Τι είναι τα ψυχιατρικά φάρμακα
Τα ψυχιατρικά φάρμακα είναι η βασική και παγκοσμίως καθιερωμένη θεραπεία που διαθέτουμε για τις ψυχικές διαταραχές.
Στην πλειοψηφία τους τα ψυχιατρικά φάρμακα είναι χημικές ενώσεις που συνδέονται με διάφορους υποδοχείς στην επιφάνεια των νευρώνων (δηλαδή των νευρικών κυττάρων) και τροποποιούν τη λειτουργία τους είτε άμεσα είτε πιο μακροπρόθεσμα. Ο κύριος τρόπος που επιτυγχάνεται αυτό είναι η μεταβολή της συγκέντρωσης και η ενίσχυση της δράσης των νευροδιαβιβαστών, δηλαδή των ουσιών εκείνων του εγκεφάλου υπεύθυνων για την νευρωνική επικοινωνία.
Μηχανισμοί δράσης ψυχιατρικών φαρμάκων
Οι βασικοί νευροδιαβιβαστές-στόχοι των ψυχιατρικών φαρμάκων είναι οι λεγόμενες βιογενείς αμίνες. Αυτές είναι η σεροτονίνη, η νοραδρεναλίνη, η ντοπαμίνη, η ισταμίνη και η ακετυλοχολίνη. Άλλοι σημαντικοί νευροδιαβιβαστές που ενδιαφέρουν την ψυχοφαρμακολογία είναι το Gaba και το γλουταμινικό οξύ.
Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των νευροδιαβιβαστών και των νευρωνικών κυκλωμάτων στις διάφορες περιοχές του εγκεφάλου και το πώς αυτό μεταφράζεται σε συμπτώματα και γενικώς σε σκέψη και συμπεριφορά αποτελεί εν ολίγοις σημαντικό κομμάτι του πολύπλοκου αντικειμένου των νευροεπιστημών σήμερα.
Στα παρακάτω ειδικά άρθρα θα βρείτε επιστημονικές πληροφορίες για την πλειοψηφία των φαρμάκων της ψυχιατρικής καθώς και ό,τι είναι γνωστό σχετικά με τον τρόπο δράσης τους.
Ο γράφων κατέβαλε προσπάθεια να κρατήσει τα κείμενα όσο το δυνατόν πιο κατανοητά, παρόλο που από τη φύση του το γνωστικό αντικείμενο είναι πολυσύνθετο. Παρά ταύτα δεν αποκλείεται να υπάρξουν παρερμηνείες και δυσχέρειες στην κατανόηση από τους μη ειδικούς. Επομένως τονίζεται ότι τα παραπάνω κείμενα δεν υποκαθιστούν με κανένα τρόπο την εξατομικευμένη εφαρμογή των σχετικών γνώσεων από τους ειδικούς κλινικούς ψυχιάτρους.
- Αντικαταθλιπτικά φάρμακα
- Αντιψυχωτικά φάρμακα
- Φάρμακα για το άγχος
- Σταθεροποιητές διάθεσης, αναστολείς χολινεστεράσης
- Εξάρτηση και σύνδρομο απόσυρσης από αντικαταθλιπτικά
Ψυχοφάρμακα ;
Μια από τις πιο παρεξηγημένες πτυχές και βασικό αίτιο στιγματισμού της ψυχιατρικής ειδικότητας είναι τα φάρμακα. Αποτελεί στερεοτυπική πεποίθηση μεγάλης μερίδας του πληθυσμού η ιδέα ότι τα ψυχιατρικά φάρμακα είναι βαρύτατα, με ισχυρές και μόνιμες παρενέργειες, «σε κάνουν φυτό», ότι δε φέρνουν αποτέλεσμα, ότι προκαλούν εθισμό, ότι επηρεάζουν αρνητικά τον εγκέφαλο, ότι προκαλούν «μόνιμες βλάβες» κ.α. Η έννοια των ψυχιατρικών φαρμάκων χρησιμοποιείται πολύ συχνά στον καθημερινό λόγο αποδιδόμενη κυρίως ως «ψυχοφάρμακα» και στην πλειοψηφία των περιπτώσεων λαμβάνει αρνητικό ή/και ειρωνικό περιεχόμενο.
Είναι σίγουρο ότι σχεδόν όλοι μας κάποια στιγμή ή περισσότερες στη ζωή μας έχουμε χρησιμοποιήσει τη λέξη ψυχοφάρμακα (ή και σκέτο φάρμακα ενίοτε υπονοώντας τα ψυχοφάρμακα) σε φράσεις όπως «δεν μπορώ άλλο, θα πάρω φάρμακα», «κοίτα πως κάνει, μάλλον ξέχασε να πάρει τα φάρμακά του σήμερα» και διάφορα συναφή! Η ειρωνεία του πράγματος είναι ότι ενώ πολύς κόσμος κρίνει μεταξύ σοβαρού και αστείου ότι χρειάζεται ο ίδιος ή άλλοι γύρω του ψυχιατρική αγωγή, πολύ λιγότεροι είναι αυτοί που θα δεχτούν να τη λάβουν, αν και όταν η τελευταία καταστεί απαραίτητη..
Τα στερεότυπα για τα ψυχιατρικά φάρμακα συχνά υφίστανται και ως προέκταση αρνητικών πεποιθήσεων που διατηρεί μερίδα του κόσμου γενικά για τα φάρμακα της ιατρικής. Πολλοί αρνούνται να πάρουν φάρμακο ακόμη και αν συντρέχει σοβαρός λόγος (συχνά βλέπουμε περιστατικά που είναι πολλά χρόνια σε διαταραχή χωρίς θεραπεία), θεωρούν ότι τα φάρμακα προκαλούν διάφορα προβλήματα στον οργανισμό τους και άλλοι καταφεύγουν ακόμη και σήμερα σε μαντζούνια και αμφίβολης αξιοπιστίας ομοιοπαθητικά παρασκευάσματα. Η δαιμονοποίηση των ψυχιατρικών φαρμάκων έχει ξεκινήσει δεκαετίες πριν και σε αυτήν έχουν συμβάλλει:
- Η άγνοια
- Τα παλαιότερα ψυχιατρικά φάρμακα που αδιαμφισβήτητα είχαν περισσότερες ανεπιθύμητες ενέργειες από τα νεότερα
- Η γενικότερη προκατάληψη απέναντι στην ψυχική υγεία και την ψυχιατρική
- Η σύνδεσή τους με την απαράδεκτη εικόνα ψυχιατρικών δομών του παρελθόντος
- Η υπερβολική χρήση τους με αναπόφευκτες συνέπειες από μια ελάχιστη μειοψηφία ψυχιάτρων
- Η μη σωστή συμμόρφωση κάποιων ασθενών με τη φαρμακευτική αγωγή που δυσχεραίνει την επίτευξη θεραπευτικού αποτελέσματος
- Η μερική αποτελεσματικότητά τους στην αντιμετώπιση σοβαρών διαταραχών όπως η σχιζοφρένεια
- Η αρνητική προβολή από τα ΜΜΕ
- Κινηματογραφικές ταινίες όπως η «Φωλιά του Κούκου»
Ψυχοφαρμακολογία
Στη σημερινή εποχή ο κλάδος της ψυχιατρικής που ασχολείται με τη φαρμακευτική αγωγή, γνωστός και ως ψυχοφαρμακολογία, έχει κάνει μεγάλα άλματα προόδου. Η γνώση της ψυχοφαρμακολογίας κατέχει μέγιστη σημασία για την άσκηση της ψυχιατρικής και είναι συνάρτηση αφενώς της διαρκούς ενημέρωσης για τις νέες εξελίξεις στην έρευνα του εγκεφάλου στο πλαίσιο των νευροεπιστημών και αφετέρου στην εμπειρία. Για πολλούς η ψυχοφαρμακολογία είναι «τέχνη».
Η ιδανική στρατηγική στην ψυχοφαρμακολογία είναι η λεγόμενη επίτευξη της «βέλτιστης δόσης». Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι η ψυχιατρική αγωγή πρέπει να πληρεί 2 προϋποθέσεις: Να είναι επαρκής ώστε να αντιμετωπίζει τα συμπτώματα και παράλληλα να είναι τόση ώστε να μην προκαλεί ανεπιθύμητες ενέργειες ή αυτές να είναι οι λιγότερες δυνατές. Στην πράξη αυτό μπορεί κάποιες φορές να φαίνεται απλό, όμως συχνά δεν είναι εξαιτίας της πολυπαραγοντικότητας που διέπει τα ψυχικά νοσήματα.
Γιατί είναι σημαντικά τα ψυχιατρικά φάρμακα
Πρέπει να τονιστεί ότι οι συνέπειες των περισσότερων ψυχιατρικών διαταραχών όπως η σχιζοφρένεια, η σχιζοσυναισθηματική διαταραχή, η διπολική διαταραχή και η κατάθλιψη είναι τόσο σοβαρές για το άτομο, που πρωτεύουσα σημασία έχει η αντιμετώπισή τους. Αν ζυγίσει κανείς συμπτώματα ή ανεπιθύμητες ενέργειες το μεγαλύτερο βάρος έχουν τα πρώτα στην πλειοψηφία των περιπτώσεων και αυτό προκύπτει από τη συνολική θεώρηση της ως τώρα εμπειρίας στην ψυχιατρική. Φυσικά αυτό δε σημαίνει ότι η ύπαρξη ανεπιθύμητων ενεργειών δεν μας ενδιαφέρει, το αντίθετο μάλιστα.
Εξωγενή αίτια μη αποτελεσματικότητας των φαρμάκων
Η παρέμβαση του ψυχίατρου συνίσταται στο να ρυθμίζει κατάλληλα την αγωγή και συχνά να μειώνει, να διακόπτει ή να αντικαθιστά ένα φάρμακο όταν αυτό παρουσιάζει μια σοβαρή ανεπιθύμητη ενέργεια ή όταν το θεραπευτικό του αποτέλεσμα δεν είναι το αναμενόμενο. Η αποτελεσματικότητα μιας θεραπείας μειώνεται από πολλούς παράγοντες, κάποιοι από τους οποίους μπορούν να ελεγχθούν από τον ψυχίατρο που ξέρει να τους χειριστεί. Πρόκειται για σοβαρό ζήτημα που υποτιμάται από μερίδα των ασθενών.
Στην καθημερινή ψυχιατρική πράξη στη θεραπεία των ψυχικών διαταραχών εμπλέκονται οι ασθενείς, οι ψυχίατροι και πολύ συχνά το περιβάλλον του ασθενή. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τη μη αποτελεσματικότητα μιας θεραπείας που έχουν να κάνουν με τη διαχείρισή της από τα εμπλεκόμενα πρόσωπα.
1. Ανεπαρκής συμμόρφωση στις ιατρικές οδηγίες
Συχνά παρατηρείται το φαινόμενο οι ασθενείς από μόνοι τους να παρεμβαίνουν στις «εντολές» του ψυχιάτρου, μειώνοντας ή διακόπτοντας κάποια ψυχιατρικά φάρμακα είτε λόγω φόβου, είτε λόγω ανεπιθύμητων ενεργειών είτε λόγω δυσπιστίας και καχυποψίας, είτε λόγω ενεργού συμπτωματολογίας. Σε αυτές τις περιπτώσεις , οι οποίες μόνο λίγες δεν είναι , το επιθυμητό αποτέλεσμα δε θα έρθει και ο ασθενής με την οικογένειά του θα ταλαιπωρηθεί ιδιαίτερα αλλάζοντας θεράποντες ιατρούς, μπαινοβγαίνοντας σε νοσοκομεία και βιώνοντας διαρκώς την ψυχική επιβάρυνση από το ίδιο το ψυχικό νόσημα.
- εσφαλμένη λήψη δοσολογίας τόσο σε τρόπο, όσο και σε χρονική στιγμή
- η αλλαγή της συχνότητας των δόσεων
- πρόωρη διακοπή αγωγής
- διαλείμματα ποικίλης διάρκειας μη λήψης της αγωγής
- η αποφυγή επισκέψεων στον θεράποντα ιατρό, η μη τήρηση των συμβουλών του ιατρού
- η μερική συμμόρφωση κατά την οποία ο ασθενής παραμένει συμμορφωμένος στην θεραπεία, μόνο για το άμεσο χρονικό διάστημα έπειτα από την επίσκεψη στον ιατρό του
2. Παράμετροι στη θεραπεία ψυχικης υγειας
Στάση, (παρα)πληροφόρηση, δυσκολίες, προσδοκίες, περιπλοκότητα, συννοσηρότητα, χαρακτηριστικά προσωπικότητας ασθενή, κουλτούρα
- Στίγμα ψυχικής διαταραχής
- Καθυστερημένη έναρξη θεραπείας (συχνά για χρόνια)
- Προσδοκίες άμεσης βελτίωσης
- Προσδοκίες απουσίας παρενεργειών
- Φόβος και καταστροφοποίηση παρενεργειών (π.χ. μη αναστρέψιμες)
- Φαινόμενο nocebo
- Παρερμηνεία προηγούμενων μη επιτυχημένων θεραπειών
- Παρερμηνεία παρενεργειών ή μη (άμεσης) αποτελεσματικότητας ως ιατρικό λάθος
- Συχνή εναλλαγή ιατρών
- “Τα φάρμακα βλάπτουν”
- «Εγώ δεν παίρνω φάρμακα, ούτε ντεπόν»
- Ντροπή λήψης φαρμάκων για ψυχικά προβλήματα (pill shaming)
- “Θα αντιμετωπίσω μόνος μου τα προβλήματα”
- Ιατροφοβία, δυσπιστία, καχυποψία
- Ντρέπομαι να ρωτήσω
- Τα φυσικά προιόντα θεραπεύουν διαταραχές (π.χ. ομοιοπαθητικά, βότανα, διατροφή)
- Γνωσιακές διαστρεβλώσεις & μηχανισμοί άμυνας
2021 update : Βλέπουμε τι γίνεται ένα χρόνο τώρα με το αντιεμβολιαστικό κίνημα και την άρνηση του covid-19!
Η επιλογή της κατάλληλης θεραπείας δυστυχώς επηρεάζεται από τις παραμέτρους αυτές, οι περισσότερες εκ των οποίων οφείλονται σε υπερβολικούς φόβους που καλλιεργούνται στον κόσμο. Οι συζητήσεις στα φόρουμ για την κατάθλιψη και το άγχος έχουν σίγουρα κάποιο νόημα ώστε να μαθαίνει ο κόσμος ότι κατάθλιψη και αγχώδη διαταραχή έχουν πολύ περισσότεροι από αυτό που φαίνεται. Δεν είναι όμως κατάλληλα τα φόρουμ, όπως και η γνώμη της γειτόνισσας που έτυχε να πάρει ένα φάρμακο για την εξαγωγή συμπερασμάτων για το ποια θεραπεία και ποιο φάρμακο είναι το καλύτερο για τον καθένα. Ούτε τι λέει και γράφει ο κάθε “ειδικός” της ομοιοπαθητικής και θεραπείας με βότανα και άλλων μη επιστημονικών μεθόδων.
3. Ιατρογενή αίτια
Δεν μπορεί να μην αναφερθούν και λόγοι που έχουν να κάνουν με τους ίδιους τους ιατρούς
- Ιατρικά λάθη
- Ανεπαρκής επικοινωνία & πληροφόρηση
- Αδυναμία εγκατάστασης θεραπευτικής σχέσης
- Φαινόμενο διαφορετικών διαγνώσεων από διαφορετικούς ιατρούς για το ίδιο πρόβλημα
- Στιγματισμός ψυχιατρικής και από ιατρούς των άλλων ειδικοτήτων, έλλειμμα σχετικών παραπομπών
- Υπάρχει όμως και το αντίθετο, δηλαδή βλέπουμε ενίοτε διαχείριση ψυχιατρικών περιστατικών από άλλες ειδικότητες π.χ. παθολόγοι, νευρολόγοι, γενικοί ιατροί κ.α. με συνήθως πενιχρά αποτελέσματα. Αυτό είναι σημαντικό πρόβλημα γιατί οι ειδικότητες αυτές δεν έχουν την κατάλληλη εξοικείωση με τα ψυχιατρικά φάρμακα π.χ. αντικαταθλιπτικά και αντιψυχωτικά όπως οι ψυχίατροι. Το να κρατούν σε θεραπεία ψυχιατρικούς ασθενείς εκμεταλλευόμενοι συχνά το στίγμα λόγω του οποίου ορισμένοι δεν πάνε σε ψυχίατρο συχνά αποβαίνει σε βάρος των τελευταίων.
Λόγοι που “δεν πιάνουν τα φάρμακα“
Η ανταπόκριση στη φαρμακευτική θεραπεία των ψυχικών διαταραχών επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες. Έστω κι ένας από τους παράγοντες αυτούς να υφίσταται, μπορεί η θεραπεία να μην αποδώσει. Ακολουθεί μια ανάλυση των γνωστών ως τώρα παραγόντων :
Η διάγνωση και η βαρύτητα μιας ψυχικής διαταραχής
Το φάρμακο να μην «δουλεύει» στο συγκεκριμένο ασθενή
Αίτια του φαινομένου αυτού είναι όπως αναφέρθηκαν παραπάνω ζητήματα μεταβολισμού των φαρμάκων, αλληλεπιδράσεων διαφόρων φαρμάκων μεταξύ τους και παράγοντες που ο περισσότερος κόσμος υποτιμά όπως το κάπνισμα και ο καφές. Για παράδειγμα, η νικοτίνη έχει την ιδιότητα να επάγει το ένζυμο CYP1A2, δηλαδή να αυξάνει τη δραστικότητά του με συνέπεια τον ταχύ μεταβολισμό κάποιων αντιψυχωτικών φαρμάκων και άρα μείωση των επιπέδων τους στην κυκλοφορία του αίματος και άρα μείωση της δράσης τους στον εγκέφαλο.
Άλλοι παράγοντες που συμβάλλουν είναι αλλαγές σε επίπεδο νευροδιαβιβαστών και υποδοχέων π.χ. ανοχή, υπορρύθμιση (downregulation), υπερρύθμιση (upregulation) οι οποίες επηρεάζουν τη φαρμακοδυναμική ενός φαρμάκου, η χρονιότητα της νόσου, η χρονιότητα λήψης των ψυχοφαρμάκων και η μακρά περίοδος νόσου χωρίς θεραπεία.
Υποθεραπευτικές δοσολογίες ή πολυφαρμακία
Με απλά λόγια αν η δόση ενός φαρμάκου είναι χαμηλή, αυξάνεται η πιθανότητα να μην επιδράσει επαρκώς ή και καθόλου. Αντίθετα η στρατηγική χορήγησης υψηλών δοσολογικών σχημάτων από παραπάνω από 1-2 φαρμακευτικούς παράγοντες, ειδικά στα πρώτα στάδια μιας νόσου, επίσης συνήθως αντενδείκνυται λόγω υψηλότερης πιθανότητας εμφάνισης ανεπιθύμητων ενεργειών.
Παρενέργειες από ψυχιατρικά φάρμακα
Σχετικό με το προηγούμενο είναι και το θέμα των παρενεργειών των «ψυχοφαρμάκων». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα ψυχιατρικά φάρμακα έχουν ποικίλο βαθμό εμφάνισης ανεπιθύμητων ενεργειών.
Ωφελέειν ή μη Βλάπτειν
Πρόκειται για μια βασική αρχή της Ιπποκρατικής Ιατρικής που ουσιαστικά θέτει ως κεντρικό θέμα μιας θεραπείας να μην προκαλεί βλάβη στον άνθρωπο. Εμπίπτει στη δουλειά του ιατρού να προτείνει φαρμακευτικές αγωγές, για τις οποίες ενημερώνει τους ασθενείς.
Με βαση την αρχή αυτή οπωσδήποτε ένα φάρμακο θα διακοπεί, ασχέτως εάν είναι αποτελεσματικό, σε περίπτωση εμφάνισης κάποιας σοβαρής ανεπιθύμητης ενέργειας.
Από εκεί και πέρα :
Κάποιοι έχουν την τάση να διαβάζουν το ενημερωτικό δελτίο που βρίσκεται στο κουτί κάθε φαρμάκου και να βγάζουν αυθαίρετα συμπεράσματα για τις ιδιότητες αυτού. Δυστυχώς σε αυτές τις περιπτώσεις η άγνοια και ο φόβος μπορεί να φέρει σημαντικότερες ανεπιθύμητες ενέργειες από το ίδιο το φάρμακο.
Πρέπει να ειπωθεί λοιπόν ότι για να κυκλοφορήσει ένα φάρμακο γίνονται χιλιάδες δοκιμές. Και μια φορά να παρατηρηθεί μια ανεπιθύμητη ενέργεια μεταξύ χιλιάδων, η φαρμακευτική εταιρεία είναι υποχρεωμένη να το καταγράψει. Αυτό δε σημαίνει ότι είναι πιθανό να συμβεί σε όλους. Στη πλειοψηφία των περιπτώσεων λοιπόν οι ανεπιθύμητες ενέργειες που καταγράφονται στο χαρτάκι κάθε κουτιού δε θα συμβούν. Συνήθως οι παρενέργειες κατατάσσονται με βάση μια εκτίμηση συχνότητας: Πολύ συχνές (>1/10), συχνές (>1/100 έως <1/10), όχι συχνές (>1/1000 έως <1/100), σπάνιες (>1/10000 και <1/1000).
Έτσι οι παρενέργειες :
- δε συμβαίνουν σε όλους
- κάποιες από αυτές αντιμετωπίζονται είτε με άλλα φάρμακα είτε με άλλες παρεμβάσεις όπως δίαιτα για την αύξηση βάρους κ.α.
- κάποιες είναι παροδικές
- στη ζυγαριά μεταξύ κάποιων σχετικά ανεκτών ανεπιθύμητων ενεργειών και της δυσμενούς για διάφορες παραμέτρους της ζωής του ασθενή εξέλιξης της ψυχικής του υγείας βαραίνει περισσότερο το δεύτερο. Εντέλει όμως η τελική απόφαση είναι του ασθενή.
Στην ουσία η εμφάνιση ήπιας ή όχι ανεπιθύμητης ενέργειας από κάθε είδους φάρμακο ενώ δεν είναι βεβαιότητα, συχνά δεν αποφεύγεται. Ασχέτως κατά πόσο το κατανοεί συνειδητά ή ασυνείδητα, είναι θέμα του κάθε ανθρώπου που χρειάζεται να λάβει μια αγωγή να συναινέσει και να αποδεχτεί αυτή την πραγματικότητα.
Ένα ακόμη σχετικό επιχείρημα είναι ότι και φάρμακα άλλων ειδικοτήτων δύναται να εμφανίσουν παρενέργειες, όμως η διακοπή τους συχνά κρίνεται απαγορευτική. Για παράδειγμα όποιος έχει δει τις θορυβώδεις εκδηλώσεις της νόσου Parkinson ή της επιληψίας δε μπορεί να διανοηθεί ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Η κορτιζόνη, απαραίτητο φάρμακο για δεκάδες παθήσεις διαφόρων ειδικοτήτων, δύναται να επιφέρει πολλές παρενέργειες, συνάμα και ψυχιατρικού τύπου συμπτωματολογία. Και φυσικά δε συζητάμε για την καρδιαγγειακή νόσο, την υπέρταση, το σακχαρώδη διαβήτη και άλλες σοβαρές παθολογικές οντότητες.
Επιπλέον και με όπλο τα σύγχρονα φάρμακα που είναι γενικώς πιο καλά ανεκτά, ο ειδικός ψυχίατρος έχει τη δυνατότητα να ρυθμίζει τη βέλτιστη δόση ελέγχοντας το θεραπευτικό παράθυρο και εύρος του κάθε φαρμάκου. Η σύγχρονη ψυχιατρική πρακτική, η οποία εφαρμόζεται κυρίως από τις νεότερες γενιές ψυχιάτρων, δίνει μεγάλη βάση στην ποιότητα της ζωής του ασθενούς. Η τελευταία επηρεάζεται και από τις ανεπιθύμητες ενέργειες και άρα αυτές λαμβάνονται σοβαρά υπ’ όψιν.
Αύξηση βάρους και ψυχιατρικά φάρμακα
Στη σημερινή εποχή διανύουμε επιδημία αυξημένου βάρους και παχυσαρκίας (Δείκτης Μάζας Σώματος 30 kg/m2 ή υψηλότερο). Ωστόσο, οι ασθενείς με σοβαρές ψυχικές διαταραχές (π.χ. σχιζοφρένεια, διπολική διαταραχή) έχουν ακόμη μεγαλύτερο κίνδυνο αύξησης βάρους και παχυσαρκίας από τον γενικό πληθυσμό. Στην πραγματικότητα, έως και το 60% των ασθενών με σοβαρές ψυχικές ασθένειες μπορεί να είναι παχύσαρκοι.
Δεδομένου ότι το υπερβολικό βάρος οδηγεί σε αυξημένο κίνδυνο διαφόρων ιατρικών καταστάσεων, συμπεριλαμβανομένων κυρίως των δυσλιπιδαιμιών, του μεταβολικού συνδρόμου, της υπέρτασης και του σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο επιπολασμός τέτοιων καταστάσεων είναι ιδιαίτερα υψηλός (69%, 63%, 58% και 15%, αντίστοιχα) μεταξύ εκείνων με σοβαρές ψυχικές διαταραχές.
Το τελικό αποτέλεσμα αυτών των διαφόρων παραγόντων είναι ότι οι ασθενείς με σοβαρές ψυχικές ασθένειες έχουν αυξημένη θνησιμότητα από ιατρικά αίτια. Οι ασθενείς έχουν σημαντικά περισσότερες πιθανότητες από εκείνους του γενικού πληθυσμού να νοσήσουν από καρδιαγγειακή νόσο η οποία αποτελεί την πιο κοινή αιτία θανάτου σε αυτόν τον πληθυσμό.
Ο λόγος για τα αυξημένα ποσοστά αύξησης βάρους και παχυσαρκίας καθώς και για τις επακόλουθες ιατρικές επιπλοκές στους βαριά ψυχικά ασθενείς είναι πολυπαραγοντικός και περιλαμβάνει γενετικούς παράγοντες, παράγοντες τρόπου ζωής συν παράγοντες που σχετίζονται με τη θεραπεία. Ορισμένα γονίδια που προσθέτουν κίνδυνο σοβαρής ψυχικής ασθένειας μπορεί επίσης να προδιαθέτουν για τη συνύπαρξη μεταβολικών και καρδιαγγειακών διαταραχών.
Οι ψυχικά ασθενείς εμφανίζουν υψηλότερα ποσοστά καπνίσματος, σωματικής αδράνειας και κακών διατροφικών συνηθειών σε σχέση με τον γενικό πληθυσμό. Επιπλέον, οι ψυχικά ασθενείς μπορεί να έχουν περιορισμένη πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη για την πρόληψη και τη θεραπεία ιατρικών παθήσεων.
Δυστυχώς, αρκετά ψυχοφάρμακα μπορεί να προκαλέσουν αύξηση βάρους ως ανεπιθύμητη ενέργεια. Παραδείγματα περιλαμβάνουν διάφορα αντικαταθλιπτικά, αντιψυχωσικά και σταθεροποιητές διάθεσης. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι δεν παχαίνουν όλοι οι άνθρωποι με αυτά τα φάρμακα.
Εκτός από τα ανωτέρω σοβαρά ζητήματα, η αύξηση βάρους που προκαλείται από ψυχιατρικά φάρμακα μπορεί να επιφέρει ψυχολογικές συνέπειες σε ασθενείς, συμπεριλαμβανομένης της αρνητικής εικόνας εαυτού, της χαμηλής αυτοεκτίμησης και των μειωμένων κοινωνικών αλληλεπιδράσεων.
Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι η επαγόμενη από τα φάρμακα αύξηση βάρους είναι μια κοινή αιτία μη τήρησης της φαρμακευτικής αγωγής, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε υποτροπή της νόσου, νοσηλεία και γενικά επιδείνωση του θεραπευτικού αποτελέσματος.
Η σωστή διαχείριση της ψυχιατρικής αγωγής και των πιθανών παρενεργειών της σε αγαστή συνεργασία με τον ψυχίατρο είναι μεγίστης σημασίας.
Τα παραπάνω βέβαια οδηγούν και σε ένα άλλο σπουδαίο συμπέρασμα : Χρειαζόμαστε οπωσδήποτε καλύτερα φάρμακα με καλύτερο προφίλ παρενεργειών.
Μηχανισμοί αύξησης βάρους
Τα φάρμακα μπορούν να προκαλέσουν αύξηση βάρους με διάφορους τρόπους, όπως:
- διεγείροντας την όρεξή σας, κάνοντάς σας να αισθάνεστε πεινασμένοι και να τρώτε μεγαλύτερες μερίδες και πιο συχνά
- επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο το σώμα σας αποθηκεύει λίπος
- επιβράδυνση του μεταβολισμού σας, που κάνει το σώμα σας να καίει θερμίδες με πιο αργό ρυθμό
- κάνοντας σας να κατακρατείτε υγρά
- επηρεάζοντας την ικανότητά σας για άσκηση, π.χ. προκαλώντας υποτονικότητα ή κάνοντας σας να αισθάνεστε πολύ κουρασμένοι για να ασκηθείτε.
Αναφέρονται ενδεικτικά διάφοροι σύνθετοι μηχανισμοί μέσω των οποίων τα ψυχιατρικά φάρμακα δύναται να συμβάλλουν σε ποικίλο βαθμό στην αύξηση βάρους
- Ανταγωνισμός υποδοχέων ντοπαμίνης D2 : μείωση δραστηριότητας ντοπαμίνης στο μεταιχμιακό σύστημα, αύξηση συμπεριφορών λήψης ανταμοιβής μέσω φαγητού, αύξηση της έκκρισης προλακτίνης από τον υποθάλαμο, απορρύθμιση έκκρισης ινσουλίνης & γλυκαγόνης από το πάγκρεας οδηγώντας σε υπερινσουλιναιμία, την υπεργλυκαιμία και, τελικά, την παχυσαρκία και τον διαβήτη.
- Ανταγωνισμός υποδοχέων ισταμίνης Η1 : μείωση κίνησης από κατασταλτική δράση, αύξηση όρεξης μέσω υποθαλαμικής AMP-κινάσης
- Ανταγωνισμός υποδοχέων σεροτονίνης 5HT2C : επίδραση στα επίπεδα λεπτίνης, νευροπεπτιδίου Y και σε άλλους υποθαλαμικούς νευρώνες
- Ανταγωνισμός μουσκαρινικών υποδοχέων ακετυλοχολίνης : απορρύθμιση ανοχής στη γλυκόζη, μείωση έκκρισης ινσουλίνης από τα β κύτταρα του παγκρέατος
Στην παρακάτω εικόνα αναφέρεται συνοπτικά η τάση των πιο συχνά χρησιμοποιούμενων ψυχιατρικών φαρμάκων για αύξηση βάρους. Ο πίνακας δε θα πρέπει να εκληφθεί ως απόλυτος κανόνας. Στην κλινική πράξη το αποτέλεσμα μπορεί να είναι αρκετά διαφορετικό για κάθε ασθενή.
Παραδείγματα άλλων φαρμάκων που προκαλούν αύξηση βάρους
Αρκετά ιατρικά φάρμακα είναι γνωστό ότι προκαλούν αύξηση βάρους σε μερικούς ανθρώπους.
- Φάρμακα για το διαβήτη όπως η ινσουλίνη και οι σουλφονυλουρίες
- Βήτα-αναστολείς όπως η μετοπρολόλη, η ατενολόλη και η προπρανολόλη
- Αντιισταμινικά όπως υδροξυζίνη, σετιριζίνη
- Στεροειδή φάρμακα όπως κορτιζόνη, πρεδνιζόνη, δεξαμεθαζόνη
- Από του στόματος αντισυλληπτικά χάπια
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι όπως δε νοείται η διακοπή φαρμάκων σε νόσους όπως ο διαβήτης καθώς η διατήρηση της σωματικής υγείας έχει υψηλή προτεραιότητα, το ίδιο ισχύει και για την ψυχική υγεία.
Συννοσηρότητα
Η συννοσηρότητα είναι μια ακόμη παράμετρος που μπορεί να περιπλέξει τα πράγματα. Καταρχήν η συνύπαρξη δύο ή και περισσότερων ενίοτε ψυχιατρικών διαταραχών στο ίδιο άτομο δυσχεραίνει τη φαρμακευτική παρέμβαση. Παραδείγματα αποτελούν οι μεικτές αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές, η αλληλοεπικάλυψη συναισθηματικών και ψυχωτικών διαταραχών μεταξύ τους και βέβαια η ταυτόχρονη χρήση ψυχοδραστικών ουσιών σε συνδυασμό με την ύπαρξη ψυχωτικής,καταθλιπτικής,μανιακής συμπτωματολογίας. Σε τέτοιες περιπτώσεις φαρμακοδυναμικές και νευροβιολογικές επιδράσεις γίνονται συχνά «γόρδιος δεσμός» ή αλλιώς «σταυρόλεξο για δυνατούς λύτες»!
Η συννοσηρότητα με σωματικές παθήσεις είναι άλλο ένα περίπλοκο κεφάλαιο και συναντάται ιδιαίτερα συχνά σε ηλικιωμένους. Καρδιαγγειακές ανεπιθύμητες ενέργειες όπως υπέρταση και διαταραχές ρυθμού σε έναν ηλικιωμένο άρρωστο με ήδη υπάρχον καρδιολογικό πρόβλημα, συνιστούν λόγο τροποποίησης της αγωγής. Οι εξωπυραμιδικές εκδηλώσεις σε ασθενή με προϋπάρχουσα εγκεφαλική βλάβη θα είναι πιθανότατα βαρύτερες. Ασθενής με ηπατικά προβλήματα θα πρέπει να λάβει χαμηλές δόσεις φαρμάκων ή να επιλεχθούν κάποια με μικρό ή μηδενικό ηπατικό μεταβολισμό. Υπάρχουν πολλαπλά ακόμα παραδείγματα σε αυτό τον τομέα, που αποδεικνύουν ότι η ψυχιατρική έχει περισσότερους συνδετικούς κρίκους με τη «βιολογική» ιατρική απ’ ότι ο κόσμος πιστεύει.
Γενικά είναι δύσκολο να υπάρξει περίπτωση που να μην έχει κάτι από όλα τα παραπάνω. Συνήθως υπάρχει ένας συνδυασμός διαφόρων από τους ανωτέρω παράγοντες, αλλά και άλλους που ενδεχομένως δεν έχουν καταγραφεί στο άρθρο αυτό. H νευροεπιστήμη σήμερα έχει σίγουρα κάνει σημαντικά βήματα προόδου σε σχέση με το παρελθόν και εξελίσσεται διαρκώς αυξάνοντας τις γνώσεις μας για τον εγκέφαλο και την αντιμετώπιση των διαταραχών που σχετίζονται με αυτόν.
Αν μπορεί να διασφαλιστεί η καλύτερη διαχείριση των αιτιών που δυσχεραίνουν τις θεραπείες που ως τώρα είναι διαθέσιμες, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι σημαντικά πιο ικανοποιητικό δίνοντας βάσιμη ελπίδα σε πολλούς συνανθρώπους μας που υποφέρουν.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής