Τι είναι η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή
Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή ( OCD ) είναι μια χρόνια σύνθετη ψυχική διαταραχή με βασικές εκδηλώσεις τις ιδεοληψίες, τους ψυχαναγκασμούς και το ισχυρό άγχος. Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (ΙΔΨ) έχει συχνότητα περίπου 2,5% και παρόμοια αναλογία ανδρών/ γυναικών.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας τοποθετεί την OCD (Obsessive Compulsive Disorder) ως μια ιδιαίτερα καθηλωτική διαταραχή και μεταξύ των 10 πιο επιβαρυντικών για τη λειτουργικότητα παγκοσμίως.
Η ΙΔΨ μέχρι πριν λίγα χρόνια εντασσόταν στις αγχώδεις διαταραχές. Πλέον στην τελευταία έκδοση του αμερικανικού ψυχιατρικού διαγνωστικού βιβλίου DSM-V, που δημοσιοποιήθηκε το 2013 κατατάσσεται σε μια ξεχωριστή κατηγορία διαταραχών (compulsivity) στις οποίες ιδεοληψίες ή/και ψυχαναγκασμοί είναι το κοινό στοιχείο. Στην ίδια κατηγορία έχουν ενταχθεί η Σωματοδυσμορφική δ/χή, η Δ/χή Παρασυσσώρευσης, η Τριχοτιλλομανία και άλλες ψυχαναγκαστικές διαταραχές λόγω χρήσης ουσιών, φαρμάκων, σωματικών νόσων.
Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή συμπτώματα
Τα συμπτώματα της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής μπορεί να γίνουν βασανιστικά, εμφανίζονται συνήθως για μεγάλο χρονικό διάστημα αποσπώντας πολύ χρόνο από την καθημερινότητα του ασθενή και διαταράσσοντας τη λειτουργικότητά του. Αυτά είναι :
- Ιδεοληψίες
- Ψυχαναγκασμοί
- Πολύ έντονο άγχος
Τι είναι ιδεοληψία
Ιδεοληψία είναι μια επαναλαμβανόμενη επίμονη σκέψη, εικόνα ή παρόρμηση που βιώνεται ως ανεπιθύμητη, απαράδεκτη εισβολή στο νου του ασθενή. Ο ασθενής αναγνωρίζει συνήθως ότι πρόκειται για υπερβολικό παράγωγο του μυαλού του*. Το αποτέλεσμα της ιδεοληψίας είναι έντονο άγχος και δυσφορία καθώς και υιοθέτηση ψυχαναγκασμών με σκοπό την ανακούφιση από αυτά.
Πρέπει να τονιστεί ότι ιδεοληψίες μπορεί να εμφανίζονται στην πλειοψηφία των ανθρώπων και οι οποίες κατά το πλείστον περνάνε απαρατήρητες ή η εκτίμηση της σημασίας τους παραμένει σε φυσιολογικά πλαίσια. Η διαφοροποίηση της νοσηρής ιδεοληψίας έγκειται στη συχνότητα, τη διάρκεια, την ποσότητα, την ένταση και τον τρόπο που αντιμετωπίζονται από τον ασθενή με αντίστοιχα αρνητικά αποτελέσματα στη λειτουργικότητά του.
*Στις περιπτώσεις που δε συμβαίνει αυτό έχουμε την ιδιαίτερη και βαρύτερη διαγνωστική οντότητα της ιδεοψυχαναγκαστικής ψύχωσης
Τι κάνει νοσηρές τις ιδεοληψίες ;
- Ότι είναι απαράδεκτες, ανεπιθύμητες, επαναλαμβανόμενες, έντονα δυσφορικές, παρεισφρύουσες στη συνείδηση
- Θεωρούνται σημαντικές από τον ασθενή και απειλητικές κατά πυρηνικών αξιών του εαυτού
- Προκαλούν ενοχή και ντροπή
- Οι ασθενείς τείνουν να αντιστέκονται στη νοητική παρείσφρυση, καταβάλλουν μεγάλη προσπάθεια να τις ελέγξουν και να τις εξουδετερώσουν
Ποιες είναι οι συχνότερες ιδεοληψίες ;
- Μόλυνσης
- Ελέγχου
- Συμμετρίας και ακρίβειας
- Ταξινόμησης
- Επιθετικότητας, βλάβης προς τον εαυτό ή προς τρίτους συνήθως κοντινά πρόσωπα
- Κοινωνικά απαράδεκτης συμπεριφοράς (π.χ. σεξουαλικής φύσεως)
- Θρησκείας
- Παθολογικής αμφιβολίας
- Αποθησαύρισης
Τι είναι ψυχαναγκασμός
Ο ψυχαναγκασμός (αναφέρεται συχνά και ως καταναγκασμός) είναι μια αντισταθμιστική συμπεριφορά, τελετουργία, νοερή πράξη που έχει το στόχο να εμποδίσει την εμφάνιση των ιδεοληψιών και το άγχος που συνεπάγεται. Προσωρινά αυτό γίνεται εφικτό, όμως το θέμα είναι ότι οι ιδεοληψίες επαναλαμβάνονται με αποτέλεσμα ένα συνεχή φαύλο κύκλο ιδεοληψιών και ψυχαναγκασμών. Άλλωστε ο ψυχαναγκαστικός δε συνδέει τις ψυχαναγκαστικές του συμπεριφορές & νοερές πράξεις με ρεαλιστικό τρόπο με αυτό που προσδοκεί να αποτρέψει. Καταναγκασμός είναι λέξη συνώνυμη του ψυχαναγκασμού.
Ψυχαναγκαστική βραδύτητα είναι η τάση που έχουν ορισμένοι ψυχαναγκαστικοί ασθενείς να κάνουν κάθε τους κίνηση πολύ αργά, αποζητώντας εμμονικά να ενισχύσουν έτσι την αίσθηση ελέγχου στο βαθμό που νομίζουν ότι είναι κρίσιμο να έχουν.
Μια άλλη βασική ψυχαναγκαστική συμπεριφορά, ιδιαίτερα όταν ο πάσχων ζει με άλλο άτομο είναι η ανάγκη να αναζητά συνεχή επιβεβαίωση. Αρχικά, όπως κάθε καταναγκασμός, όταν ληφθεί η επιβεβαίωση, ο πάσχων θα αισθανθεί μια αρχική αίσθηση ανακούφισης, αλλά οι αμφιβολίες και η αβεβαιότητα που προκαλεί η ΙΨΔ θα επανέλθουν και ακολουθεί η ανάγκη να αναζητήσει περαιτέρω επιβεβαίωση.
Ένας ψυχαναγκασμος μπορεί να είναι είτε φανερός (δηλ. παρατηρήσιμος από άλλους), όπως ο έλεγχος ότι μια πόρτα είναι κλειδωμένη είτε αφανής νοερός, όπως η επανάληψη μιας συγκεκριμένης φράσης στο μυαλό, η αντικατάσταση σκέψεων κ.α.
Επακολούθως, σε ένα μικρό ποσοστό των περιπτώσεων της διαταραχής οι ιδεοληψίες κυριαρχούν χωρίς να υπάρχουν εμφανείς και εκτεταμένοι ψυχαναγκασμοί (primarily obsessional ocd). Ούτως ή άλλως, η κλινική εικόνα που βλέπουμε ως ειδικοί στα ιατρεία πάντα έχει ιδιαίτερη ποικιλομορφία με διαφορετικά συμπτώματα να προεξάρχουν ανάλογα με τον άνθρωπο.
Αξίζει να σημειωθεί ότι στο πλαίσιο της έντονης παραπληροφόρησης και παρερμηνείας των δεδομένων που επικρατεί στο αχανές διαδίκτυο, έχει επινοηθεί ο όρος pure ocd για αυτές τις περιπτώσεις, δημιουργώντας εσφαλμένους συνειρμούς στον κόσμο.
Ποιοι είναι οι συχνότεροι ψυχαναγκασμοί ;
Αναφέρονται οι πιο κοινοί ψυχαναγκασμοί βάσει συχνότητας με στοιχεία από το National Institute for Health and Clinical Excellence (NICE)
- Ελέγχου 28.8%
- Καθαριότητας 26.5%
- Επανάληψη πράξεων 11.1%
- Νοητική επανάληψη λέξεων, φράσεων κ.α. (π.χ. προσευχές) 10.9%
- Ταξινόμησης/συμμετρίας 5.9%
- Αποθησαύρισης 3.5%
- Μετρήματος 2.1%
- Σε ποσοστό περίπου 25% των περιπτώσεων ιψδ εμφανίζονται μόνο ψυχαναγκασμοί, ένας ή περισσότεροι.
- Ψυχαναγκασμοί υπάρχουν σε μικρότερο βαθμό, ένταση και συχνότητα και στον υγιή πληθυσμό.
Σχήματα ΙΔΨ
Στη διαταραχή υφέρπουν βαθύτερα σχήματα (εσωτερικοί τρόποι λειτουργίας) που συντελούν στη διαιώνιση των συναισθημάτων του άγχους και των ενοχών και εντέλει στην ανθεκτικότητα της διαταραχής.
Τα σχήματα αυτά είναι
- τελειοθηρία,
- πίεση για έλεγχο,
- υπερβολική ευθύνη,
- μη ανοχή της αβεβαιότητας,
- καταστροφοποίηση,
- μαγική σκέψη και σύντηξη σκέψης/πράξης.
Τα ανωτέρω δύναται να τροποποιηθούν σταδιακά μέσω ψυχοθεραπείας.
Συννοσηρότητα OCD
Παρουσιάζει συχνή συννοσηρότητα με κατάθλιψη που μπορεί να φτάσει και >50%, με τη ΔΕΠΥ, με άλλες αγχώδεις διαταραχές (75%), άλλες διαταραχές παρορμήσεων και κατάχρηση αλκοόλ. Η συννοσηρότητα με διάφορες διαταραχές προσωπικότητας είναι επίσης αρκετά υψηλή, όπως η συνύπαρξη με την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή προσωπικότητας (20%).
Συνυπάρχουν επίσης συχνά διαταραχές του ιδεοψυχαναγκαστικού φάσματος όπως η σωματοδυσμορφική διαταραχή, η τριχοτιλλομανία και άλλες.
Διαφέρει διαγνωστικά η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή από την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή προσωπικότητας ;
Αίτια ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής – κληρονομικότητα
Στις μισές περίπου περιπτώσεις η έναρξη της διαταραχής πυροδοτείται από κάποιο ψυχοπιεστικό γεγονός και συνήθως μέχρι την ηλικία των 25 ετών, ενώ σε λιγότερες περιπτώσεις με πιθανολογούμενη ισχυρότερη γενετική συμμετοχή μπορεί να ξεκινήσει από ηλικία 10-12 ετών. Σχεδόν τα δύο τρίτα των ατόμων με ΙΨΔ εμφανίζουν σημαντικά συμπτώματα πριν από την ηλικία των 25 ετών.
H OCD είναι μια εξαιρετικά ετερογενής διαταραχή όσον αφορά το προφίλ των συμπτωμάτων, τη συννοσηρότητα και την υποκείμενη εγκεφαλική νευροβιολογία, η οποία αντιπροσωπεύει μια πρόκληση για την κατανόηση και τη θεραπεία της διαταραχής. Αυτή η ετερογένεια μπορεί να συμβάλλει κυρίως στα αρνητικά ευρήματα σε τρέχουσες μελέτες ανάλυσης σε ολόκληρο το γονιδίωμα, παρά τα σαφή στοιχεία για ένα ισχυρό γενετικό συστατικό της διαταραχής που βασίζεται σε δίδυμες και οικογενειακές μελέτες, που κυμαίνονται από 40–65%. Ως εκ τούτου, προέκυψε ευρεία συναίνεση για την ανάγκη διερεύνησης της ΙΔΨ όχι ως ομοιογενής διάγνωση, αλλά μάλλον λαμβάνοντας υπόψη άλλες φαινομενολογικές προσεγγίσεις που διερευνούν πιο εκλεπτυσμένους φαινοτύπους.
Έτσι η νευροβιολογία της διαταραχής είναι τόσο πολύπλοκη που αποτελεί ιδιαίτερη πρόκληση για τις νευροεπιστήμες σήμερα. Εντοπίζεται δυσλειτουργία στη συνδεσιμότητα κυρίως των περιοχών του μεταιχμιακού συστήματος, των βασικών γαγγλίων και του προμετωπιαίου φλοιού.
Επηρεάζει η πανδημία του κορωνοϊού ανθρώπους με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή ;
Θεραπεία ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής
Η θεραπεία της ΙΔΨ αποτελεί συχνά πρόκληση καθώς η διαταραχή ενίοτε αποδεικνύεται ιδιαίτερα ανθεκτική. Γι’ αυτό και η έγκαιρη αναζήτηση θεραπείας από εξειδικευμένο ψυχίατρο ή και ψυχολόγο έχει σημασία για την αποτελεσματικότητα. Γενικά η OCD μπορεί να ποικίλλει σε βαρύτητα από ήπια, μεσαία ως πολύ βαριά, οπότε αναλόγως αξιοποιούμε και τις ειδικές θεραπευτικές προσεγγίσεις.
Οι επιλεκτικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRIs) είναι τα φάρμακα πρώτης γραμμής που συνιστώνται για την ιδεοψυχαναγκαστικη διαταραχη, αλλά με διαφορές στη χρήση τους σε σύγκριση με τη χρήση σε άλλες καταστάσεις διάθεσης και άγχους, συμπεριλαμβανομένης της ανάγκης για υψηλότερη δοσολογία, δοκιμές που απαιτούνται για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα λόγω πιθανής καθυστέρησης στη θεραπευτική απάντηση. Η χρήση των αντικαταθλιπτικών έχει να κάνει με το ρόλο της σεροτονίνης στη νευροβιολογία της ΙΔΨ.
Συχνά χρειάζεται συνδυασμός φαρμάκων και από άλλες κατηγορίες, ώστε να υπάρξει ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Αντικαταθλιπτικά και κάποια αντιψυχωτικά (όχι όλα) σε συνδυασμό αποτελεί μια πιθανή επιλογή σε ανθεκτική ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Σε ορισμένες πολύ βαριές περιπτώσεις εφαρμόζεται στο εξωτερικό, αλλά και στην Ελλάδα πρόσφατα η μέθοδος του εν τω βάθει εγκεφαλικού ερεθισμού (Deep Brain Stimulation, DBS).
Σημαντική θέση στη ψυχοθεραπεία της έχει η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία (CBT) παρακλάδι της οποίας αποτελεί και η ERP (συμπεριφορική μέθοδος με βασικό εργαλείο τη συστηματική έκθεση, της οποίας βασικός στόχος είναι ο ψυχαναγκασμος). Η ψυχοθεραπεία χρειάζεται να είναι επίμονη και μακροπρόθεσμη, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις χρήσιμη καθίσταται η προσθήκη και άλλων ψυχοθεραπευτικών μεθόδων (συνθετική ψυχοθεραπεία).
Τελευταία έχει εισαχθεί ως θεραπευτική επιλογή για την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή μια νέα εξειδικευμένη μέθοδος θεραπείας που βασίζεται στην εφαρμογή μαγνητικού πεδίου με ασφάλεια σε συγκεκριμένα σημεία της επιφάνειας του εγκεφάλου. Η μέθοδος ονομάζεται rTMS, έχει εγκριθεί πρόσφατα από τον FDA και χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο στην αντιμετώπιση της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής