Τι είναι η αυτοεκτίμηση
Η αυτοεκτίμηση είναι η διανοητική και συναισθηματική αξιολόγηση της αξίας μας. Τα θεμέλια της αυτοεκτίμησης εισάγονται στην παιδική ηλικία. Κατά μία έννοια είναι ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητας, το πρώτο συνθετικό της λέξης “αυτό”εκτίμηση αφορά άλλωστε τον εαυτό μας. Το χαρακτηριστικό αυτό διαμορφώνεται -και αναδιαμορφώνεται- σταδιακά με την πάροδο του χρόνου βάσει των βιωμάτων μας, και μπορεί να επηρεάσει την εξέλιξή μας σε κάθε τομέα της ζωής.
Το φάσμα της αυτοεκτίμησης
- Υπερβολικά υψηλή : Αίσθημα ανωτερότητας από τους άλλους. Οι άνθρωποι με υπερβολικά υψηλή αυτοεκτίμηση είναι συχνά επικριτικοί και αλαζονικοί, εκλογικεύουν συνέχεια τη στάση τους με δικαιολογίες και τείνουν να παραβλέπουν τα δικά τους ελαττώματα.
- Χαμηλή : Νιώθεις κατώτερος από τους άλλους. Τα άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση εκτιμούν τις απόψεις των άλλων πάνω από τη δική τους. Μερικές φορές είναι δύσκολο για αυτούς να δεχτούν φιλοφρονήσεις, καθώς τείνουν να εστιάζουν στις αντιληπτές αδυναμίες τους και όχι στα προτερήματά τους. Συχνά φοβούνται την αποτυχία και πιστεύουν ότι όλοι οι άλλοι είναι καλύτεροι από αυτούς. Επιπλέον δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν την όποια κριτική, παίρνοντας τα πάντα εξαιρετικά προσωπικά.
- Υγιής : Έχοντας μια ακριβή και ισορροπημένη αυτοεκτίμηση. Τα άτομα αυτά αναγνωρίζουν και αποδέχονται τις ικανότητές και τα ελαττώματά τους, τα δυνατά τους σημεία και τις αδυναμίες τους. Έχουν ρεαλιστικές προσδοκίες για τον εαυτό τους και τους άλλους.
Αίτια χαμηλής αυτοεκτίμησης
Δύσκολες ή αγχωτικές εμπειρίες ζωής ή τραυματικά γεγονότα μπορεί συχνά να μειώνουν την αυτοεκτίμηση μας
- εκφοβισμός ή κακοποίηση
- διακρίσεις ή στίγμα
- απώλεια της δουλειάς σας ή δυσκολία εύρεσης εργασίας
- προβλήματα στην εργασία
- χρόνιο στρες
- προβλήματα σωματικής υγείας
- προβλήματα ψυχικής υγείας
- προβλήματα σχέσεων, χωρισμός ή διαζύγιο
- οικονομικά προβλήματα
- περιορισμένες/προβληματικές συναναστροφές
- εξαρτητική διαταραχή προσωπικότητας
Γονείς που δημιουργούν ανασφαλείς δεσμούς, επικριτικοί, απορριπτικοί, απαξιωτικοί, άκαμπτοι, ψυχροί, εκφοβιστικοί, υπερπροστατευτικοί, κ.α. είναι αναπόφευκτο να μεταδώσουν στα παιδιά τους μια αντίστοιχη, διαστρεβλωμένη αντίληψη για την αξία τους, δηλαδή μια προβληματικά χαμηλή αυτοεκτίμηση.
Αυτό μέσα από μια διαδικασία αυτοεκπληρούμενης προφητείας τύπου “αφού είμαι αδύναμος δε θα μπορώ να τα καταφέρνω”μπορεί να τους ακολουθεί σε όλη τους τη ζωή και να οδηγεί ενίοτε σε ψυχικές διαταραχές και ψυχολογικά προβλήματα.
Είναι η χαμηλή αυτοεκτίμηση πρόβλημα ψυχικής υγείας;
Η χαμηλή αυτοεκτίμηση δεν αποτελεί πρόβλημα ψυχικής υγείας από μόνη της, αλλά μπορεί να αποτελεί ένα από τα συμπτώματα, σημάδια ή χαρακτηριστικά αυτού, ιδιαίτερα εάν διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα ή επηρεάζει την καθημερινότητά σας. Η ύπαρξη προβλημάτων ψυχικής ή σωματικής υγείας μέσα από την αυτόματη τάση των περισσότερων ανθρώπων να συγκρίνονται μεταξύ τους, πυροδοτεί μια ισοπεδωτική αίσθηση αδυναμίας και κατωτερότητας. Όσο πιο χρόνιο είναι ένα πρόβλημα τόσο χειρότερα.
Η χαμηλή αυτοεκτίμηση έχει συσχετιστεί με το στίγμα του εαυτού που συχνά συνοδεύει την ψυχική ασθένεια, στην οποία κάποιος εσωτερικεύει τις αρνητικές αντιλήψεις για την κατάσταση και αντιλαμβάνεται την ασθένεια ως μια κακή αντανάκλαση του εαυτού του.
Μπορεί επίσης να προκύψει από τη μειωμένη ανεξαρτησία και αυτονομία που συνδέεται συχνά με χρόνιες ασθένειες και από δυσπροσαρμοστικές στρατηγικές αντιμετώπισης που περιλαμβάνουν αποφυγή ή ενοχοποίηση.
Πιθανές τέτοιες εμπειρίες χαμηλής αυτοεκτίμησης μπορεί να είναι για παράδειγμα :
- Συνεχής ανησυχία και αμφιβολίες για την απόδοση
- Αίσθημα αναξιότητας
- Αίσθημα ανεπάρκειας
- Σύμπλεγμα κατωτερότητας
- Συνεχείς αυτομομφές
- Μίσος για τον εαυτό
Αντίστροφα αν πολλά πράγματα επηρεάζουν την αυτοεκτίμησή σας για μεγάλο χρονικό διάστημα, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε προβλήματα ψυχικής υγείας (για παράδειγμα εξαρτήσεις, διατροφικές διαταραχές, κατάθλιψη, αγχώδης διαταραχή), επιθετικότητα ή διαταραχή προσωπικότητας (π.χ. εξαρτητική ή ιστριονική).
Ένα συχνό παράδειγμα που συναντάμε χαμηλή αυτοεκτίμηση είναι παιδιά και ενήλικοι με ΔΕΠΥ. Είναι μάλλον κανόνας παρά εξαίρεση οι άνθρωποι με ΔΕΠΥ να έχουν δεχτεί σημαδευτεί ως τεμπέληδες από τον περίγυρό τους. Έρευνες δείχνουν ότι η αυτοεκτιμηση είναι χαμηλότερη μεταξύ των παιδιών με ΔΕΠΥ σε σχέση με τα υπόλοιπα και η ΔΕΠΥ που δεν αντιμετωπίζεται θεραπευτικά σχετίζεται με χαμηλά επίπεδα αυτής.
Υπερβολικά υψηλή αυτοεκτίμηση;
Η υψηλή αυτοεκτίμηση δεν είναι απαραίτητα υγιής.
Υπάρχουν διάφορα είδη υψηλής αυτοεκτίμησης και όπως δείχνει μια σχετική μελέτη για εκείνους στους οποίους είναι εύθραυστη και ρηχή, αυτό δεν είναι καλύτερο από το να είναι χαμηλή. Τα άτομα με εύθραυστη υψηλή αυτοεκτίμηση αντισταθμίζουν τις αμφιβολίες τους για τον εαυτό τους εμπλεκόμενα σε υπερβολικές προσπάθειες υπεράσπισης, προστασίας και ενίσχυσης της αντίληψης για τον εαυτό.
Όταν η αυτοεκτίμησή σας είναι πολύ υψηλή, μπορεί να αντιμετωπίζετε τα ακόλουθα ζητήματα:
Έλλειψη βελτίωσης : Μπορεί να πιστεύετε ότι είστε τέλειοι, ότι τίποτα δεν χρειάζεται να αλλάξει. Γίνεστε τυφλοί στα λάθη που έχετε κάνει, ούτε θεωρείτε ότι μπορεί να κάνετε άλλα στο μέλλον. Αυτό, φυσικά, λειτουργεί ως εμπόδιο στην ωριμότητα και τη βελτίωση του εαυτού σας, οδηγώντας σε αρνητικές συνέπειες, όχι μόνο για εσάς αλλά και για τον περίγυρό σας.
Προβλήματα κοινωνικοποίησης- σχέσεων : Όταν η αυτοεκτίμησή σας είναι πολύ υψηλή, μπορεί να υποφέρετε από ανθυγιεινές σχέσεις. Μπορεί να έχετε ανάγκη τον έπαινο από τους άλλους για να επιβεβαιώνετε αυτή τη διογκωμένη αντίληψη του εαυτού σας. Όταν αυτό δεν συμβαίνει, μπορεί να προκαλεί θυμωμένες αντιδράσεις και να απομακρύνει πιθανούς ή υπάρχοντες συνεργάτες και φίλους.
Παράλληλα άτομα με υπερβολική αυτοεκτιμηση μπορεί να βρεθούν κοινωνικά εξοστρακισμένα. Γενικά δεν είναι ευχάριστο να βρίσκεσαι κοντά σε άτομο που μιλάει συνεχώς εκφράζοντας τις δικές του απόψεις επί παντός επιστητού και απορρίπτοντας τις υπόλοιπες, κάνει κατάχρηση της λέξης “εγώ”, προσπαθεί να δίνει έμφαση στα δικά του πλεονεκτήματα και θέλει να έχει πάντα την τελευταία λέξη.
Ανικανότητα διαχείρισης της κριτικής : Όταν η αυτοεκτίμησή σας είναι πολύ υψηλή, μπορεί επίσης να δυσκολευτείτε να χειριστείτε την κριτική με ώριμο τρόπο. Την απορρίπτετε ευθέως, πιστεύοντας ότι οποιαδήποτε κριτική για εσάς είναι ψευδής. Προκειμένου να προστατεύσετε την υπερβολική θετική εικόνα του εαυτού σας, μπορεί να καταλήξετε σε κάθε είδους εξορθολογισμούς για αυτές τις επικρίσεις από άλλους. Μπορεί π.χ. να λέτε στον εαυτό σας ότι οι άνθρωποι απλώς σας ζηλεύουν για το πόσο σπουδαίοι είστε ή ότι η κοινωνία φταίει για όλα.
Ναρκισσισμός και υπερβολική αυτοεκτίμηση δεν είναι το ίδιο πράγμα, αν και συχνά η δεύτερη είναι τμήμα του πρώτου και επομένως επηρεάζεται από την αύξηση του ναρκισσισμού στις μέρες μας ειδικά σε άτομα υψηλότερης κοινωνικοοικονομικής κατάστασης.
Πλευρές μιας υγιούς αυτοεκτίμησης
Το πόσο εκτιμάτε τον εαυτό σας επηρεάζει το αν
- είστε σε θέση να παίρνετε αποφάσεις
- να διεκδικείτε πράγματα σημαντικά για τον εαυτό σας
- αναγνωρίζετε τα δυνατά και τα θετικά σας σημεία
- αισθάνεστε ικανοί να δοκιμάσετε νέα ή δύσκολα πράγματα
- δείχνετε καλοσύνη στον εαυτό σας
- διαχειρίζεστε τα λάθη του παρελθόντος χωρίς μηρυκαστική αυτομομφή
- αφιερώνετε το χρόνο που χρειάζεστε για τον εαυτό σας
- πιστεύετε ότι είστε αρκετά καλοί
- πιστεύετε ότι αξίζετε την ευτυχία
Οι προσωπικές επιλογές αποτέλεσμα της αυτοεκτίμησης
Και τα κριτήρια επιλογής σε διάφορους τομείς της ζωής μας διαμορφώνονται σε ένα βαθμό από την αυτό-εκτίμησή μας. Από την επιλογή επαγγέλματος ή την ανάληψη ρίσκων, έως την επιλογή συντρόφου και υποστηρικτικού δικτύου, αυτά επηρεάζονται εν μέρει από το πώς αξιολογούμε τον εαυτό μας, τις εκάστοτε ανάγκες μας.
Παράγοντες που επηρεάζουν την αυτοεκτίμηση
Οι κάθε ένας άνθρωπος διαμορφώνει ασυνείδητα διάφορους βαθμούς αυτοεκτίμησης βάσει των εξής παραγόντων :
- Ποιος είναι ( ή ποιος νομίζει ότι είναι)
- Πως αντιλαμβάνεται το σώμα του, το χαρακτήρα του, την εικόνα που έχουν οι άλλοι για αυτόν
- Τι κάνει στη ζωή
- Τι έχει
- Που ανήκει (κοινωνικά γκρουπ)
Βασική θέση στην αυτοεκτιμηση έχει η αξιολόγησή μας για την προέλευσή της. Δηλαδή πολλοί άνθρωποι μαθαίνουν να αξιολογούν βάσει της αντίληψής τους για την εικόνα των άλλων για αυτούς. Είναι ένα θέμα η αντίληψή μας για τα πράγματα και ένα άλλο θέμα πως ακριβώς είναι τα ίδια τα πράγματα. Η αντίληψη λοιπόν αυτή δεν είναι πάντοτε έγκυρη, καθώς υπόκειται σε γνωσιακές διαστρεβλώσεις και προκαταλήψεις.
Ακόμη και έγκυρη όμως να είναι, το θέμα είναι στο αν η αξιολόγηση των άλλων για εμάς είναι κατάλληλη. Αυτό συχνά έχει δραματικές συνέπειες και εκδηλώνεται κυρίως σε προβληματικές/κακοποιητικές περιπτώσεις διαπαιδαγώγησης μας κατά την παιδική ηλικία.
Πολλές φορές επίσης δημιουργείται μια διχοτόμηση (split) ανάμεσα στην αντίληψη που έχουμε οι ίδιοι για τον εαυτό μας και την αντίληψη που νομίζουμε ότι ο περίγυρος έχει για εμάς. Δηλαδή αυτό που αξιολογούμε εμείς, δεν αξιολογείται και από τους άλλους.
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επηρεάζουν την αυτοεκτιμηση;
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σήμερα λαμβάνουν μεγάλο χώρο και χρόνο στη ζωή μας. Υπάρχουν αναλύσεις που υποστηρίζουν την υπόθεση ότι υψηλότερα επίπεδα εμπλοκής με social media αντιστοιχούν σε χαμηλότερα επίπεδα αυτοεκτίμησης αν και όπως συνήθως υπάρχουν και άλλες που δεν το επιβεβαιώνουν. Ειδικότερα νέοι άνθρωποι, τόσο γυναίκες όσο και άνδρες, μοιάζει να επηρεάζονται από την σύγχρονη και κυρίαρχη τάση: Δείξε μου τα likes σου να σου πω ποιος είσαι! Αν έχεις ένα ωραίο πρόσωπο, ένα ωραίο σώμα, τα «ιδανικά» χαρακτηριστικά που σε εμφανίζουν ως τέλειο γονιό, σύντροφο, άνθρωπο, τότε έχεις αξία!
Υπάρχει όμως η ιδανικότητα και πρέπει η αξία να καθορίζεται έτσι;
Όλη αυτή η συνεχής εγρήγορση να συμβαδίζουμε με το νέο, να είμαστε ενταγμένοι στο κοινωνικό γίγνεσθαι, να γνωρίζουμε λίγο από όλα, να μην αφήνουμε τίποτα να πέσει κάτω, μεταφέρεται λίγο πολύ και στο πεδίο της διαδικτυακής μας παρουσίας.
Αρνητικά και θετικά σχόλια στα social media φαίνεται να έχουν αρνητικό αντίκτυπο στην εκτίμηση του εαυτού μας όταν εκφράζονται με λανθασμένο τρόπο και μπορούν να ενισχύσουν συμπεριφορές κοινωνικής απομόνωσης.
Αν δεν ανεβάσεις μια αψεγάδιαστη φωτογραφία, σε καθημερινή βάση, αν δεν κάνεις και την κατάλληλη ανάρτηση, μπορεί να χάσεις την «αγάπη» του κοινού σου!
Ορισμένα άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση ενδέχεται να υιοθετούν εξαρτητική συμπεριφορά ως προς την χρήση του διαδικτύου, επιλέγοντας την εικονική πραγματικότητα ως μια περίσπαση, ένα μηχανισμό άμυνας απέναντι της.
Αυτοεκτίμηση vs Αυτοπεποίθηση
Μερικές φορές επικρατεί μία σύγχυση ανάμεσα στους όρους αυτό-εκτίμηση και αυτοπεποίθηση, καθώς θεωρούμε τις δύο έννοιες ταυτόσημες, και ότι η μία προϋποθέτει την ύπαρξη της άλλης.
Η αυτοπεποίθηση αφορά κατά κύριο λόγο στην πίστη που έχουμε στις δυνατότητες ή ικανότητές μας. Άτομα με υψηλή αυτοπεποίθηση οδηγούνται στην επιτυχία, και η επιτυχία αυτή με τη σειρά της ενισχύει την αυτοπεποίθηση. Επιπλέον, εκεί όπου η αυτοπεποίθηση απουσιάζει, εμφανίζεται το θάρρος για να αντισταθμίσει την έλλειψη αυτή.
Η ύπαρξη αυτοπεποίθησης δεν συνεπάγεται απαραίτητα την ύπαρξη της αυτό-εκτίμησης. Άτομα τα οποία πιστεύουν στις ικανότητές τους και απολαμβάνουν την επιτυχία, μπορεί να αξιολογούν τον εαυτό τόσο αυστηρά και επικριτικά, ώστε δεν αντλούν ικανοποίηση από τη ζωή με αποτέλεσμα να καταφεύγουν σε καταχρηστικές, ζημιογόνες για την υγεία, συμπεριφορές.
Διαχείριση αυτοεκτίμησης
Σύμφωνα με έρευνα των Alisa Βedrov και Grzegorz Bulaj, προγράμματα και υπηρεσίες που χρησιμοποιούν αποφθέγματα βγαλμένα από τη ζωή, στοχεύουν στην αύξηση της αυτοπεποίθησης, στην ενδυνάμωση των κινήτρων και των επιπέδων ικανοποίησης όσων μάχονται με το στρες, το άγχος, την κατάθλιψη, κάποια εξαρτητική ή άλλη διαταραχή. Φαίνεται, λοιπόν, ότι τα αποφθέγματα εκείνα που είναι σχεδιασμένα με ακρίβεια ώστε να άπτονται της αυτοεκτίμησης, είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικά στο να τη βελτιώνουν, καθώς βοηθούν τα άτομα να αναγνωρίσουν την προσωπική τους δύναμη και αξία.
- Όλοι φέρουμε ορισμένα θετικά στοιχεία τα οποία μας βοηθούν να ανταπεξέλθουμε στις προκλήσεις της ζωής και της καθημερινότητας. Δίνοντας έμφαση στα στοιχεία αυτά, μπορούμε να τα αξιοποιήσουμε με τρόπο ώστε να προσαρμοζόμαστε σε αναπάντεχες ή δύσκολες καταστάσεις, αντί να κατηγορούμε τον εαυτό μας ή να τον υποβαθμίζουμε.
- Δίνοντας χώρο στον εαυτό μας, έχουμε τη δυνατότητα να θέσουμε τα δικά μας όρια. Είναι βασικό να κάνουμε πράγματα τα οποία μας γεμίζουν πραγματικά, να αποστασιοποιούμαστε όποτε νιώθουμε ότι το έχουμε ανάγκη. Επιπλέον, η αξιολόγηση των ατόμων που μας περιβάλλουν δύναται να μας βοηθήσει στο να κατανοήσουμε αν οι άνθρωποι που βρίσκονται κοντά μας δημιουργούν τοξικότητα, ώστε να απομακρυνθούμε.
- Το να θέτουμε, επίσης, στόχους μακροπρόθεσμα και να εμμένουμε σε αυτούς, με σταθερά, μικρά βήματα, διασφαλίζει την ακεραιότητα της αυτό-εκτίμησης μας, παρά τις αποτυχίες ή τις δυσκολίες που μπορεί να συναντήσουμε. Ο στόχος δίνει το κίνητρο ώστε να φτάσουμε σε αυτόν -και άρα στην επιτυχία- μέσα από δοκιμές και λάθη.
- Είναι φυσιολογικό να αισθανόμαστε φόβο και ανασφάλεια σε επισφαλείς συνθήκες, ωστόσο, αποδεχόμαστε πως κανείς δεν είναι τέλειος και δεν μπαίνουμε στη διαδικασία να συγκρίνουμε εμάς με τον συνάνθρωπό μας, αφού αυτό που μας κάνει ξεχωριστούς είναι η μοναδικότητά μας.
- Όταν αξιολογούμε μια κατάσταση είναι σημαντικό να επικεντρωνόμαστε στην αντικειμενική δυσκολία του έργου αντί στις προσωπικές μας ανεπάρκειες. Η αυτό-εκτίμηση μπορεί να καλλιεργηθεί μέσα από το να ζει κανείς υπεύθυνα και αυθεντικά, να απελευθερώνεται από τις ενοχοποιητικές σκέψεις που εισβάλλουν σε κάθε αναποδιά, σε κάθε αυτοματοποιημένη σύγκριση.
Στην πυραμίδα του Maslow, η αυτοεκτιμηση αποτελεί το 4ο στάδιο το οποίο ο άνθρωπος θα πρέπει να κατακτήσει προκειμένου να φτάσει στο τελικό στάδιο για την ολοκλήρωσή του, την αυτοπραγμάτωση. Ο Freud έχει αναφέρει πως «καθώς προχωρούμε στη ζωή, μαθαίνουμε τα όρια των ικανοτήτων μας».
Η διαδικασία χτισίματος μιας καλής αυτοεκτίμησης και ενός υγιούς συγκερασμού των δικών μας αντιλήψεων σε σχέση με ποικίλα κοινωνικά πρότυπα είναι συχνά μακροπρόθεσμη και ενίοτε χρήζει ψυχοθεραπευτικής βοήθειας.
Πουλιανίτη Μαρία ψυχολόγος
Συγγραφή & επιμέλεια : Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής