ζητήματα. Έτσι λοιπόν πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψιν όλες οι παράμετροι και οι πληροφορίες με τρόπο ενδελεχή και αντικειμενικό.
Η περίπτωση της δίκης μπορεί να οδηγήσει στον εύλογο συνειρμό για την ύπαρξη και μιας σειράς άλλων περιστάσεων κατά τις οποίες η κρίση και η ικανότητα λήψης αποφάσεων έχει μεγάλη σημασία. Παραδείγματα αποτελούν η ψήφος στις εθνικές,δημοτικές,συνδικαλιστικές και άλλες εκλογικές διαδικασίες, η επιλογή καταναλωτικής συμπεριφοράς, ο επαγγελματικός προσανατολισμός, η εργασιακή συνέπεια και υπευθυνότητα, οι σχέσεις μεταξύ των δύο φύλων, η προδιάθεση προς διάφορες κοινωνικές ομάδες και πολλά άλλα.
Ουσιαστικά μπορεί να ειπωθεί ότι το άτομο δέχεται και καταγράφει πληροφορίες και ερεθίσματα γύρω του, τις αντιλαμβάνεται, τις καταχωρεί και τις αποθηκεύει και τις χρησιμοποιεί τόσο όταν απαιτείται δράση σε συλλογικό επίπεδο όπως τα προαναφερόμενα παραδείγματα,όσο και όταν παραστεί ανάγκη σε ατομικό επίπεδο. Η μεσολάβηση διαστρεβλώσεων, προκαταλήψεων, παρακάμψεων σε οποιοδήποτε στάδιο της διαδικασίας αυτής μπορεί επαγωγικά να έχει συνέπειες επίσης σε συλλογικό και ατομικό επίπεδο.
Για παράδειγμα όταν το άτομο επιδεικνύει ασύνετη καταναλωτική συμπεριφορά γιατί επηρεάστηκε από μια σειρά διαφημίσεων η συνέπεια είναι ότι θα βρεθεί κάποια στιγμή χρεωμένο σε πολύ δύσκολη θέση. Με παρόμοιο σκεπτικό όταν μια μεγάλη πληθυσμιακή ομάδα καθοδηγείται μέσω μιας στοχευμένης πολιτικής καμπάνιας να στηρίξει μια κομματική παράταξη, χωρίς να συνυπολογίσει όλες τις παραμέτρους του παρόντος και λησμονώντας το παρελθόν, οι συνέπειες θα είναι οδυνηρές σε συλλογικό επίπεδο.
Στη συνέχεια θα παραθέσω τις κυριότερες γνωσιακές προκαταλήψεις. Η λίστα είναι μεγάλη και για όποιον ενδιαφέρεται η εκπληκτική online εγκυκλοπαίδεια Wikipedia διαθέτει μια πλήρη καταγραφή. Χωρίζονται αδρά σε 3 μεγάλες κατηγορίες που αφορούν
- τη μνήμη και τις εγγενείς αδυναμίες της,
- την κοινωνική συνδιαλλαγή και
- τη λήψη αποφάσεων/υιοθέτηση απόψεων,πίστεων,πεποιθήσεων.
Πρέπει να σημειωθεί ότι η μετάφρασή τους από τα αγγλικά ενδέχεται να μην αποδίδει επακριβώς το νόημα (κάποιες μάλιστα παρατίθενται αμετάφραστες) και γι’αυτό η αντιπαραβολή τους με τους σχετικούς συνδέσμους συνίσταται.
Μνημονικές γνωσιακές προκαταλήψεις (Memory Bias)
Ενδιαφέρουσα έρευνα που αναδεικνύει την αναξιοπιστία της ανθρώπινης μνήμης και συγκεκριμένα την αλληλεπίδραση των παρελθουσών αναμνήσεων με συναισθήματα και γεγονότα του παρόντος δημοσιεύεται στο Journal of Neuroscience. Έτσι λοιπόν και το ρητό “ο λαός έχει κοντή μνήμη” φαίνεται να έχει επιστημονικές βάσεις… Όπως αναμένεται η … εμπλοκή φαίνεται να συμβαίνει στη μικρή δομή του μεταιχμιακού συστήματος του εγκεφάλου που λέγεται ιππόκαμπος.
Τα παρακάτω γνωσιακά σφάλματα σχετίζονται με τη μνήμη που αλλάζει στην πορεία του χρόνου :
- Υποβολιμότητα (Suggestibility) : Μια μορφή εσφαλμένης απόδοσης όπου αναφερόμενες από ομιλητή ιδέες εκλαμβάνονται λανθασμένα ως μνήμες/αναμνήσεις
- Κρυπτομνησία (Cryptomnesia) : Αναφέρεται σε περιπτώσεις όπου (προφανώς) ένα άτομο πιστεύει ότι δημιουργεί ή επινοεί κάτι νέο, όπως μια ιστορία, ένα ποίημα, ένα έργο τέχνης ή ένα αστείο, αλλά στην πραγματικότητα ανακαλεί ένα παρόμοιο ή πανομοιότυπο έργο που έχει συναντήσει στο παρελθόν.
- Παραμνησία : Μια μορφή εσφαλμένης απόδοσης όπου ένα προϊόν φαντασίας εκλαμβάνεται λανθασμένα ως πραγματική ανάμνηση ή και το αντίστροφο (ή αλλιώς η σύγχυση μεταξύ αναμνήσεων και φαντασίας).
- Προδιάθεση σταθερότητας/συνέχισης (Consistency bias) Η εσφαλμένη απόδοση της ύπαρξης παρελθούσης νοοτροπίας/συμπεριφοράς και στον παρόντα χρόνο
- Φαινόμενο επανάληψης σε τακτικά διαστήματα επί μακρόν (Spacing effect) Με αυτόν τον τρόπο ανακαλείται ευκολότερα η πληροφορία ή αλλιώς πες,πες,ξαναπες επί χρόνια, κάποια στιγμή θα εντυπωθεί!
- Εσφαλμένη αναγνώριση αλήθειας (Illusion-of-truth effect) Η τάση να θεωρούμε αληθινές δηλώσεις που έχουμε ξανακούσει συχνά στο παρελθόν (χωρίς συχνά να θυμόμαστε πότε και που ακριβώς τις ακούσαμε), παρά δηλώσεις με τις οποίες δεν είμαστε εξοικειωμένοι
- Φαινόμενο «Μετά Χριστόν προφήτης» (Hindsight bias) Η τάση να φιλτράρονται τα γεγονότα διαμέσου της γνώσης του παρόντος, ώστε να φαίνονται οτι τελικά ήταν προβλέψιμα από το άτομο
- Φαινόμενο συναισθηματικού ξεθωριάσματος (Fading affect bias) Συναισθήματα που σχετίζονται με αρνητικές αναμνήσεις ξεχνιούνται ευκολότερα από όσα σχετίζονται με θετικές
- Εγωκεντρική προδιάθεση (Egocentric bias) Η ανάμνηση του παρελθόντος ως καλύτερο/ευνοϊκότερο για το άτομο από ότι πραγματικά ήταν ή η τάση να λησμονούνται οι αρνητικές πλευρές των γεγονότων που μας αφορούν
- Κανόνας της αποκορύφωσης και του τέλους (Peak-end rule) Η τάση να ευνοείται η καταγραφή όχι του συνόλου μιας εμπειρίας,αλλά το πώς ήταν στο αποκορύφωμά της και πώς τελείωσε
- Φαινόμενο «το’χω στην άκρη της γλώσσας μου» (Tip of the tongue) Η τάση να ξεχνάμε ξαφνικά το όνομα του αντικειμένου ή της πληροφορίας για την οποία μιλούσαμε, ενώ θυμόμαστε να το περιγράψουμε με άλλα λόγια
- (Primacy effect) Το φαινόμενο όπου από μια λίστα με πληροφορίες ανακαλούμε ευκολότερα τις τελευταίες,ακολούθως τις πρώτες και τελευταίες τις ενδιάμεσες!
Γνωσιακές προκαταλήψεις & λήψη αποφάσεων, υιοθέτηση απόψεων, πίστεων, πεποιθήσεων.
Η λήψη αποφάσεων είναι γνωσιακή διεργασία που μπορεί να συμβαίνει αμέτρητες φορές μέσα σε ένα τυπικό 24ωρο της ζωής μας. Από το τι ρούχα θα φορέσουμε το πρωί μέχρι το ποιες ενέργειες θα κάνουμε ώστε να είμαστε αποτελεσματικοί στην εργασία μας και πώς θα συμπεριφερθούμε στις προσωπικές μας σχέσεις. Κάποιες αποφάσεις που παίρνουμε έχουν αντίκτυπο και στο κοινωνικό σύνολο, όπως για παράδειγμα αν θα αφήσουμε σκουπίδια στην παραλία μέχρι και στο τι θα ψηφίσουμε στις εθνικές εκλογές.
Πιθανόν να μην έχουμε πάντοτε επίγνωση για τη σημασία των αποφάσεών μας για τους πολλούς, η σημασία όμως υπάρχει έτσι κι αλλιώς. Οι αποφάσεις που παίρνουμε μπορεί να είναι βραχυπρόθεσμες όπως για παράδειγμα αν θα περάσουμε το φανάρι με πορτοκαλί ή τι θα φάμε το μεσημέρι, αλλά και μακροπρόθεσμες όπως για παράδειγμα μια οικονομική επένδυση,οι σπουδές μας, η δημιουργία οικογένειας κ.α.
Σε όλες τις περιπτώσεις η διεργασία της λήψης απόφασης περιλαμβάνει την αξιολόγηση από το νοητικό μας όργανο,δηλαδή τον εγκέφαλο, των ερεθισμάτων-πληροφοριών που φθάνουν στην αντίληψή του και το φιλτράρισμα αυτών μέσα από παρελθούσες εμπειρίες και μνήμες καθώς και μέσα από προϋπάρχοντα,εγκατεστημένα νωρίς στη ζωή μας σχήματα και στερεοτυπικά πρότυπα σκέψης.
Αν και τα πρότυπα αυτά μπορεί να εξυπηρετούν σε κάποιες περιπτώσεις και υπό κάποιες συνθήκες,τις περισσότερες φορές επιδρούν αρνητικά στην αξιοπιστία των τελικών μας αποφάσεων. Διάφορες πεποιθήσεις και ιδέες που έχουμε σχηματίσει για διάφορους τομείς του κόσμου γύρω μας ενδέχεται να βασίζονται σε εσφαλμένη επεξεργασία κάποιων κομματιών του, η οποία κατά το πλείστον γίνεται ασυνείδητα.
Ακολουθεί αναφορά στις σχετικές γνωσιακές προκαταλήψεις
- Guilt by association Η ενοχή λόγω συσχέτισης μπορεί μερικές φορές να είναι επίσης ένας τύπος πλάνης ad hominem, εάν το επιχείρημα επιτίθεται σε ένα άτομο λόγω της ομοιότητας μεταξύ των απόψεων κάποιου που κάνει ένα επιχείρημα και άλλων υποστηρικτών του επιχειρήματος.
Αυτή η μορφή του επιχειρήματος έχει ως εξής:
• Η Ομάδα Α υποβάλλει μια συγκεκριμένη αξίωση.
• Η Ομάδα Β, η οποία αντιμετωπίζεται αρνητικά από τον παραλήπτη, υποβάλλει την ίδια αξίωση με την Ομάδα Α.
• Επομένως, η Ομάδα Α αντιμετωπίζεται από τον παραλήπτη της αξίωσης ως συσχετισμένη με την Ομάδα Β, και κληρονομεί πόσο αρνητικά προβάλλεται.
- Φαινόμενο «αβεβαιότητας» Ambiguity effect Η τάση του ατόμου να αποφεύγει επιλογές για τις οποίες λείπουν πληροφορίες κάνοντας αβέβαιο το αποτέλεσμα
- Προδιάθεση προσοχής Attentional bias Η τάση του ατόμου να στρέφει την προσοχή του σε συγκεκριμένα ερεθίσματα (συνήθως με συναισθηματικό ή απειλητικό περιεχόμενο) του περιβάλλοντος αγνοώντας τα υπόλοιπα.
- Φαινόμενο Διαθεσιμότητας Availability heuristic Η τάση να υπερεκτιμάται η πιθανότητα να συμβούν γεγονότα με μεγαλύτερη διαθεσιμότητα στη μνήμη, δηλαδή γεγονότα που μπορούμε ευκολότερα να φέρουμε στο νου μας. Σχετικός είναι και ο «καταρράκτης διαθεσιμότητας» Availability cascade . Σχετίζεται με την αύξηση της διαθεσιμότητας στη μνήμη ορισμένων πληροφοριών μέσω της συνεχούς επανάληψής τους. Ο συνδυασμός των δύο αυτών φαινομένων ουσιαστικά μπορεί να αποδοθεί με τη φράση «επανέλαβε κάτι αρκετά και θα γίνει πραγματικότητα»!
- «Τυφλό σημείο» Bias blind spot Η τάση να θεωρούμε τον εαυτό μας λιγότερο προκατειλημμένο από τους γύρω μας
- Προδιάθεση επιβεβαίωσης Confirmation bias Η τάση να ερμηνεύουμε ερεθίσματα βάσει των προσχηματισμένων πεποιθήσεών μας ώστε να τις επιβεβαιώνουμε.
- Αγνοώντας τις πιθανότητες Neglect of probability Η τάση να αγνοούμε τις υπάρχουσες πιθανότητες κατά την αξιολόγηση μιας αβέβαιας κατάστασης π.χ. φοβόμαστε περισσότερο τα αεροπλάνα από τα αυτοκίνητα, ενώ η πιθανότητα ατυχήματος με τα δεύτερα είναι μεγαλύτερη
- Προδιάθεση αρνητικότητας Negativity bias Η τάση να δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή και να θεωρούμε σημαντικότερες αρνητικές πληροφορίες/ερεθίσματα από τα θετικά. Εξελικτικά η προδιάθεση αυτή ερμηνεύεται ως μια προσπάθεια αυτοπροστασίας από τις πιθανές συνέπειες των αρνητικών γεγονότων
- Προδιάθεση αντίδρασης Reactance Η τάση να πράττουμε το αντίθετο από αυτό που οι άλλοι μας συμβουλεύουν,μας προτρέπουν,μας εντέλλουν ερμηνεύοντάς το ως προσπάθεια καταστρατήγησης της ελευθερίας γνώμης/επιλογής μας. Συχνή στην παιδική ηλικία …και όχι μόνο!
- Επιλεκτική στατιστική Selection bias Ανάλογα με τον τρόπο επιλογής του δείγματος μιας έρευνας ή δημοσκόπησης,τα αποτελέσματα τείνουν να διαφέρουν
- Texas sharpshooter fallacy Η εύρεση ομοιοτήτων σε άσχετες μεταξύ τους πληροφορίες και η χρήση τους για την ανάδειξη της ύπαρξης επαναλαμβανόμενων προτύπων
- Φαινόμενο ψευδούς ομοφωνίας False-consensus effect Η τάση του ατόμου να υπερεκτιμά το πόσο οι άλλοι συμφωνούν μαζί του
- Επίδραση πλαισίου Framing effect Η καθοδήγηση σε διαφορετικά συμπεράσματα για την ίδια πληροφορία, αναλόγως με τον τρόπο παρουσίασής της
- Η «πλάνη του τζογαδόρου» Gambler’s fallacy Η τάση να πιστεύουμε ότι οι μελλοντικές πιθανότητες επηρεάζονται από γεγονότα του παρελθόντος. Λανθασμένη στατιστική θεώρηση του τύπου : «Αφού επί 5 συνεχόμενες φορές έριξα τα ζάρια και ήρθε κορώνα,η πιθανότητα να έρθει γράμματα την εκτη φορά είναι μεγαλύτερη»
- Προδιάθεση ψευδοβεβαιότητας Pseudocertainty effect Η τάση να μειώνουμε τις επιλογές με ρίσκο όταν το προδοκώμενο αποτέλεσμα είναι θετικό,ενώ να προβαίνουμε σε επιλογές μεγαλύτερου ρίσκου όταν το προσδοκώμενο αποτέλεσμα είναι αρνητικό
- Φαινόμενο «Μετά Χριστόν προφήτης» (Hindsight bias) Η τάση να θεωρούμε ότι προβλέψαμε την έκβαση κάποιων γεγονότων χρονικά κρίνοντας όταν αυτά ήδη έχουν συμβεί
- Φαινόμενο «status quo» (Status quo bias) Η τάση να θέλουμε τα πράγματα να μείνουν ίδια και απαράλλαχτα ή αλλιώς να προτιμώνται υπάρχουσες κοινωνικές,πολιτικές,οικονομικές δομές ασχέτως με τη λειτουργικότητά τους και σε βάρος εναλλακτικών επιλογών που θα ήταν ενδεχομένως επωφελείς για το σύνολο
- Φαινόμενο εχθρικών μίντια Hostile media effect Η τάση να θεωρούμε τα ΜΜΕ ως προκατειλημμένα ανάλογα την κομματική ή οπαδική προτίμηση του καθενός. Για παράδειγμα ένας δεξιός μπορεί να «βλέπει» ότι μια παραδοσιακά φιλοκυβερνητική εφημερίδα αρχίζει και «κλείνει το μάτι» προς πιο κεντροαριστερές κατευθύνσεις, ενώ αντίθετα ένας αριστερός την ίδια χρονική στιγμή «βλέπει» ότι «η στήριξη του υπάρχοντος πολιτικού συστήματος είναι μεγαλύτερη από ποτέ».
- «Ψυχολογία του όχλου» (Herd Instinct) Η τάση του ατόμου να υιοθετεί τις γνώμες και να ακολουθεί τις συμπεριφορές των πολλών
- Ψευδαίσθηση ελέγχου Illusion of control Η τάση να υπερεκτιμάται ο βαθμός ελέγχου ή επιρροής του ατόμου σε εξωτερικά γεγονότα
- Ψευδής συσχέτιση Illusory correlation Η λανθασμένη εκτίμηση ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ δύο άσχετων γεγονότων
- Πλάνη σχεδιασμού Planning fallacy Η τάση να υποεκτιμάται ο χρόνος ολοκλήρωσης ενός έργου
- Φαινόμενο παράλειψης Omission bias Η τάση να κρίνουμε βλαπτικές πράξεις ως χειρότερες από παραλείψεις με παρόμοιο βλαπτικό αποτέλεσμα
- Στρουθοκαμηλισμός Ostrich effect Η τάση να κάνουμε τα στραβά μάτια ή να αγνοούμε μια φανερά αρνητική κατάσταση!
- Pareidolia Το φαινόμενο της ερμηνείας ενός τυχαίου ερεθίσματος ως συγκεκριμένο και σημαντικό π.χ. η αντίληψη εικόνων ή προσώπων στο σχήμα ενός σύννεφου ή η αντίληψη «κρυφών» ακουστικών μηνυμάτων σε δίσκους βυνηλίου που παίζονται ανάποδα!
Κοινωνικού τύπου Γνωσιακές Προκαταλήψεις (Social Biases)
Στη συνέχεια αναφέρονται κοινωνικού τύπου γνωσιακές προκαταλήψεις. Στην πραγματικότητα και οι κοινωνικού τύπου προδιαθέσεις έχουν πολύ να κάνουν και με τις πεποιθήσεις μας, ενώ περιλαμβάνουν και τη διαδικασία λήψης απόφασης. Επιπλέον η ύπαρξη ή όχι μνημονικών αδυναμιών επίσης επηρεάζει τη λήψη μιας απόφασης. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η κατηγοριοποίηση στις γνωσιακές προκαταλήψεις όπως παρουσιάζονται δεν είναι αυστηρή και απλώς εξυπηρετεί περισσότερο τη δική μας κατανόηση. Έτσι κάποιες γνωσιακές προκαταλήψεις αναφέρονται ξανά παρακάτω καθώς έχουν και μια κοινωνική διάσταση.
Μια απόπειρα ορισμού τους θα μπορούσε να είναι : Προκατειλημμένες στάσεις,πεποιθήσεις απέναντι σε συγκεκριμένες κοινωνικές,πολιτιστικές,πολιτικές ομάδες,θρησκείες,φυλές,φύλα συμπεριλαμβανομένου και τη συνειδητή ή ασυνείδητη έκφραση αυτών στον προφορικό και γραπτό λόγο. Και μόνο μια απλή αντιπαραβολή του ορισμού αυτού με συμβάντα και εμπειρίες της καθημερινότητας είναι αρκετή για να μας υποψιάσει περί του συμπεράσματος στο οποίο καταλήγουν έρευνες του κλάδου της κοινωνικής ψυχολογίας : ότι κοινωνικές γνωσιακές προκαταλήψεις διαχρονικά αποτρέπουν την αμοιβαία επωφελή αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων!
Ακολουθεί μια σύντομη αναφορά στις κυριότερες από αυτές.
- «Ψυχολογία του όχλου» (Herd Instinct) Η τάση του ατόμου να υιοθετεί τις γνώμες και να ακολουθεί τις συμπεριφορές των πολλών
- Προδιάθεση υπέρ των «δικών μας» (Ingroup bias) Η τάση να επιδεικνύεται ευνοική αντιμετώπιση σε άτομα που θεωρούμε δικά μας,του κύκλου μας,της ομάδας στην οποία ανήκουμε
- Φαινόμενο Dunning-Kruger (Dunning–Kruger effect) Όταν μη ικανοί άνθρωποι φέρουν μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους,ενώ ικανοί έχουν την τάση να υποτιμούν τις δυνατότητές τους. Στην πρώτη περίπτωση αυτό συμβαίνει γιατί απουσιάζει η ικανότητα διάκρισης μεταξύ ικανότητας και ανικανότητας στους μη ικανούς ανθρώπους. Παρουσιάζει ομοιότητες και με το φαινόμενο της «απατηλής υπεροχής» (Illusory superiority)
- Προκατάληψη ενός δίκαιου κόσμου («θείας δίκης»?) (Just-world phenomenon) Η τάση για πίστη σε ένα δίκαιο κόσμο όπου κάποια στιγμή οι άδικοι θα πάθουν ό,τι αξίζουν
- Φαινόμενο «status quo» (Status quo bias)
- Προδιάθεση ψευδούς συναίνεσης (False consensus effect)
- Προδιάθεση προβολής (Projection bias) Η τάση του ατόμου να θεωρεί ασυνείδητα ότι οι άλλοι μοιράζονται μαζί του σκέψεις,απόψεις,αξίες,συναισθήματα
- Forer effect Η τάση του ατόμου να δίνει υψηλή αξιοπιστία σε περιγραφές της προσωπικότητάς του που αφορούν υποτιθέμενα το ίδιο, ενώ στην πραγματικότητα είναι ασαφείς και γενικές και δύναται να ισχύουν για πολύ κόσμο π.χ. ωροσκόπια
- «Ύστατο» σφάλμα απόδοσης (Ultimate attribution error) Όταν εσφαλμένα αποδίδουμε κάποιο χαρακτηριστικό σε ένα σύνολο ατόμων αντί να εξατομικεύουμε για κάθε άτομο ξεχωριστά
- Θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης (Fundamental attribution error) Η τάση του ατόμου να δίνει υπερβολική έμφαση σε εξηγήσεις βάσει χαρακτήρα για συμπεριφορές που παρατηρεί σε άλλους και να υποτιμά την επίδραση των καταστάσεων και συνθηκών κάτω από τις οποίες συμβαίνουν οι συμπεριφορές αυτές. Ακριβώς το αντίστροφο έχει την τάση να κάνει για δικές του συμπεριφορές! Για παράδειγμα μπορεί να κρίνουμε τους άλλους ως μη ηθικούς ή λαμόγια όταν χρησιμοποιούν κάποιο «βύσμα»,αλλά όταν το βύσμα παρουσιαστεί σε μας το εκμεταλλευόμαστε εκλογικεύοντας με ποικίλλους καταστασιακούς τρόπους (π.χ. έχω ανάγκη)
- (Halo effect) Η τάση να κρίνουμε τους ανθρώπους βάσει επιφανειακών εντυπώσεων που έχουμε αποκομίσει από αυτούς π.χ. ένα ωραίο ντύσιμο
- «Ηθική τύχη» (Moral luck) Η τάση του ατόμου να αποδίδει υψηλό ή χαμηλό ηθικό φρόνημα αναλόγως με το αποτέλεσμα μιας πράξης και όχι αναλόγως της πρόθεσης
- Ψευδαίσθηση διαφάνειας (Illusion of transparency) Όταν υπερεκτιμάμε το πόσο μας γνωρίζουν οι άλλοι,αλλά και το πόσο εμείς γνωρίζουμε τους άλλους
Με ανάλογο τρόπο θα αναφέρω σε επόμενο άρθρο κάποιες προδιαθέσεις που εκτός από τη γενική τους εφαρμογή αφορούν και πιο συγκεκριμένα τη διαδικασία λήψης αποφάσεων σχετικά με τη διαχείριση οικονομικών πόρων.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής
Pingback: Γνωσιακές Προδιαθέσεις/Παρακάμψεις (Cognitive Bias) | to tseligato tou agriniou