Φόβος και απαντήσεις στην απειλή

Τι είναι ο φόβος

Ο φόβος είναι το συναίσθημα που αναδύεται όταν εντοπίζουμε γύρω μας άμεσους κινδύνους και απειλές. Το συναίσθημα του φοβου συνοδεύεται με άμεσες σωματικές αλλαγές ως αντισταθμιστικό προστατευτικό μέτρο του οργανισμού μας αλλά και συμπεριφορική απάντηση.

Ο φοβος είναι πανανθρώπινο συναίσθημα που καθοδηγεί την εξέλιξη της ανθρωπότητας από την πρώτη εμφάνισή της στον πλανήτη. Ταυτόχρονα όμως ισχύει και το αντίστροφο, δηλαδή ο υπερβολικός φόβος που μπορεί να διακατέχει ένα κοινωνικό σύνολο μπορεί να οδηγεί σε καθυστέρηση της εξέλιξης ή οπισθοδρόμηση. Οι ερμηνείες των γεγονότων είναι κλασικά και διαχρονικά μια σχετική παράμετρος.

Ο φόβος είναι έννοια με ομοιότητες και διαφορές με τη φοβία, την ανησυχία, αλλά και το άγχος. Μάθετε περισσότερα στα σχετικά λινκς.

Οι μεγαλύτεροι φόβοι των ανθρώπων

Οι άνθρωποι βιώνουμε λιγότερο ή περισσότερο κοινούς φόβους στη ζωή μας. Οι πιο συνηθισμένοι φόβοι είναι

---

Γνωμικά για το φόβο

Διαβάστε ορισμένα αποφθέγματα/ρητά για το φόβο

---

Τι είναι οι απαντήσεις στην απειλή

Οι απαντήσεις στην απειλή (“fight or flight” response) είναι αυτόματες πρωτογενείς αντιδράσεις του ατόμου στην ύπαρξη ερεθισμάτων, εξωτερικών ή εσωτερικών, που μεταφράζονται ως επικίνδυνα.

Οι απαντήσεις στην απειλή κατά του εαυτού έχουν συναισθηματικό κομμάτι που βιώνεται ως φόβος ή άγχος.

---

Ποιες είναι οι απαντήσεις στην απειλή

• Πάλη (fight): Δράση με στόχο την προστασία π.χ. κάποιος μας επιτίθεται και προσπαθούμε να αμυνθούμε
• Φυγή (flight): Δράση με στόχο την αποφυγή της απειλής π.χ. το βάζουμε στα πόδια για να γλιτώσουμε από ένα άγριο ζώο
• Παγωμάρα (freeze): Ακινητοποίηση με στόχο την καλύτερη εκτίμηση της απειλής και την επιλογή κατάλληλης αντιμετώπισης
• Τονική αναστολή (fright): Ακινητοποίηση με στόχο να μη γίνουμε αντιληπτοί από το υποκείμενο της απειλής
• Λιποθυμία (faint): Αυτόματη αντίδραση σε καταστάσεις όπου το άτομο νιώθει αβοήθητο. Προκαλείται από ταχεία αύξηση του τόνου του παρασυμπαθητικού αυτόνομου συστήματος με προεξάρχουσα εκδήλωση την υπόταση. Συχνή στη φοβία αίματος ή/και βελόνας αιμοληψίας.
• Αντανακλαστικά (reflexes): Παραδείγματα είναι το πετάρισμα των βλεφάρων όταν μπαίνει κάποιο σκουπιδάκι, ο βήχας,το φτάρνισμα,ο έμετος που έχουν ως στόχο την απόρριψη εισόδου βλαπτικών ουσιών στο γαστρεντερικό ή το αναπνευστικό σύστημα, αλλά και η αυτόματη κίνηση να σηκώσουμε τα χέρια για να «εμποδίσουμε» ένα αντικείμενο που πέφτει κατά πάνω μας.

Οι 4 πρώτες αυτόματες αντιδράσεις και τα αντανακλαστικά αποτελούν αποτέλεσμα της ταχείας αύξησης του τόνου του συμπαθητικού αυτόνομου συστήματος με πολλαπλές εκδηλώσεις όπως η ταχυκαρδία, η υπέρταση, η μυδρίαση (αύξηση της διαμέτρου της κόρης των οφθαλμών), η αύξηση του μυικού τόνου. Οι εκδηλώσεις αυτές όταν συμβαίνουν π.χ. σε περίπτωση μιας κρίσης άγχους ενδέχεται να παρερμηνευτούν ως πρόβλημα υγείας.

Άμεση vs μακροπρόθεσμη απειλή

Λίγα λόγια για το θέμα της απειλής πρέπει να ειπωθούν. Σε υποθετικό παράδειγμα που βρίσκεται κάποιος στην αφρικανική ζούγκλα και εντοπίζει ένα λιοντάρι να ορμάει κατά πάνω του, θα βιώσει φυσικά ισχυρό φόβο, σχεδόν πανικό. Δε θα θεωρήσει ότι παθαίνει κρίση πανικού τη στιγμή αυτή. Ούτε θα νιώσει ο άνθρωπος άγχος για τον πανικό που βιώνει ως κάτι καταστροφικό και απειλητικό για τον ίδιο. Πρόκειται για μια πραγματική και άμεση απειλή.

Όμως υπάρχουν και οι μακροπρόθεσμες απειλές. Για παράδειγμα όταν ξέρουμε ότι ένα αρνητικό για μας σενάριο θα συμβεί στο μέλλον. Στο πλαίσιο μιας τέτοιας απειλής σημεία κλειδιά στο άγχος που θα βιώσουμε αποτελούν το αν ξέρουμε σίγουρα ότι θα συμβεί ή όχι, το αν ξέρουμε πότε θα συμβεί ή όχι, το πόσο αρνητικό εκτιμούμε ότι είναι το σενάριο αυτό, αλλά και το τι εκτιμούμε ότι μπορούμε να πράξουμε ώστε αυτό να μη συμβεί. Το είδος του άγχους που εδώ βιώνουμε περιγράφεται καλύτερα με τον όρο ανησυχία.

Επιπλέον χρήζει υπενθύμισης ότι το άγχος/στρες δεν είναι πάντα και απαραίτητα παθολογικό/προβληματικό. Είναι ένας μηχανισμός κινητοποίησης και επιβίωσης και θα πρέπει να μην το ξεχνάμε αυτό με ένα πρίσμα αποφυγής της υπερδιάγνωσης και ψυχιατρικοποίησης κάθε είδους στρες.

Και επιπλέον το ίδιο το στρες στη φυσιολογική του διάσταση που ενίοτε μπορεί να περιλαμβάνει πιο
έντονες και αισθητές εκδηλώσεις, δεν αποτελεί κίνδυνο. Η αντίληψη απειλής στην παραμικρή αλλαγή της ψυχοσωματικής κατάστασης που προκαλεί το στρες είναι επιβαρυντικός παράγοντας για την εγκατάσταση πλέον μιας διαταραχής άγχους.

---

Η απάντηση «μάχη ή φυγή» του συμπαθητικού νευρικού συστήματος είναι ένα άμεσο αποτέλεσμα της πολυσυστημικής δράσης των κατεχολαμινών. Κατεχολαμίνες είναι μόρια-νευροδιαβιβαστές-ορμόνες ντοπαμίνη, νορεπινεφρίνη και επινεφρίνη.

---

Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής