Ορισμός εμμονής
Ως εμμονή ορίζεται η νοητική ή χαρακτηρολογική κατάσταση στην οποία κάποιος προσηλώνεται διαρκώς, υπερβολικά, απόλυτα, άκαμπτα σε κάτι. Ήδη από τον ορισμό αυτό προκύπτει η εντύπωση ότι μάλλον υπάρχει ένα μεγάλο εύρος ερεθισμάτων και καταστάσεων που μπορεί να προκαλέσουν εμμονές.
Συνήθως η έννοια της εμμονής γίνεται αντιληπτή/ βιώνεται με αρνητικό πρόσημο και θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι εμμονικοί άνθρωποι δύναται να λειτουργούν έτσι υπό το βάρος κάποιας ελάσσονας ή μείζονας ψυπαθολογίας. Παρά ταύτα δεν είναι πάντα έτσι.
Θα δούμε λοιπόν στη συνέχεια μια συλλογή από παραδείγματα καταστάσεων που μπορεί να λάβουν εμμονικό χαρακτήρα.
Εμμονές ως ψυχοπαθολογία
Κλασική περίπτωση στην οποία μιλάμε για εμμονές σε προβλήματα ψυχικής υγείας είναι η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Η διαταραχή αυτή χαρακτηρίζεται από τις ιδεοληψίες και τους ψυχαναγκασμούς. Οι ιδεοληψίες είναι σκέψεις, εικόνες, παρορμήσεις που μπορεί να λάβουν εμμονικό χαρακτήρα δηλαδή να εμφανίζονται συνέχεια και το άτομο να μην μπορεί να απαλλαχθεί από αυτές. Οι ψυχαναγκασμοί επίσης μπορεί να γίνουν εμμονή και αποτελούν συμπεριφορές τις οποίες το άτομο επιστρατεύει ώστε να μειώνει παροδικά το άγχος του.
Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή μπορεί να λάβει πάρα πολλές μορφές. Για παράδειγμα μια περίπτωση είναι η υπαρξιακή (existential ocd) όπου ο ασθενής αποκτά εμμονή με τη φύση της πραγματικότητας και διάφορα υπαρξιακά και φιλοσοφικά ερωτήματα που ως γνωστόν είναι δύσκολο να έχουν συγκεκριμένες και σίγουρες απαντήσεις.
Ενημερωθείτε εκτενέστερα για την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, την ιδεοψυχαναγκαστική προσωπικότητα, καθώς και ειδικότερα για τις ιδεοληψίες
Διαταραραχές προσωπικότητας μπορεί να ευνοούν την ανάπτυξη εμμονών.
Χαρακτήρα εμμονής επίσης μπορεί να λάβει μια παραληρητική ιδέα. Ούτως ή άλλως βασικό χαρακτηριστικό σε ένα παραλήρημα είναι η απόλυτη και άκαμπτη πίστη σε αυτό. Οπότε όταν ο ασθενής είναι συνεχώς προσηλωμένος στο παραληρητικό περιεχόμενο, είτε με το να το σκέφτεται συνέχεια, είτε με το να μιλάει γι’ αυτό συνέχεια, είτε ακόμη και να συμπεριφέρεται αντίστοιχα, τότε μπορούμε να πούμε ότι έχει αποκτήσει εμμονη ιδεα.
Τέλος εμμονικά μπορεί να γίνουν κάποια αρνητικά συναισθήματα και διάφορες φοβίες. Κορυφαίο παράδειγμα είναι η ζήλια, όπου τόσο το συναίσθημα, όσο και οι σχετικές σκέψεις γίνονται συχνά εμμονικές κάνοντας ένα βασανιστήριο τη ζωή του ατόμου. Επίσης και άλλα συναισθήματα όπως η ενοχή, η ντροπή και ο θυμός μπορούν να γίνονται ιδιαίτερα επίμονα, δημιουργώντας φαύλο κύκλο με τις σκέψεις και τα ερεθίσματα που τις προκαλούν.
Συνοπτικά λοιπόν εμμονικό χαρακτήρα μπορεί να αποκτήσουν συμβάλλοντας στην ανάπτυξη ψυχικής διαταραχής :
- Σκέψεις
- Συναισθήματα
- Συμπεριφορές
Μονομανία
Παρεμφερές νόημα έχει ο παλαιός ψυχιατρικός όρος «μονομανία» (19ος αιώνας) που εκφράζει ακριβώς μια εμμονική προσκόλληση σε ένα πολύ συγκεκριμένο πράγμα, μια ιδέα, μια συμπεριφορά.
Εμμονή στο πεδίο των σχέσεων
Οι ανθρώπινες σχέσεις αποτελούν ένα ευρύτατο κεφάλαιο όπου εκδηλώνονται συχνά προβληματικές συμπεριφορές. Οι άνθρωποι για διάφορους λόγους τόσο κοινωνικοπολιτισμικούς, οικονομικούς, όσο όμως και σχετικούς με την προσωπικότητά τους μπορεί να δυσκολεύονται να αναπτύξουν ομαλές και εποικοδομητικές σχέσεις.
Ένα από τα σχεσιακά προβλήματα που ενίοτε εμφανίζεται είναι η εμμονή. Για παράδειγμα μπορεί κάποιος/κάποια να ζητάει επιμόνως πράγματα που ο άλλος δεν μπορεί να προσφέρει. Κάποιοι άνθρωποι δεν είναι έτοιμοι να δεχτούν ότι ο άλλος φτάνει στο σημείο να τους χωρίσει. Συνήθως μιλούν για μεγάλο έρωτα, αλλά η πραγματικότητα μπορεί να υποκρύπτει υπερβολική κτητικότητα και αδυναμία ανοχής της απόρριψης σε βαθμό ναρκισσιστικού πλήγματος.
Ενδεχομένως να έχουν πιστέψει ότι η μη ύπαρξη του συγκεκριμένου ατόμου στη ζωή τους θα επιφέρει καταστροφικά αποτελέσματα. Μπορεί να εξιδανικεύουν τόσο τον τρόπο που έχουν νιώσει με το άλλο άτομο και να μην μπορούν να διαχειριστούν την απώλεια αυτού του συναισθήματος.
Ένα μείγμα παθολογικής εξάρτησης και παθολογικής ζηλοτυπίας μπορεί να οδηγεί τελικά στην παγίδα της εμμονής, που συχνά οδηγεί σε απεγνωσμένες ως και παραβατικές ενέργειες με σοβαρές συνέπειες.
Σε άλλες περιπτώσεις κάποιοι/κάποιες μπορεί να «κολλάνε» με συγκεκριμένα άτομα, τα οποία συμπτωματικά ή μη, συγκεντρώνουν πάνω τους εμφανή ή αφανή χαρακτηριστικά που τους «ερεθίζουν». Με άλλα λόγια γίνονται το «κόκκινο πανί» που πυροδοτεί εμμονική εστίαση πάνω τους μέσω ασυνείδητων συμβολικών συσχετίσεων.
Εμμονική συμπεριφορά
Η τάση ορισμένων ανθρώπων για συνεχή έλεγχο μπορεί να οδηγεί σε εμμονική συμπεριφορά. Αυτό μπορεί να αφορά π.χ. τις διατροφικές συνήθειες, την ενασχόληση με γυμναστική ή κάποιο άθλημα, ομάδες, χόμπυ, ψηφιακά μέσα (smartphone), κ.α.
Εμμονικές ενασχολήσεις μπορεί να έχουν άνθρωποι με ασυνήθιστες προσωπικότητες, εκκεντρικές, σχιζότυπες ή σχιζοειδικές, καθώς βέβαια και ψυχαναγκαστικοί/τελειομανείς. Να διευκρινήσουμε ότι οι ενασχολήσεις αυτές δε έπεται ότι προκαλούν δυσφορία, αλλά μάλλον το αντίθετο. Πιθανόν να εξυπηρετούν συνειδητά ή ασυνείδητα οφέλη για τον ψυχισμό.
Η σεξουαλικότητα αποτελεί άλλο ένα πεδίο όπου μπορεί να εκδηλώνονται εμμονές. Αυτό μπορεί να ισχύει τόσο για τις πιο «κοινές» σεξουαλικές πρακτικές, όσο και για τις πιο ασυνήθιστες παραφιλίες.
Οι εθισμοί ούτως ή άλλως χαρακτηρίζονται από την επαναλαμβανόμενη ενασχόληση του εθισμένου με το αντικείμενο της εξάρτησής του. Ανάλογα τη βαρύτητα λοιπόν κάθε λογής εθισμός δύναται να λάβει εμμονικό χαρακτήρα.
Εργασιομανία
Η εργασιομανία μπορεί να θεωρηθεί και ως μορφή εμμονικής συμπεριφοράς.
Στις μέρες μας η ανάγκη για επαγγελματική επιτυχία, ανέλιξη και πλουτισμό παράλληλα δεν αφορά λίγους ανθρώπους. Ο τρόπος που έχει εξελιχθεί η κοινωνία σε παγκόσμιο επίπεδο επιτάσσει την ασταμάτητη παραγωγικότητα και έχει καθορίσει την επαγγελματική/οικονομική επιτυχία ως μέγιστο κριτήριο αξίας. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι αυτοπροσδιορίζονται μέσω της εργασίας τους, αφιερώνουν συνειδητά πανύψηλο μέρος του χρόνου της σε αυτήν παρά τις πιθανές επιπτώσεις στην ψυχική και σωματική τους υγεία, αλλά και την παραμέληση οικογένειας και περίγυρου.
Υπό ένα τέτοιο πρίσμα δε νοείται παρέκκλιση από τα απόλυτα εργασιακά στάνταρντς που έχουν κριθεί αναγκαία προς την επίτευξη των στόχων, ενώ όλος ο κόσμος του εργασιομανούς αρχίζει και τελειώνει σε οτιδήποτε επαγγελματικό.
Η ανταμοιβή εκ της ασταμάτητης υπερκατανάλωσης, της απόκτησης πλούτου και εξουσίας είναι ενδεχομένως από τις ισχυρότερα ναρκωτικά. Η ανάγκη για συντήρηση της ανταμοιβής αυτής μπορεί να γίνει εμμονή και εθισμός στους ανθρώπους αυτούς σε σημείο όλη τους η ύπαρξη να περιστρέφεται γύρω από το πώς θα γεύονται συνέχεια τους σχετικούς καρπούς.
Άλλωστε εμμονές και στο πολιτικό πεδίο ενός τόπου δεν είναι ασυνήθιστο να εντοπίζονται από πολιτικά ευαισθητοποιημένους παρατηρητές.
Ένας ακόμη τομέας όπου ενδεχομένως ευνοεί την ανάπτυξη εμμονής είναι η επιστήμη. Συχνά η ανάγκη επίτευξης στόχων είτε σε ερευνητικό είτε σε κλινικό επίπεδο μπορεί να οδηγεί ορισμένους επιστήμονες σε μια ακραία εργασιομανία. Ενδιαφέρον έχει και ένα σχετικό άρθρο που περιγράφει μια μορφή αυτής της κατάστασης.
Πρόοδος & εμμονή
Να σημειώσουμε ότι η ύπαρξη εμμονής δεν έχει απαραίτητα αρνητική διάσταση στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Σε κάποιες περιπτώσεις διατηρεί μια σχετική γοητεία, προκαλεί ένα δέος, καθώς άνθρωποι με εμμονική ενασχόληση με κάποιο αντικείμενο δύνανται να το φτάσουν σε πολύ υψηλό επίπεδο προκαλώντας το θαυμασμό των άλλων.
Χαρακτηριστική είναι μια μικρή περιγραφή του Στέφαν Τσβάιχ από τη «ΣΚΑΚΙΣΤΙΚΗ ΝΟΥΒΕΛΑ».
Οι άνθρωποι που διακρίνονται από κάποια μονομανία, που είναι καρφωμένοι σε μια έμμονη ιδέα, ασκούσαν ανέκαθεν μια έλξη πάνω μου. Γιατί όσο πιο περιορισμένα είναι τα όρια ενός πνεύματος τόσο, απ’ την άλλη, φτάνει να αγγίζει το Άπειρο. Αυτοί οι άνθρωποι, οι φαινομενικά περιθωριακοί και απόβλητοι, χτίζουν με τα δικά τους παράξενα υλικά, σαν τους τερμίτες, ένα είδος μικρόκοσμου, που είναι ταυτόχρονα μοναδικός και αξιοσημείωτος.
Ο διάσημος συγγραφέας Φραντς Κάφκα, συμβούλευε κάποτε: «Ακολουθήστε τις πιο έντονες εμμονές σας ανελέητα». Η ιδέα αυτή δεν απουσιάζει και στη σημερινή εποχή με παρόμοιο νόημα : Θεωρείται σημαντικό προσόν να ακολουθεί κανείς στο έπακρο την κλίση του (καταρχήν πρέπει να τη γνωρίζει βέβαια).
Εντέλει η εξέλιξη της ανθρωπότητας εκφραζόμενη με σημαντικές επιστημονικές ανακαλύψεις ή παγκόσμιας εμβέλειας έργα τέχνης και λογοτεχνίας, ιδεολογική/φιλοσοφική πρόοδο κ.α. ενδέχεται να είναι απόρροια μιας εμμονικής ενασχόλησης, της οποίας πηγή είναι κάποτε και το όραμα χαρισματικών ανθρώπων.
Γιατί εμφανίζονται οι εμμονές;
Ήδη πιο πάνω αναφερθήκαμε σε κάποιες αιτίες που πυροδοτούν εμμονή.
Συνοπτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εμμονή εξυπηρετεί ένα ρόλο στον ανθρώπινο ψυχισμό που συνήθως δεν είναι εμφανής, αλλά πάντως υπάρχει. Έτσι μπορεί να είναι :
- Αμυντικός μηχανισμός απέναντι σε ναρκισσιστικό πλήγμα, τραύμα, εκτιμώμενη απειλή, άγχος
- Ασταμάτητη νοητική αναπαραγωγή καταστάσεων στο έδαφος προσπάθειας κατανόησης και νοηματοδότησής τους.
- Αντίσταση στην πραγματικότητα , ανάγκη λήψης ανέφικτων απολαβών, αδυναμία προσαρμογής και αποδοχής όπως π.χ. της έλλειψης παντοδυναμίας και ελέγχου ή της κατάρριψης πυρηνικών ιδεών/αξιών που μάθαμε από εξιδανικευμένα πρόσωπα (γονείς).
- Υπαρξιακή πίεση
- Ναρκισσιστική ανάγκη επίτευξης στόχου, επιτυχίας, ανταμοιβής
- Ναρκισσιστική ανάγκη δικαίωσης, επίλυσης διαφορών ή προβλημάτων
Πως να ξεπεράσετε μια εμμονή
Καταρχάς για να ξεπεραστεί μια εμμονή, απαραίτητες προϋποθέσεις είναι αυτός που την έχει να αναγνωρίζει ότι την έχει και να επιθυμεί ο ίδιος να την ξεπεράσει.
Από εκεί και πέρα
- Εάν μιλάμε για εμμονή που οφείλεται σε ψυχική διαταραχή ή ψυχολογικά προβλήματα είναι σαφές ότι η αντιμετώπιση πρέπει να έρθει μέσα από μια σωστή εκτίμηση και θεραπεία από ειδικό ψυχίατρο ή/και ψυχολόγο.
- Εάν μιλάμε για κάποια από τις άλλες περιπτώσεις, χρειάζεται μια γερή δόση αυτοκριτικής & αυτογνωσίας σε συνδυασμό με τη συμπαράσταση κοντινών μας ανθρώπων ώστε να υπάρξει αλλαγή πορείας. Βέβαια δεν είναι όλοι οι άνθρωποι ικανοί για κάτι τέτοιο, ούτε υπάρχει πάντα περιβάλλον κατάλληλο να σπρώξει θετικά. Εντέλει απαραίτητη μπορεί και πάλι εδώ να καθίσταται η επιλογή της ψυχοθεραπείας.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής