Τι είναι τα στερεότυπα φύλου
Στερεότυπα φύλου ονομάζονται εγκυστωμένες κοινωνικές αντιλήψεις περί του ρόλου και των χαρακτηριστικών αντρών και γυναικών.
Γνωσιακές προκαταλήψεις κυκλοφορούν «ανενόχλητες» γύρω μας. Εύλογα προκύπτει το ερώτημα τι σημαίνει ο όρος αυτός. Με πολύ απλά λόγια σημαίνει ότι έχουμε μάθει να σκεφτόμαστε με κάποια συγκεκριμένα πρότυπα σκέψης, τα οποία ενώ τα υιοθετούμε συνήθως ασυνείδητα και τα θεωρούμε αυτονόητα, μας οδηγούν σε εσφαλμένα συμπεράσματα, με αποτέλεσμα να διαιωνίζονται δυσλειτουργικές συμπεριφορές, τόσο σε ατομικό όσο και σε ομαδικό επίπεδο.
Οι γνωσιακές διαστρεβλώσεις και προκαταλήψεις λειτουργούν «υπογείως». Δηλαδή ως επί το πλείστον δεν υπάρχει η επίγνωση της ενσωμάτωσής τους στην καθημερινότητα του λόγου μας ή των συμπεριφορών μας. Ο συνδυασμός τους με στερεότυπα ή γενικευμένες πεποιθήσεις είναι ίσως ο πυροδοτικός μηχανισμός για ένα ευρύ φάσμα προβλημάτων της εποχής (επίσης στο τέλος του άρθρου υπάρχει σχετικός με τον ορισμό των στερεοτύπων καθώς και με την επίδρασή τους στην ψυχική υγεία σύνδεσμος). Παρακάτω προσπαθώ να προσεγγίσω ένα από αυτά με τη φιλοδοξία να προσφέρω μια διαφορετική οπτική γωνία σε αναγνώστες που το θέμα τους απασχολεί.
Το θέμα λοιπόν που επέλεξα για αρχή είναι τα στερεότυπα φύλου, δηλαδή : «Οι άντρες είναι …» ή «οι γυναίκες είναι …». Όπου 3 τελείες μπορούν να τοποθετηθούν πάρα πολλά επίθετα, με αποτέλεσμα να σχηματίζονται οι αντίστοιχες πεποιθήσεις! Νομίζω ότι όλοι μας κάποια στιγμή έχουμε βρεθεί στη φάση που να αποδώσουμε χαρακτηρισμούς στο άλλο φύλο ,οι οποίοι αντιλαμβάνεστε ότι μόνο κολακευτικοί δεν είναι. Κάποιοι από μας πιθανώς το κάνουν πολύ συχνότερα. Οι συνήθεις εκφράσεις ξεκινούν με το όλοι/όλες, ειδάλλως αυτό υπονοείται.
Στην πραγματικότητα εδώ επεισέρχεται βαθιά η έννοια της υπεργενίκευσης που ορίζεται ως εξής «η τάση να προκύπτει χωρίς στοιχειοθέτηση ένα γενικό συμπέρασμα μετά από θεώρηση ενός μεμονωμένου γεγονότος ή να χαρακτηρίζεται μια ολόκληρη ομάδα ατόμων από πράξεις ενός μικρού τμήματος της ομάδας αυτής».
Όλοι μας γνωρίζουμε ένα συγκεκριμένο αριθμό γυναικών ή αντρών. Μπορεί να είναι 10-20-50-100-200-500 αναλόγως με την κοινωνική ζωή του καθενός. Αν θεωρήσουμε ότι στην Ελλάδα υπάρχουν 5000000 αντρες και 5000000 γυναίκες προκύπτει ότι γνωρίζουμε ένα απειροελάχιστο ποσοστό από το κάθε φύλο. Επομένως ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ ΑΝ θεωρήσουμε ότι όλοι/όλες όσοι/όσες γνωρίζουμε είναι έτσι ή αλλιώς, δεν μπορούμε να γενικεύσουμε λόγω του ελάχιστου στατιστικού δείγματος που έχουμε. Για να γίνει πιο κατανοητό, αν γνωρίζουμε 10 το ποσοστό είναι 0,000002 και με 200 πάει στο 0,00004!
Επιπλέον, το ερώτημα που ακολουθεί άμεσα είναι αν η κρίση μας για τα άτομα του ιδίου φύλου που γνωρίζουμε είναι σωστή και αντικειμενική. Είναι σύνηθες θεωρώ να ακούμε σήμερα στομφώδεις περιγραφές από εκπροσώπων και των δύο φύλων για το πόσο χάλια έχουν περάσει με μία ή περισσότερες σχέσεις τους με το έτερο φύλο. Αυτό που συμβαίνει εδώ είναι μια σειρά από διαστρεβλώσεις, που λειτουργούν και εντός και εκτός των σχέσεων και γίνονται μια από τις αιτίες των προβλημάτων.
Εκείνο που χάνεται εν μέρει από την άμεση προσοχή είναι η ατομικές ιδιαιτερότητες και η πολυπλοκότητα του κάθε ανθρώπου, είτε άνδρα είτε γυναίκας. Τελικά δημιουργείται αυτοεκπληρούμενη προφητεία, ένας φαύλος κύκλος στον οποίο η τελική κρίση του καθενός επηρεάζεται από την ύπαρξη ή όχι πεποιθήσεων. Το παρακάτω σχηματάκι, χωρίς να είναι ο κανόνας, δείχνει αδρά πώς λειτουργεί η αυτοεκπληρούμενη προφητεία.
ΠΕΠΟΙΘΗΣΗ/ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΟ→ΔΙΑΣΤΡΕΒΛΩΜΕΝΗ ΚΡΙΣΗ→ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ→ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΚΑΘΩΣ Η ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΑΥΤΗ ΔΕ ΓΙΝΕΤΑΙ ΕΥΚΟΛΑ ΑΠΟΔΕΚΤΗ→ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΛΛΟΥ→ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΗ ΟΤΙ «ΤΕΛΙΚΑ ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΕΙΝΑΙ ΕΤΣΙ Ή ΟΙ ΑΝΤΡΕΣ ΕΙΝΑΙ ΕΤΣΙ»
Έτσι λοιπόν αν κάποιος ή κάποια απατήθηκε από τον/την πρώην σύντροφό του/της είναι πολύ πιθανό να προβεί στο συμπέρασμα ότι όλοι οι άντρες είναι καθάρματα ή ότι όλες οι γυναίκες ασκούν το αρχαιότερο επάγγελμα. Το συμπέρασμα αυτό όμως που προκύπτει σε μια περίοδο έντονης συναισθηματικής φόρτισης και κυκλοφορεί συνεχώς στο μυαλό του απατημένου, είναι πιθανό σιγά σιγά να μετατραπεί σε πεποίθηση. Η πεποίθηση αυτή δεν μπορεί παρά να επηρεάσει και τη μελλοντική συμπεριφορά του.
Αναλόγως την προσωπικότητα του απατημένου, η συμπεριφορά του όσον αφορά το άλλο φύλο μπορεί να είναι ζηλοτυπική, επιφυλακτική, περιφρονητική, εκδικητική και πολλά άλλα. Βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα μια ζηλοτυπική συμπεριφορά προκαλεί δυσφορία, θυμό, εναντίωση, συναισθηματική απομάκρυνση, αλλαγή συμπεριφοράς και εν τέλει στροφή εκτός συστήματος οικογένειας προς αναζήτηση συναισθηματικής και σωματικής εγγύτητας. Η πυροδότηση συναισθηματικής διαταραχής (κατάθλιψη) δεν είναι ασυνήθιστο φαινόμενο σε παρόμοιες περιπτώσεις.
Τα στερεότυπα φύλου δεν είναι και λίγα . Ένα ακόμη παράδειγμα θα ήταν σκόπιμο να δοθεί και αυτό θα μπορούσε να είναι η πεποίθηση ότι οι άντρες είναι υπεύθυνοι για την οικονομική ή γενικά υλική στήριξη μιας οικογένειας, ενώ οι γυναίκες για την ανατροφή των παιδιών και του νοικοκυριού.
Πρόκειται για πεποίθηση με απαρχές απροσδιόριστης παλαιότητας, που τη σημερινή εποχή δέχεται ισχυρή πίεση εν μέσω των σημαντικών οικονομικών ανακατατάξεων που έχει φέρει η παγκοσμιοποίηση, αλλά και η κρίση. Έτσι αν για παράδειγμα έρθουν τα πράγματα έτσι για μια οικογένεια, ώστε ο άντρας να μείνει άνεργος και να δουλεύει η γυναίκα, πόσο μπορεί ο εκπρόσωπος του αντρικού φύλου να αποδεχτεί την αλλαγή ρόλων αντίθετα με αυτό που επιβάλει το στερεότυπο με το οποίο έχει μεγαλώσει;
Κάποιες φορές μπορεί αλλά συχνότερα όχι και αυτό συσχετίζεται και με το επίπεδο συντηρητισμού μιας κοινωνίας. Οι προεκτάσεις του φαινομένου είναι ποικίλες. Προφανώς και είναι επιθυμητό ο άντρας να συνεισφέρει σε σημαντικό και ενδεχομένως μεγαλύτερο βαθμό, όμως οι ρεαλιστικές συνθήκες μπορεί να επιβάλλουν προσαρμογή. Και επιπλέον δε θα πρέπει να θεωρείται μη επιθυμητό να εργάζεται, να εξελίσσεται επαγγελματικά και να συνεισφέρει με περισσότερους τρόπους στην οικογένεια η γυναίκα. Χωρίς βέβαια αυτό να οδηγεί τα πράγματα στο άλλο άκρο..
Ένα ακόμη στοιχείο προς επεξεργασία είναι το ότι πολλές φορές εκπρόσωποι του ενός φύλου ενισχύουν τα στερεότυπα φύλου που υποτίθεται ότι θέλουν να αποφύγουν. Στο παράδειγμά μας αναλογιστείτε την εξής πτυχή: Είναι πολλές αυτές οι γυναίκες που επιδιώκουν σήμερα να πληρώσουν – ή έστω να μοιραστούν – το λογαριασμό ενός δείπνου; Έτσι έχουμε σήμερα το φαινόμενο οι άντρες να νιώθουν μειωμένη αυτοπεποίθηση και έντονα συναισθήματα ντροπής & ενοχής όταν δεν μπορούν να ανταποκριθούν στο ρόλο του «άντρα του σωστού που πληρώνει» και οι γυναίκες να αντιφάσκουν διατηρώντας τέτοιες «απαιτήσεις» παράλληλα με την τάση εργασιακής/οικονομικής «ανεξαρτητοποίησης» τους.
Τα στερεότυπα φύλου ως φαινόμενο είναι απότοκο αρκετών γνωσιακών προκαταλήψεων κοινωνικού τύπου και λήψης αποφάσεων. Ξεκινάμε με τη γνωστή ως «συμπεριφορά όχλου» (“herd behavior”) που είναι η τάση να ακολουθούμε τις απόψεις και τις συμπεριφορές των πολλών. Αποτελεί ένα βασικό τρόπο μετάδοσης στερεοτύπων γενκά. Αν «όλοι» οι άντρες λένε ότι οι γυναίκες είναι έτσι, ε δεν μπορεί έτσι θα είναι. Επίσης η προδιάθεση υπέρ των «δικών μας» (Ingroup bias) που οδηγεί τα άτομα του ίδιου φύλου να είναι ευνοικά προκατειλημμένοι μεταξύ τους.
Η προδιάθεση επιβεβαίωσης Confirmation bias που είναι η τάση να ερμηνεύουμε ερεθίσματα βάσει των προσχηματισμένων πεποιθήσεών μας ώστε να τις επιβεβαιώνουμε ή αλλιώς «μας αρέσει να συμφωνούμε με άτομα που συμφωνούν με μας»! Φανταστείτε την κλασική εικόνα με παρέες αντρών ή γυναικών που να θάβουν ανελέητα το αντίθετο φύλο! Η προδιάθεση αρνητικότητας (Negativity bias) ή η παρεμφερής μεγαλοποίηση των αρνητικών (catastrophizing), δηλαδή η τάση να δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή και να διογκώνουμε τα αρνητικά ερεθίσματα/πληροφορίες. Αντίστοιχα λοιπόν το κάθε φύλο θα αξιολογεί ως σπουδαιότερα τα ελαττώματα του αντίθετου φύλου από τα προτερήματα.
Εδώ θα πρέπει να αναφερθεί ότι δεν ισχυρίζομαι ότι δεν υπάρχουν γενικότερα χαρακτηριστικά που εντοπίζονται συχνότερα στο κάθε φύλο. Απεναντίας υπάρχουν, βέβαια η αναφορά τους δεν είναι εντός του σκοπού του άρθρου (αφήστε που θα χρειαζόταν βιβλίο για να αναλυθεί το θέμα αυτό). Όπως μπορεί να καταλάβει κάποιος τα χαρακτηριστικά αυτά μπορεί να είναι ΚΑΙ ΘΕΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΡΝΗΤΙΚΑ. Επίσης κάποια χαρακτηριστικά υπάρχουν ταυτόχρονα και στα 2 φύλα. Ακόμη τα χαρακτηριστικά αυτά δεν έπεται ότι παραμένουν όλα διαχρονικά ίδια και απαράλλαχτα. Το προαναφερόμενο παράδειγμα το σχετικό με τους ρόλους των δύο φύλων είναι χαρακτηριστικό.
Εν τέλει το ζήτημα που σχολιάζεται εδώ είναι η προκατειλημμένη αντιμετώπιση που επιφυλάσσει το ένα φύλο για το άλλο, λόγω των εγκυστωμένων πεποιθήσεων που έχουν εγκατασταθεί είτε μέσω μεμονωμένων εμπειριών και της από στόμα σε στόμα διάδοσης τους, είτε μέσω στερεοτύπων φύλου.
Η επίδραση αυτή μπορεί να είναι εμφανής ή μη εμφανής. Η συνειδητοποίηση του φαινομένου αυτού θα μπορούσε να αποτελέσει μακροπρόθεσμα ένα μικρό λιθαράκι υποστήριξης, εξισορρόπησης και ειρήνευσης στις σχέσεις μεταξύ των δύο φύλων. Φυσικά οι σχέσεις ανδρών γυναικών διέπονται από πολλούς ακόμη και πολυπλοκότερους παράγοντες.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής