Ζήλια ορισμός
Η ζήλια είναι το δυσάρεστο συναίσθημα απέναντι στο πραγματικό ή φανταστικό ενδεχόμενο να χάσουμε ή να μοιραστούμε κάτι που θεωρούμε ότι ήδη έχουμε.
‘’Από εξελικτική άποψη, ο σκοπός της ζήλιας ήταν πάντα να μας παρακινήσει να δράσουμε για να διασφαλίσουμε την επιβίωση μας και των απογόνων μας’’, λέει ο Baland Jalal, νευροεπιστήμονας στη Σχολή Κλινικής Ιατρικής του Πανεπιστημίου Cambridge.
Η ζήλια είναι ένα σύνθετο συναίσθημα που εμφανίζεται συχνά στις διαπροσωπικές σχέσεις. Συνήθως συνοδεύεται από άλλα δυσάρεστα συναισθήματα, όπως είναι η θλίψη, η ντροπή, ο φόβος, ο θυμός και η ανασφάλεια. Ουσιαστικά είναι μέρος της συναισθηματικής αντίδρασης απέναντι σε μία πραγματική ή φανταστική απειλή, η οποία ενδέχεται να οδηγήσει στη διατάραξη ή την απώλεια μίας σημαντικής σχέσης, του κύρους του ατόμου ή της αξίας του.
Αν και η ένταση και ο θυμός έχουν κεντρική θέση, η ζήλια, συνήθως, πηγάζει από αίσθημα αδυναμίας και όχι ισχύος. Καταστάσεις, οι οποίες προκαλούν ζήλια είναι πιθανό να οδηγήσουν και σε φθόνο (Parrott & Smith, 1993). Πολλές φορές μπορεί να απορρέει από κάποια αντικειμενική αιτία και τότε θεωρείται δικαιολογημένη και φυσιολογική. Η αναιτιολόγητη ζήλια, όμως, μπορεί να γίνει έντονη έως παθολογική και να οδηγήσει σε σημαντικά προβλήματα.
Πέρα από την ερωτική ζήλια, η οποία φαίνεται να είναι η πιο κοινή μορφή, το συναίσθημα αυτό μπορεί να μετατεθεί και σε άλλες σχέσεις, όπως φιλικές, επαγγελματικές και οικογενειακές. Επίσης, ενδέχεται να εμφανίζεται λόγω ενός τρίτου παράγοντα, όπως είναι η σύναψη νέας ερωτικής σχέσης ενός φίλου, εξαιτίας της οποίας δεν περνά όσο χρόνο περνούσε μαζί του ή η ενασχόληση του συντρόφου με μία δραστηριότητα η οποία στερεί τον ελεύθερο χρόνο του από το άτομο.
Σε υγιείς δόσεις, η ζήλεια μπορεί να χρησιμεύσει ως υπενθύμιση για να εκτιμήσουμε ή να δώσουμε προτεραιότητα σε μια σχέση. Ωστόσο, οι υψηλοί βαθμοί ζήλιας μπορούν να επηρεάσουν την ποιότητα των σχέσεων.
Φθόνος ένα αιχμηρό συναίσθημα
Ο φθόνος διαφέρει από τη ζήλια στο ότι αφορά το αρνητικό συναίσθημα της δυσαρέσκειας που αισθάνεται κάποιος για κάτι που δεν έχει ή νομίζει ότι δεν έχει και το επιθυμεί για παράδειγμα την ευτυχία, την επιτυχία ή την υπεροχή των άλλων. Έρευνες δείχνουν ότι ο φθόνος έχει μεγάλη επικράτηση στην ανθρώπινη ψυχολογία.
Έτσι το άτομο μπορεί να αισθανθεί φθόνο όταν συγκρίνει τον εαυτό του με άλλους, που θεωρεί ότι υπερτερούν σε κάποιο τομέα (εξωτερική εμφάνιση, επαγγελματική πορεία, επιτεύγματα και ποιότητα ζωής, κλπ.).
Η φράση “να ψοφήσει η κατσίκα του γείτονα” εκφράζει ανεκδοτολογικά την έννοια του φθόνου, που φθάνει να φέρνει ως πρώτιστο μέλημα την αποτυχία του άλλου, παρά τη δική μας ανάπτυξη.
Μια κεκαλυμμένη μορφή φθόνου είναι το κουτσομπολιό.
Ζηλοτυπία
Η ζηλοτυπία αφορά την ψυχολογική κατάσταση του να ζηλεύει κανείς συχνά. Συνήθως αναφερόμαστε με τον όρο αυτό στην παθολογική ή νοσηρή ζηλοτυπία κατά την οποία η ζήλεια κυριαρχεί ποσοτικά στην ψυχική κατάσταση του ατόμου και μάλιστα κάνοντάς το να δυσλειτουργεί.
Η παθολογική ζήλεια ενδέχεται να είναι νευρωτικού χαρακτήρα, ως μέρος μιας αγχώδους διαταραχής ή ενός χρονίως αγχώδους, ανασφαλούς ατόμου. Ενίοτε οι ζηλοτυπικές σκέψεις λαμβάνουν χαρακτήρα ιδεοληψιών, εμφανίζονται δηλαδή απρόσκλητα στο μυαλό χωρίς το άτομο να τις επιθυμεί.
Στην παθολογική ζηλοτυπία οι πεποιθήσεις του ατόμου είναι αβάσιμες ως επί το πλείστον, δε στηρίζονται σε πραγματικά γεγονότα, αλλά σε μια στρεβλή ερμηνεία αθώων συμπεριφορών και όταν συνοδεύονται από έλλειψη εναισθησίας, δηλαδή επίγνωσης του νοσηρού μιλάμε πλέον για ζηλοτυπικό παραλήρημα.
Τα άτομα που εμφανίζουν ζηλοτυπικό παραλήρημα έχουν την ακλόνητη πίστη πως ο σύντροφός τους τα απατά και συσχετίζουν την απιστία με γεγονότα και ερεθίσματα, για τα οποία δεν έχουν έγκυρες αποδείξεις. Η πίστη αυτή μπορεί να ξεκινά από απλές υποψίες που στη συνέχεια μετατρέπονται σε πεποίθηση. Μπορεί να συνοδεύεται από μη κοινωνικά αποδεκτή συμπεριφορά. Το άτομο μπορεί να συσχετίζει καταστάσεις και γεγονότα που δε συνδέονται μεταξύ τους με τη λογική ή να δημιουργεί δικά του αβάσιμα σενάρια.
Οι σκέψεις μπορεί να γίνουν εμμονές και να δημιουργηθούν αυταπάτες στο άτομο. Στην παραληρητική ζηλοτυπία, η επιθυμία του ατόμου για απόκτηση απόλυτου και αποκλειστικού ελέγχου πάνω στην/στον σύντροφό του, μπορεί να απορρέει από αισθήματα κτητικότητας, ανασφάλειας, μειωμένης αυτοεκτίμησης καθώς και της πεποίθησης ότι εκτίθεται κοινωνικά. Ορισμένες από τις συμπεριφορές που σχετίζονται με το ζηλοτυπικό παραλήρημα είναι η παρακολούθηση, ο έλεγχος προσωπικών αντικειμένων αλλά και δεδομένων, η λεκτική/σωματική βία και η υπονόμευση.
Η χρόνια και βαριά χρήση οινοπνεύματος μπορεί να προκαλέσει μια κατάσταση παρανοειδούς ζηλοτυπικής ετοιμότητας, η οποία μπορεί να κυμαίνεται από απλή καχυποψία μέχρι και παραληρητικές ιδέες (αλκοολική παράνοια ή αλκοολική ζηλοτυπία).
Παραληρήματα ζηλοτυπίας παρουσιάζονται επίσης σε άτομα με ψύχωση και διπολική διαταραχή.
Συμπτώματα ζήλιας & φθόνου
Η ζήλια μπορεί να εκφραστεί με ποικίλους τρόπους. Μερικοί από αυτούς είναι:
- Λεκτική/Σωματική βία
- Επαναλαμβανόμενος έλεγχος προσωπικών αντικειμένων άλλου ατόμου προς αναζήτηση στοιχείων π.χ. κινητού
- Ανακριτική και ελεγκτική συμπεριφορά
- Απομόνωση
- Οξυθυμία
- Έλλειψη εμπιστοσύνης
- Χειραγώγηση
- Απειλές
- Υποτίμηση άλλων ατόμων
Ορισμένα από τα φυσικά συμπτώματα που ο φθόνος και η παθολογική ζήλια μπορεί να επιφέρει είναι:
- Στομαχόπονοι
- Πονοκέφαλοι
- Πόνος στο στήθος
- Υψηλή πίεση του αίματος
- Αίσθημα παλμών σε ακραίο άγχος
- Αύξηση ή απώλεια βάρους
- Αϋπνία ή διαταραχές στον ύπνο
Αίτια ζήλιας
Η ζήλια μπορεί να εκφράζεται λόγω προηγούμενων τραυματικών εμπειριών του ατόμου από την παιδική ή την ενήλικη ζωή του ή μπορεί να πηγάζει από έντονο άγχος.
Το συναίσθημα της ζήλιας, εκτός από το ότι μπορεί να είναι ένδειξη ψυχικής διαταραχής στις ακραίες μορφές του, μπορεί να πηγάζει από πολλές αιτίες. Τα θεμέλια του, ενδεχομένως, εισάγονται στη ζωή του ατόμου από μικρή ηλικία.
Οι συναισθηματικές σχέσεις ενός παιδιού με τους γονείς ή τους φροντιστές του παίζουν σημαντικό ρόλο. Εάν οι δεσμοί τους συνδέονται με απρόβλεπτα ερεθίσματα, είναι ασυνεπείς και δεν δημιουργούν ένα αίσθημα ασφάλειας, είναι πιθανό στο παιδί να αναπτυχθεί η καχυποψία, η έλλειψη εμπιστοσύνης στους ανθρώπους και η ανάγκη να είναι διαρκώς σε ετοιμότητα. Τα αισθήματα αυτά, αν δεν ανατραπούν νωρίς, πιθανώς να συνοδεύουν το παιδί σε όλες τις διαπροσωπικές του σχέσεις μετέπειτα στη ζωή του.
Πολύ συχνά, τα άτομα που εκδηλώνουν παθολογική ζήλια, έχουν εύθραυστη αυτοεκτίμηση νιώθουν ότι είναι ανάξια αγάπης, για αυτό και είναι καχύποπτα στις σχέσεις τους. Δυσκολεύονται να πιστέψουν πως ο/η σύντροφός τους θέλει να παραμείνει μαζί τους, για αυτό και αναπτύσσουν ένα μόνιμο άγχος εγκατάλειψης. Συχνά, αυτό οδηγεί σε ελεγκτική και χειριστική συμπεριφορά, καθώς και σε ακραίες μορφές ζήλιας που στοχεύουν στο να αποτρέψουν την εγκατάλειψη.
Αντιμετώπιση – διαχείριση ζήλειας
Η ζήλια, ειδικά όταν είναι παθολογική, μπορεί έχει αρνητικό αντίκτυπο στην ψυχική υγεία του ατόμου που τη βιώνει και να επηρεάσει αρνητικά τις σχέσεις του. Για αυτό είναι χρήσιμο τα άτομα να μάθουν να διαχειρίζονται το συναίσθημα αυτό και να το αντιμετωπίζουν κατάλληλα.
• Αναγνώριση και παρατήρηση δυσάρεστων συναισθημάτων που υποβόσκουν.
• Αποδοχή σκέψεων και συναισθημάτων. Έτσι, θα μπορέσει να εξετάσει τις σκέψεις και τα συναισθήματα με ψυχραιμία, χωρίς απλώς να προσπαθεί να απαλλαχτεί από αυτά ή να τα επικαλύπτει με άλλα.
• Χρήση της λογικής, σε συνδυασμό με εποικοδομητική συζήτηση (π.χ. με τον σύντροφο).
• Αποδοχή δυνατοτήτων και ορίων και εστίαση στα θετικά χαρακτηριστικά και επιτεύγματα. Η ζήλια για τους άλλους είναι χρήσιμη όταν λειτουργεί κινητοποιητικά, ώστε το άτομο να προσπαθεί να βελτιώνεται συνεχώς για να καλύψει τις όποιες ελλείψεις θεωρεί ότι έχει. Διαφορετικά, η σύγκριση επιφέρει αρνητικές συνέπειες.
• Ψυχοθεραπεία και ψυχανάλυση
• Φαρμακευτική αγωγή
«Από όλα τα χαρακτηριστικά της συνηθισμένης ανθρώπινης φύσης ο φθoνος είναι το πιο ατυχές. Όχι μόνο ο φθονερός επιθυμεί να προκαλέσει δυστυχία και το κάνει όποτε μπορεί ατιμώρητα, αλλά και ο ίδιος δυστυχεί από τον φθoνο. Αντί να αντλεί ευχαρίστηση από αυτά που έχει, αντλεί πόνο από αυτά που έχουν οι άλλοι.
— Bertrand Russell, The Conquest of Happiness (1930)
Αν μπορεί, στερεί από τους άλλους τα πλεονεκτήματά τους, κάτι που για αυτόν είναι τόσο επιθυμητό όσο θα ήταν να εξασφαλίσει ο ίδιος τα ίδια πλεονεκτήματα.
Αν αφεθεί αυτό το πάθος ανεξέλεγκτο, γίνεται μοιραίο για κάθε τελειότητα, ακόμα και για την πιο εξαιρετική δεξιότητα.
Ευτυχώς, όμως, υπάρχει στην ανθρώπινη φύση ένα πάθος αντισταθμιστικό, δηλαδή αυτό του θαυμασμού. Όποιος θέλει να αυξήσει την ανθρώπινη ευτυχία πρέπει να επιθυμεί να αυξήσει τον θαυμασμό και να μειώσει τον φθόνο».
Συγγραφέας ‘Εφη Μερτζάνη Ψυχολόγος
Συγγραφή & επιμέλεια Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής
Parrott, W. G., & Smith, R. H. (1993). Distinguishing the experiences of envy and jealousy. Journal of Personality and Social Psychology, 64(6), 906-920.
Kingham, M., & Gordon, H. (2004). Aspects of morbid jealousy. Advances in Psychiatric Treatment, 10(3), 207-215.
Leahy, PhD, R. L. (2015). Jealousy Is a Killer: How to Break Free From Your Jealousy. Psychology Today. Jealousy Is a Killer: How to Break Free From Your Jealousy
Leahy, R. L. (2018). The jealousy cure: Learn to trust, overcome possessiveness, and save your relationship. New Harbinger Publications.