Διαχείριση χρημάτων
Υπάρχουν κάποιες γνωσιακές προκαταλήψεις που σχετίζονται με τη διαχείριση χρημάτων, την καταναλωτική συμπεριφορά, τη λήψη αποφάσεων για επενδύσεις και τα στερεότυπα που μεσολαβούν στην αντίληψη του ατόμου για τα οικονομικά.
Τέτοιου τύπου γνωσιακές προκαταλήψεις δύνανται να συμβάλλουν αρνητικά στην οικονομική διαχείριση ενός ατόμου,μιας οικογένειας,μιας μικρής ή μεγάλης επιχείρησης ή ακόμη και μεγάλων οικονομικών οργανισμών όπως θα δούμε στη συνέχεια. Έτσι συνέχεια του «οδοιπορικού» ενημέρωσης σχετικά με τις ανθρώπινες γνωσιακές προκαταλήψεις μας φέρνει αισίως σε ένα ακόμη άρθρο.
Τα ασυνείδητα κίνητρα της πλεονεξίας
Γιατί πολλοί άνθρωποι που για διάφορους λόγους έχουν μεγάλες περιουσίες, συνεχίζουν να κυνηγάνε ακόμη περισσότερα κέρδη, σε σημείο να μην μπορούν να απολαύσουν την άνετη ζωή που μπορεί να τους προσφέρει η υπάρχουσα οικονομική τους ευμάρεια;
Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η έρευνα που μας προσφέρει μια πιθανή εξήγηση σε αυτό το μεγάλο ερώτημα. Eισάγεται λοιπόν η έννοια της “απερίσκεπτης συσσώρευσης” που ουσιαστικά περιλαμβάνει τα εξής συμπεράσματα :
- Δεν αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι αυτοί τη σπατάλη ενέργειας και την ασταμάτητη πίεση στην οποία υποβάλλουν τον εαυτό τους και έτσι όταν ξεκινήσουν τη συμπεριφορά αυτή δεν μπορούν να σταματήσουν
- Σύμφωνα με την κοντόφθαλμη λογική τους το χρήμα και γενικώς τα περιουσιακά στοιχεία είναι κάτι μετρήσιμο, όχι όμως και κάποια πράγματα που πραγματικά μας κάνουν ευτυχισμένους.
Γνωσιακές προκαταλήψεις στην οικονομική συμπεριφορά
Φαινόμενο ονομαστικής αξίας Denomination effect Η τάση του ατόμου να ξοδεύει περισσότερα χρήματα όταν διαθέτει μικρότερης ονομαστικής αξίας π.χ. νομίσματα συγκριτικά με το όταν διαθέτει μεγαλύτερης π.χ. χαρτονομίσματα
«Εκλογίκευση μετά την αγορά» Post-purchase rationalization Η τάση του ατόμου να βρίσκει επιχειρήματα που να υποστηρίζουν μια αγορά/επένδυση που έκανε,παρόλο που τη θεωρεί λανθασμένη.
Ψευδαίσθηση αυτοσυγκράτησης Restraint bias Η υπερεκτίμηση της δυνατότητάς μας να συγκρατήσουμε τον εαυτό μας μπροστά στους πειρασμούς π.χ. στα ψώνια ή στο φαγητό
Φαινόμενο υπερβολικής αυτοπεποίθησης Overconfidence effect Η υπερεκτίμηση της αξιοπιστίας της κρίσης μας ή της ικανότητας να δώσουμε σωστές απαντήσεις
Προδιάθεση εξοικείωσης familiarity heuristic Η τάση να προτιμάμε επιλογές με τις οποίες είμαστε εξοικειωμένοι,δηλαδή επιλογές για τις οποίες υπάρχουν διαρκώς ερεθίσματα γύρω μας, παρόλο που αυτές μπορεί να μην είναι οι σωστές για εμάς. Προδιάθεση στην οποία στηρίζεται εν μέρει η βιομηχανία της διαφήμισης! Πρόκειται για άλλη μια προδιάθεση με ευρύτατες εφαρμογές.
Ένα σχετικό αφορά την επιλογή διαδρομής. Τείνουμε να επιλέγουμε μια διαδρομή που ήδη έχουμε χρησιμοποιήσει στο παρελθόν,παρόλο που μπορεί να υπάρχουν άλλες συντομότερες για τον προορισμό μας. Η προδιάθεση αυτή σχετίζεται και με την προαναφερόμενη (βλέπε εδώ) τάση μας να μην επιθυμούμε αλλαγές σε υπάρχουσες δομές άσχετα πόσο λειτουργικές είναι αυτές (Status quo bias).
«Παγίδα της σχετικότητας» Relativity trap Όταν η γκάμα των προϊόντων σύγκρισης είναι μικρή,η αξιολόγηση από τον πελάτη μιας τιμής αλλάζει. Έτσι όταν π.χ. η αρχική ή η συνιστώμενη τιμή ενός προϊόντος τίθεται ψηλά,η τελική τιμή με την έκπτωση που μας παρουσιάζεται μας φαίνεται χαμηλή. Κλασικό τρυκ των καταστημάτων για να αυξήσουν τις πωλήσεις τους!
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ώστε να γίνει πιο κατανοητή η σχετικότητα είναι το εξής:Ας πούμε ότι σκοπεύουμε να αγοράσουμε ένα στυλό και ένα κοστούμι. Το στυλό κοστίζει 16 ευρώ,αλλά ξαφνικά θυμόμαστε μια εξαιρετική ευκαιρία εκποίησης όπου μπορούμε να το πάρουμε 1 ευρώ πηγαίνοντας σε μαγαζί που απέχει 15 λεπτά. Το κοστούμι κοστίζει 500 ευρώ αλλά ο υπάλληλος στο ταμείο μας ενημερώνει ότι υπάρχει το ίδιο σε προσφορά 485 ευρώ σε υποκατάστημα που απέχει επίσης 15 λεπτά.
Το κέρδος μας είναι το ίδιο (15 ευρώ) , ο χρόνος που θα πρέπει να αφιερώσουμε είναι ο ίδιος (15 λεπτά). Τι θα επιλέγατε εσεις; Στο σχετικό πείραμα που διεξήχθη (βλέπε εδώ) στην πρώτη περίπτωση επικράτησε η επιλογή του φθηνότερου στυλό, ενώ στη δεύτερη του ακριβότερου κοστουμιού! Τι άλλαξε; Το μέτρο σύγκρισης,δηλαδή η αρχική τιμή του κάθε πράγματος!
Προδιάθεση άμεσου κέρδους Hyperbolic discounting Η τάση του ατόμου να επιδιώκει κέρδος πιο σύντομα άσχετα εάν είναι μικρότερο, από την περίπτωση να είναι μεγαλύτερο,αλλά αργότερα στη μονάδα του χρόνου. Από σχετικές έρευνες προκύπτει το ίδιο πάνω κάτω αποτέλεσμα:για παράδειγμα στην περίπτωση που ετίθετο το δίλημμα σε μια ομάδα ανθρώπων να κερδίσει 1000 ευρώ τώρα ή 2000 ευρώ σε 6 μήνες,οι περισσότεροι θα επέλεγαν το άμεσο κέρδος. Σχετίζεται με φλοιώδη & υποφλοιώδη νευρωνικά εγκεφαλικά δίκτυα παρόρμησης και ανταμοιβής, τα οποία με απλά λόγια οδηγούν το άτομο να επιλέγει άμεση ανταμοιβή και άντληση ευχαρίστησης.
Αντίθετα τα φλοιώδη νευρωνικά δίκτυα κυρίως εδραζόμενα στον πλαγιοραχιαίο προμετωπιαίο εγκεφαλικό φλοιό,τα οποία μπορούν να έχουν τροποποιητική δράση στα προηγούμενα και με απλά λόγια να μας οδηγούν σε πιο «συνετές» και μακροπρόθεσμα ευνοϊκότερες επιλογές, επικρατούν σε λιγότερες περιπτώσεις. Έτσι εφαρμογές του φαινομένου αυτού συναντώνται στις διατροφικές μας συνήθειες,στην καταναλωτική μας συμπεριφορά,στις εξαρτήσεις είτε από ουσίες είτε π.χ. στον τζόγο και γενικά σε ό,τι μπορεί να μας δώσει κάποιου τύπου ικανοποίηση.
Ψευδαίσθηση του χρήματος Money illusion Η τάση να εστιάζουμε την προσοχή μας στην ονομαστική αξία του νομίσματος παρά στην αγοραστική του αξία ως μέσο ανταλλαγής. Για παράδειγμα η αλλαγή από δραχμή σε ευρώ. Πριν την αλλαγή μια τυρόπιτα κόστιζε 100 δρχ, ενώ μετά έφτασε 1 ή 1,5 ευρώ. Το 1,5 φαίνεται πολύ μικρότερο από το 100,στην πραγματικότητα όμως τώρα η τυρόπιτα κοστίζει 5 φορές πάνω!Με την ίδια προδιάθεση σήμερα το χαρτονόμισμα των 5 ευρώ αξιολογείται χαμηλά στη συνείδησή μας,ενώ πριν την αλλαγή το ποσό των 1700 δρχ είχε πολύ σημαντικότερη αγοραστική αξία.
Οικονομικό ρίσκο & συναίσθημα
Η λήψη αποφάσεων με αυξημένο οικονομικό ρίσκο εξαρτάται από την ένταση της συναισθηματικής απάντησης είτε στο κέρδος είτε στην απώλεια χρημάτων.
Σε αυτό το συμπέρασμα καταλήγει έρευνα που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στο “Journal of Economic Behavior & Organization”. Όσο πιο έντονα βιώνουμε τη χαρά από κάποιο κέρδος, τόσο πιο πιθανό είναι να ρισκάρουμε το κέρδος αυτό με σκοπό να το πολλαπλασιάσουμε. Αντίστοιχα όσο πιο έντονα βιώσουμε τη δυσφορία από μια “χασούρα”, τόσο πιθανότερο είναι να μπούμε στη διαδικασία να ρισκάρουμε περισσότερα χρήματα με σκοπό να αντισταθμίσουμε τις απώλειες. Παράλληλα με την αύξηση της νευροδιαβίβασης στα εγκεφαλικά κέντρα του συναισθήματος, σημειώνεται μείωση στα κέντρα που έχουν να κάνουν με την περίσκεψη.
Bias σε μακροοικονομικό επίπεδο
Η σύγχρονη παραγωγική βιομηχανία μέσω της διαφήμισης και των ΜΜΕ βρίσκεται σε μια συνεχή διαδικασία ενίσχυσης και διαιώνισης των παραπάνω (αλλά και άλλων) προδιαθέσεων στο καταναλωτικό κοινό. Ο κυριότερος λόγος που συμβαίνει αυτό είναι ο στόχος της αύξησης του κέρδους και άρα πώλησης περισσότερων προϊόντων που διέπει την ύπαρξη αυτών των επιχειρήσεων.
Ταυτόχρονα γνωσιακές προκαταλήψεις εντοπίζονται και σε μακροοικονομικό επίπεδο σε όλες τις πτυχές των επαγγελμάτων,εταιρειών,οργανισμών με αντικείμενο τα οικονομικά. Ο λόγος γίνεται για τα χρηματιστήρια και όλες τις επιχειρήσεις που είναι εισηγμένες σε αυτά, τις λεγόμενες «αγορές» που προσφάτως μπήκαν και επηρέασαν τη ζωή εκατομμυρίων Ελλήνων, τις τράπεζες, τα ιδιωτικά funds, διεθνείς οργανισμούς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και ούτω καθεξής. Μια προδιάθεση που είναι ιδιαίτερα εμφανής είναι η ψυχολογία του όχλου ή της αγέλης (herd instinct , herd behaviour σε ελεύθερη μετάφραση).
Σίγουρα αρκετοί αναγνώστες θα έχουν προσέξει ότι κάθε σημαντική πολιτική,κοινωνική,οικονομική εξέλιξη (ακόμα και φυσικά γεγονότα ή ατυχήματα) προκαλεί ένα «ντόμινο» παρόμοιων οικονομικών συνεπειών παγκοσμίως με πιο πρόσφατο παράδειγμα τις εκλογές στην Ιταλιά που δεν ανέδειξαν κυβέρνηση. Πτώση στα χρηματιστήρια, άνοδος των spreads, έντονη ανησυχία των αγορών κ.λ.π. Επαγωγικά λοιπόν συμπεραίνουμε ότι υπάρχει μια αρνητική (καταστροφική συχνά) ερμηνεία ενός γεγονότος,αρχίζει ένα fund να «πουλάει» και ακολουθούν και όλοι οι υπόλοιποι αφού κανείς δε θέλει να βγει χαμένος!
Πρέπει να σημειωθεί ότι στη σημερινή εποχή της παγκόσμιας δικτύωσης οι οικονομικές αυτές επιπτώσεις μεταδίδονται πλέον σε ελάχιστο χρονικό διάστημα και σε αυτό συμβάλλουν και τα οικονομικά ενημερωτικά δίκτυα που εδώ και δεκαετίες έχουν δημιουργηθεί από μεγάλης εμβέλειας ΜΜΕ. Παράλληλα ελέγχεται και αν η καταστροφική ερμηνεία κάποιου πολιτικού γεγονότος μπορεί να στοιχειοθετηθεί. Σε αυτό το επίπεδο μπορεί κανείς να διακρίνει το γνωσιακό λάθος της μεγαλοποίησης των αρνητικών. Άλλες γνωσιακές προκαταλήψεις και διαστρεβλώσεις που εντοπίζονται στο ίδιο παράδειγμα είναι η επιλεκτική προσοχή, προδιάθεση προσοχής (Attentional bias) και η προδιάθεση αρνητικότητας (Negativity bias).
Όλα τα παραπάνω αποτελούν ένα ελάχιστο δείγμα του αντικειμένου ενός σχετικά νέου επιστημονικού κλάδου αυτού της Συμπεριφορικής Χρηματοοικονομικής (Behavioral Finance). Πρόκειται με απλά λόγια για μια συνένωση πηγών από κλάδους της ψυχολογίας και της οικονομικής επιστήμης και ασχολείται με τη μελέτη της συμπεριφοράς των ανθρώπων ως άτομα και ως μέλη ευρύτερων ομάδων σε ό,τι έχει να κάνει με τη διαχείριση χρημάτων.
Το έναυσμα για την ανάπτυξη του κλάδου αυτού δόθηκε από την ανάγκη εύρεσης εξηγήσεων για περιπτώσεις που η οικονομική συμπεριφορά επενδυτών και καταναλωτών ήταν μη ορθολογική. Την κορύφωση μιας ανορθολογικής οικονομικής συμπεριφοράς αποτέλεσε η παγκόσμια οικονομική κρίση των τελευταίων ετών. Φαίνεται λοιπόν ότι μια από τις γενεσιουργές αιτίες της κρίσης ήταν ο παράγοντας των γνωσιακών προκαταλήψεων!
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής
Πηγές
- List of cognitive biases
- Psychology and the Financial Crisis of 2007-2008
- The Financial Crisis – Lessons for Europe from Psychology
- Behavioral economics
- Συμπεριφορικά Xρηματοοικονομικά: η συνάντηση ψυχολογίας και οικονομικής επιστήμης
- 12 Cognitive Biases That Endanger Investors
- Avoid The Relativity Trap – How Thinking Globally Can Save You Money