Παραισθήσεις και ψευδαισθήσεις αποτελούν διαφορετικά από την πραγματικότητα αντιληπτικά βιώματα, διαταραχές της αντίληψης του ανθρώπινου εγκεφάλου υπό συγκεκριμένες συνθήκες. Αυτό ακριβώς είναι και η ομοιότητά των δύο φαινομένων, δηλαδή αποτελούν ψευδή αισθητηριακά φαινόμενα.
Αν και συνήθως σχετίζονται με ασθένειες, μπορεί να εμφανιστούν και σε υγιή άτομα. Τυπικό παράδειγμα είναι οι ψευδαισθήσεις και παραισθήσεις σε ποσοστό 33-50% της εικόνας ή της φωνής του αποθανόντα συζύγου που βιώνουν σύζυγοι σε πένθος.
Οι λέξεις ψευδαίσθηση και παραίσθηση συχνά χρησιμοποιούνται στη ροή του λόγου ως συνώνυμες, αλλά δεν είναι το ίδιο. Επίσης μπορεί να χρησιμοποιούνται στην καθομιλουμένη για να εκφράσουν εσφαλμένο περιεχόμενο σκέψης π.χ. αυταπάτες, εσφαλμένες πεποιθήσεις και ιδέες που έχουν τα άτομα για το πως λειτουργεί η κοινωνία και ο κόσμος.
Τι είναι οι παραισθήσεις
Οι παραισθήσεις είναι διαστρεβλωμένα βιώματα υπαρκτών αντικειμένων της αντίληψης. Δηλαδή είναι κάτι που υπάρχει, αλλά εμείς το αντιλαμβανόμαστε ως κάτι άλλο από αυτό που είναι. Εντούτοις έχουμε την επίγνωση του λάθους, μπορούμε δηλαδή να αναγνωρίσουμε ότι αυτό που βλέπουμε δεν υπάρχει.
Η παραίσθηση είναι αρκετά συνηθισμένη ως έκφραση μια εσφαλμένης αισθητηριακής αντίληψης. Οι άνθρωποι με παραισθήσεις παρερμηνεύουν πραγματικά εξωτερικά ερεθίσματα, όπως για παράδειγμα το θρόισμα των δέντρων μπορεί να ακουστεί σαν κάποιος να φωνάζει το όνομά μας, να μπερδεύουμε τα καπέλα ως κεφάλια ή να ακούμε ψαλμωδίες αντί για το κλιματιστικό.
Η συναισθηματική μας κατάσταση όπως και διάφορες περιβαλλοντικές συνθήκες (φωτισμός, ήχοι) επηρεάζουν συνήθως την έλευση των παραισθήσεων.
Παρειδωλία
Παρεμφερές φαινόμενο είναι η παρειδωλία. Στην παρειδωλία βιώνουμε μια αλλαγμένη αντίληψη ενός πραγματικού αντικειμένου. Αντιλαμβανόμαστε ακαθόριστα αντικείμενα όπως ένα σύννεφο, ένα βράχο ως κάτι γνωστό, συνήθως ένα πρόσωπο.
Τι είναι οι ψευδαισθήσεις
Οι ψευδαισθήσεις είναι αντιληπτικά βιώματα επί απουσίας αντικειμενικών ερεθισμάτων. Είναι εμπειρίες που κάποιος τις αντιλαμβάνεται ως πραγματικές, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι. Μπορεί να εμφανιστούν με οποιοδήποτε αισθητήριο όργανο (π.χ. ακουστικές, οπτικές, οσφρητικές, γευστικές και απτικές), αλλά οι ακουστικές ψευδαισθήσεις είναι μακράν οι πιο συχνές.
Ιατρικές καταστάσεις που μπορούν να προκαλέσουν ψευδαισθήσεις μπορεί να περιλαμβάνουν:
- χρήση ουσιών
- ψυχική διαταραχή
- έλλειψη ύπνου
- φάρμακα
- ημικρανία
- επιληπτικές κρίσεις/επιληψία κροταφικού λοβού
- κοινωνική απομόνωση
- κώφωση, τύφλωση ή προβλήματα όρασης
- υψηλός πυρετός
Η ψευδαίσθηση είναι ένα από τα πιο σημαντικά συμπτώματα στην ψυχιατρική. Είναι επίσης ένα από τα πιο δύσκολα στον ορισμό και οριοθέτηση από άλλες ψυχοπαθολογικές έννοιες.
Συχνά προκαλούνται από καταστάσεις όπως η σχιζοφρένεια, η ψυχωτική κατάθλιψη, η διπολική διαταραχή, το οργανικό ψυχοσύνδρομο και άλλες ψυχωτικές διαταραχές.
Στην ψευδαίσθηση το άτομο είναι πεπεισμένο ότι αυτό που βιώνει υπάρχει και συνήθως έχει επίκεντρο το ίδιο.
Είδη ψευδαισθήσεων
Μια ψευδαίσθηση μπορεί κυριολεκτικά να είναι οτιδήποτε σχετίζεται με τις αισθήσεις και διαφορετικά άτομα με την ίδια κατάσταση μπορούν να βιώσουν κάτι εντελώς μοναδικό. Τα πιο συνηθισμένα παραδείγματα ψευδαισθήσεων είναι
1. Ακουστικές
α) μη λεκτικές (στοιχειώδεις): ήχοι, θόρυβοι
β) λεκτικές (οργανωμένες): λέξεις, φράσεις, συνεχής ομιλία, φωνές, είτε οικείες είτε άγνωστες, που εκλαμβάνονται ως διαφορετικές από τις σκέψεις του ίδιου του ατόμου.
- σε 2ο ή 3ο πρόσωπο
- υβριστικές, απειλητικές, επικριτικές, προτρεπτικές, φιλικές, εξυψωτικές, υποστηρικτικές
γ) ηχώ σκέψης: μεγαλόφωνη ακρόαση από τον ασθενή των ίδιων του των σκέψεων
2. Οπτικές
α) απλές ή στοιχειώδεις: σκιές, λάμψεις, χρώματα, φώτα
β) σύνθετες ή οργανωμένες: μορφές ανθρώπων, αγίων, δαιμονικών πνευμάτων, ζώων.
- λιλιπούτειες: μορφές νάνων, συχνές στο τρομώδες παραλήρημα των αλκοολικών
- εαυτοσκοπία: το άτομο βλέπει τον εαυτό του (ΑΕΕ βρεγματικού, φλεγμονές ΚΝΣ)
- φωτογραφικές: στατικές εικόνες
- σκηνικές ή κινηματογραφικές: εικόνες που μεταβάλλονται συνεχώς (επιληψία)
Καταστάσεις:
- Ντελίριο (λιλιπούτειες)
- Άνοιες alzheimer, parkinson, lewy body
- Λοιμώδεις καταστάσεις
- Κρίσεις ημικρανίας
- Αμφιβληστροειδοπάθειες
- Επίδραση ψυχοδραστικών ουσιών κυρίως διεγερτικών όπως αμφεταμίνη και κοκαϊνη (ψευδαισθησιογόνα)
- Στερητικό σύνδρομο
- Επιληψία (κυρίως στατικές και κινηματογραφικές)
3. Οσφρητικές : να μυρίζουμε οσμές που δεν υπάρχουν είτε από εμάς είτε από άλλα άτομα ή πράγματα
4. Γευστικές : να βιώνουμε παράξενη, ξένη, δυσάρεστη γεύση σε τροφές που δε νιώθουν οι γύρω μας
5. Απτικές : να νιώθουμε να μας ακουμπάει, να μας πιέζει, να μας χτυπάει, να τρίβεται πάνω μας κάτι που δεν υπάρχει ή να περπατάνε ζωύφια πάνω μας
6. Κιναισθητικές
- αλλοίωσης θέσης, σχήματος, μεγέθους, λειτουργίας εσωτερικών οργάνων (απόφραξη, κοίλανση, πλήρωση, τρώση, νέκρωση συμπαγών οργάνων ή σπλάχνων)
- παρουσίας ξένων σωμάτων σε συμπαγή όργανα ή σπλάχνα
- ηλεκτρικών εκκενώσεων στο εσωτερικό διαφόρων περιοχών του σώματος
- αιθουσαίες : περιστροφή, πτώση, ανύψωση
Ψευδοψευδαισθήσεις
Οι ψευδοψευδαισθήσεις (ή αλλιώς ψευδαισθητώσεις) είναι ψευδαισθήσεις για τις οποίες όμως το άτομο έχει την επίγνωση του ότι δεν υπάρχουν ή μπορεί να δεχτεί και να συζητήσει το ενδεχόμενο αυτό. Μπορούν να συμβούν σε κάποιες από τις προαναφερόμενες ιατρικές καταστάσεις, αλλά και σε φυσιολογικά άτομα υπό
- συνθήκες αισθητηριακής αποστέρησης
- συνθήκες κόπωσης
- συνθήκες υποβολής
- στο στάδιο έλευσης του ύπνου (υπναγωγικές)
- στο στάδιο αποδρομής του ύπνου (υπνοπομπικές)
Διαφορές
Οι βασικές διαφορές είναι δύο.
- Στην παραίσθηση υπάρχει αντικείμενο που γίνεται εσφαλμένα αντιληπτό. Στην ψευδαίσθηση δεν υπάρχει αντικείμενο.
- Στην εναισθησία, η οποία υπάρχει στην παραίσθηση, ενώ δεν υπάρχει στην ψευδαίσθηση.
Διαχείριση & αντιμετώπιση
Ενώ ένα μεμονωμένο επεισόδιο ψευδαίσθησης ή παραίσθησης μπορεί να μην υποδηλώνει κάποια σοβαρή υποκείμενη κατάσταση, εάν οι ψευδαισθήσεις ή οι παραισθήσεις επιμένουν, είναι σημαντικό να αξιολογηθούν από ψυχίατρο. Ο αποκλεισμός οποιασδήποτε ιατρικής κατάστασης μπορεί να απαιτήσει τη συμβολή άλλων ειδικοτήτων όπως ενός νευρολόγου, ενώ ένας επαγγελματίας ψυχικής υγείας μπορεί να ελέγξει και να διαγνώσει μια υποκείμενη ψυχική ασθένεια. Εάν υπάρχει ψυχική διαταραχή που προκαλεί τα συμπτώματα, ένα λεπτομερές θεραπευτικό σχέδιο που μπορεί να περιλαμβάνει φάρμακα ή/και ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει.
Εάν οι ψευδαισθήσεις οφείλονται σε κάποιο φάρμακο, ο γιατρός σας μπορεί να μειώσει τη δοσολογία αυτού του φαρμάκου ή να το διακόψει.
Τα αντιψυχωτικά φάρμακα χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία των ψευδαισθήσεων που οφείλονται σε ψυχική διαταραχή
Η αξιολόγηση του πολιτισμικού υπόβαθρου στην αξιολόγηση των ψευδαισθήσεων είναι σημαντική καθώς η έννοια της πραγματικότητας ποικίλλει μεταξύ των πολιτισμών και υπάρχει η πιθανότητα ψευδαισθήσεων που εγκρίνονται πολιτισμικά.
Σημαντικό στοιχείο στην αντιμετώπιση των διαταραχών αντίληψης είναι η σημασία που αυτές έχουν για τα άτομα. Ενίοτε έχουν κάποια συσχέτιση με εσωτερικά βιώματα, ασυνείδητο περιεχόμενο, τραύματα και πεποιθήσεις του πάσχοντα. Συχνά καταστροφοποιούνται ως σίγουρη ένδειξη “τρέλας” προκαλώντας κατάρρευση. Η αποκαταστροφοποίηση και η αποσαφήνιση της σημασίας των ψευδαισθήσεων χρειάζεται αρκετό χρόνο και δεν είναι εύκολα εφικτή, καθώς η συζήτηση για το περιεχόμενό τους προκαλεί έντονη αναστάτωση. Ως μέρος του θεραπευτικού πλάνου και σε συνδυασμό με φάρμακα ή όποια άλλη θεραπευτική προσέγγιση, μπορεί να αποβεί πολύ σημαντική.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής