Τι είναι τα στερεότυπα
Τα στερεότυπα αναγνωρίζονται ευρέως ως προσχηματισμένες πεποιθήσεις ή απόψεις για άτομα ή ομάδες ανθρώπων, βασισμένες σε υποθέσεις και προκαταλήψεις και όχι σε αντικειμενικά στοιχεία. Αυτές οι προκαταλήψεις μπορούν να διαμορφωθούν με βάση διάφορους παράγοντες, όπως η φυλή, η εθνικότητα, το φύλο, η ηλικία, η θρησκεία και ο σεξουαλικός προσανατολισμός. Σε αυτό το άρθρο, θα διερευνήσουμε μερικά επιστημονικά δεδομένα για τα στερεότυπα, τον αντίκτυπό τους στην κοινωνία και τι μπορεί να γίνει για την καταπολέμησή τους.
Ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες που συμβάλλουν στη διαμόρφωση των στερεοτύπων είναι η κοινωνική κατηγοριοποίηση. Οι άνθρωποι έχουν μια έμφυτη τάση να κατηγοριοποιούν τους ανθρώπους σε ομάδες με βάση ορατά στοιχεία, όπως η φυσική εμφάνιση και η συμπεριφορά. Αυτή η διαδικασία κατηγοριοποίησης μας βοηθά να επεξεργαζόμαστε τις πληροφορίες πιο αποτελεσματικά και να κάνουμε γρήγορες κρίσεις. Ωστόσο, δημιουργεί επίσης μια βάση για στερεότυπα, καθώς μπορεί πιθανώς να μας οδηγεί σε αυθαίρετα συμπεράσματα ότι όλα τα μέλη μιας συγκεκριμένης ομάδας (πρέπει να) μοιράζονται τα ίδια χαρακτηριστικά, συμπεριφορές και πεποιθήσεις.
Τα στερεότυπα μπορεί να έχουν σημαντικές αρνητικές συνέπειες για τα άτομα και την κοινωνία. Τα στερεότυπα μπορούν να οδηγήσουν σε διακρίσεις, προκαταλήψεις και κοινωνικό αποκλεισμό, γεγονός που μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχική και σωματική υγεία των ατόμων. Επιπλέον, τα στερεότυπα μπορούν να δημιουργήσουν κοινωνικές συνθήκες πόλωσης και ανισοτήτων, όπου τα άτομα κρίνονται με βάση το πόσο συμμετέχουν και προωθούν μια ομάδα και όχι με βάση τις ατομικές τους ιδιότητες και επιτεύγματα. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε έλλειψη διαφορετικότητας, δημιουργικότητας και καινοτομίας, καθώς δεν δίνονται ίσες ευκαιρίες στα άτομα να συμμετέχουν και να συνεισφέρουν στην κοινωνία.
Επακολουθεί η αναμετάδοση των στερεοτύπων μέσω κοινωνικού μοντέλου μάθησης.
Που εμφανίζονται στερεότυπα
Τα στερεότυπα μπορούν να επηρεάσουν διάφορες πτυχές της ζωής, τόσο στα μεμονωμένα άτομα όσο και στην κοινωνία συνολικά. Μερικά παραδείγματα περιλαμβάνουν:
- Διαπροσωπικές σχέσεις : Τα στερεότυπα μπορούν να επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται και αλληλεπιδρούν με τους άλλους, οδηγώντας δυνητικά σε παρεξηγήσεις ή μεροληπτική συμπεριφορά. Κορυφαίο παράδειγμα αποτελούν τα στερεότυπα φύλου.
- Εργασία : Τα στερεότυπα μπορεί να επηρεάσουν τις αποφάσεις πρόσληψης, τις προαγωγές και τα δυναμικά στους χώρους εργασίας, συμβάλλοντας σε άνισες ευκαιρίες και διακρίσεις.
- Εκπαίδευση : Οι προσδοκίες και οι συμπεριφορές των δασκάλων και των μαθητών μπορεί να επηρεαστούν από στερεότυπα στο σχολείο, επηρεάζοντας την ακαδημαϊκή επίδοση και τη δέσμευση των τελευταίων.
- Μέσα επικοινωνίας & ψυχαγωγίας : Τα στερεότυπα μπορούν να διαμορφώσουν τον τρόπο με τον οποίο απεικονίζονται διαφορετικές ομάδες στις ταινίες, την τηλεόραση και τις διαφημίσεις, ενισχύοντας και διαιωνίζοντας παρανοήσεις.
- Υγεία και υγειονομική περίθαλψη : Τα στερεότυπα μπορούν να επηρεάσουν τόσο τον τρόπο με τον οποίο οι επαγγελματίες υγείας αντιλαμβάνονται και αντιμετωπίζουν τους ασθενείς, όσο και το πως οι ασθενείς αντιμετωπίζουν τους γιατρούς, οδηγώντας σε διαφορές στην πρόσβαση, την ποιότητα και τα αποτελέσματα των θεραπειών. Διαβάστε ορισμένα από τα στερεότυπα που επικρατούν για ιατρούς και ιατρικό επάγγελμα.
- Επιβολή του νόμου και ποινική δικαιοσύνη : Τα στερεότυπα μπορεί να επηρεάσουν αποφάσεις που σχετίζονται με συλλήψεις, καταδίκες και επανένταξη, συμβάλλοντας στη συστημική προκατάληψη και ανισότητα.
- Πολιτική : Τα στερεότυπα μπορούν να ενημερώσουν τις πολιτικές αποφάσεις και τη δημόσια πολιτική, διαιωνίζοντας ενδεχομένως τις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες και περιθωριοποιώντας ορισμένες ομάδες.
- Συμπεριφορά καταναλωτή : Τα στερεότυπα μπορούν να επηρεάσουν τις αγοραστικές αποφάσεις και προτιμήσεις, επηρεάζοντας τη δυναμική της αγοράς και την ανάπτυξη προϊόντων. Γενικά η οικονομική μας συμπεριφορά επηρεάζεται σαφώς από ποικίλες γνωστικές προκαταλήψεις.
- Αθλητισμός : Τα στερεότυπα μπορεί να επηρεάσουν τις ευκαιρίες, τις προσδοκίες και τη μεταχείριση των αθλητών με βάση τις αντιληπτές ικανότητες και τα χαρακτηριστικά τους.
- Πολιτιστικές και θρησκευτικές πρακτικές : Τα στερεότυπα μπορούν να επηρεάσουν την κατανόηση και την αποδοχή διαφόρων πολιτιστικών και θρησκευτικών πεποιθήσεων και πρακτικών, οδηγώντας ενδεχομένως σε διακρίσεις και περιθωριοποίηση.
- Αντίληψη εαυτού & ανάπτυξη ταυτότητας : Τα στερεοτυπα μπορούν να επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους και τις δυνατότητές τους, διαμορφώνοντας τις επιλογές, τις φιλοδοξίες και την αυτοεκτίμησή τους.
- Κοινωνική συνοχή : Τα στερεότυπα μπορούν να προάγουν διχασμούς και παρεξηγήσεις εντός των κοινοτήτων, εμποδίζοντας τη συνεργασία και την ενσυναίσθηση μεταξύ των μελών.
Γνωστικές προκαταλήψεις & πως σχετίζονται με τα στερεότυπα
Τα στερεότυπα και οι γνωστικές προκαταλήψεις συνδέονται στενά και έχουν σημαντικό αντίκτυπο στη σκέψη μας και στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων. Οι γνωστικές προκαταλήψεις είναι νοητικές συντομεύσεις που χρησιμοποιεί ο εγκέφαλός μας για να επεξεργάζεται γρήγορα πληροφορίες, αλλά μπορεί επίσης να οδηγήσει σε λάθη στην κρίση και στη λήψη αποφάσεων.
Τα στερεότυπα συχνά σχηματίζονται μέσω της έκθεσης στα μέσα ενημέρωσης, των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων και των προσωπικών εμπειριών. Μπορεί να είναι θετικά ή αρνητικά και μπορεί να έχουν τόσο συνειδητές όσο και ασυνείδητες επιπτώσεις στη σκέψη μας. Για παράδειγμα, ένα θετικό στερεότυπο για μια ομάδα ανθρώπων μπορεί να μας οδηγήσει στην υπερεκτίμηση των ικανοτήτων ή των ταλέντων τους, ενώ ένα αρνητικό στερεότυπο μπορεί να μας οδηγήσει να τα υποτιμήσουμε ή να τα δούμε ως απειλή.
Οι γνωστικές προκαταλήψεις, από την άλλη πλευρά, είναι εγγενείς στις διαδικασίες σκέψης μας και μπορούν να επηρεάσουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε, ερμηνεύουμε και θυμόμαστε τις πληροφορίες. Αυτές οι προκαταλήψεις μπορεί να επηρεαστούν από στερεότυπα, αλλά μπορεί επίσης να είναι ανεξάρτητες από αυτά.
Μάθετε περισσότερα για τις γνωστικές (ή γνωσιακές) προκαταλήψεις.
Μελέτες έχουν δείξει ότι τα στερεότυπα και οι γνωστικές προκαταλήψεις μπορούν να έχουν σημαντικό αντίκτυπο στις αλληλεπιδράσεις μας με τους άλλους. Μια μελέτη π.χ. διαπίστωσε ότι τα άτομα που εκτέθηκαν σε αρνητικά στερεότυπα σχετικά με μια ομάδα ανθρώπων ήταν πιο πιθανό να αναπτύξουν συμπεριφορές διακρίσεων απέναντί τους (Devine, 1989).
Ορισμένα στερεότυπα δύναται να μας επηρεάζουν μη εμφανώς, ασυνείδητα ενδεχομένως κάνοντάς μας επιρρεπείς στο να ενεργούμε ακούσια με τρόπους που δεν συνάδουν με τις αξίες μας (implicit bias). Για παράδειγμα, ενώ μπορεί να θέλουμε να βοηθάμε ανθρώπους όταν έχουν ανάγκη, μπορεί να διαφοροποιούμε λίγο ή πολύ τη βοήθεια που δίνουμε, ανάλογα με τα εκάστοτε φυλετικά χαρακτηριστικά που διακρίνουμε σε κάθε άτομο ή γκρουπ.
Υπάρχουν αρκετές γνωστικές προκαταλήψεις που μπορούν να συμβάλουν στη διαμόρφωση και τη διαιώνιση των στερεοτύπων. Εδώ είναι μερικές από τις κυριότερες :
- Μεροληψία επιβεβαίωσης (Confirmation bias) : Πρόκειται για την τάση αναζήτησης, ερμηνείας και απομνημόνευσης πληροφοριών με τρόπο που επιβεβαιώνει προϋπάρχουσες πεποιθήσεις και στερεότυπα, ενώ αγνοεί ή απορρίπτει πληροφορίες που τα έρχονται σε αντίθεση.
- Μεροληψία εντός της ομάδας (In-group bias) : Αυτή είναι η τάση να ευνοεί κανείς τα μέλη της δικής του ομάδας και να τα βλέπει πιο θετικά από τα μέλη άλλων ομάδων. Αυτό μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία στερεοτύπων για τις εξωτερικές ομάδες.
- Απατηλή συσχέτιση (Illusory correlation) : Πρόκειται για την τάση να αντιλαμβανόμαστε μια σχέση μεταξύ δύο μεταβλητών (όπως μια ομάδα και ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό ή συμπεριφορά) ακόμη και όταν δεν υπάρχει τέτοια σχέση.
- Θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης (Fundamental attribution error) : Πρόκειται για την τάση να δίνουμε υπερβολική έμφαση σε διατακτικούς (εσωτερικούς) παράγοντες και να υποτιμούμε τους περιστασιακούς (εξωτερικούς) παράγοντες όταν εξηγούμε τη συμπεριφορά των άλλων. Αυτό μπορεί να οδηγήσει στο σχηματισμό στερεοτύπων που υπεργενικεύουν τα χαρακτηριστικά και τις συμπεριφορές μιας ομάδας.
- Απειλή εκ του στερεότυπου (stereotype threat) : Αυτό είναι το φαινόμενο όπου άτομα που ανήκουν σε μια ομάδα που θεωρείται στερεοτυπικά κατώτερη, μπορεί να βιώσουν άγχος και να αποδώσουν χειρότερα σε εργασίες που σχετίζονται με το στερεότυπο. Αυτό μπορεί να διαιωνίσει το στερεότυπο και να οδηγήσει σε μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία.
- Το φαινόμενο halo (halo effect) είναι μια γνωστική προκατάληψη στην οποία τείνουμε να αποδίδουμε θετικές ιδιότητες σε άτομα που έχουν ένα θετικό χαρακτηριστικό, όπως το να είναι σωματικά ελκυστικοί, ενώ αγνοούμε τις αρνητικές τους ιδιότητες. Αυτή η προκατάληψη μπορεί να οδηγήσει σε ανακριβείς εκτιμήσεις των ικανοτήτων ή του χαρακτήρα ενός ατόμου και μπορεί να επηρεάσει τις αποφάσεις μας σε σχέση με αυτό.
- Η ευρετική διαθεσιμότητα (Availability heuristic) είναι μια γνωστική προκατάληψη κατά την οποία υπερεκτιμούμε τη συχνότητα ή την πιθανότητα γεγονότων που απομνημονεύονται ή ανακαλούνται πιο εύκολα. Αυτή η προκατάληψη συμβαίνει όταν τα άτομα κάνουν κρίσεις με βάση τις πληροφορίες που είναι πιο άμεσα διαθέσιμες σε αυτά και μπορεί να μας οδηγήσει στη λήψη αποφάσεων με βάση ελλιπείς ή μεροληπτικές πληροφορίες, αντί να ακολουθούμε μια πιο αντικειμενική προσέγγιση. Η ευρετική διαθεσιμότητα μπορεί να οδηγήσει στην υπεργενίκευση των πληροφοριών για μια συγκεκριμένη ομάδα, με αποτέλεσμα τη δημιουργία στερεοτύπων.
Η αλληλεπίδραση του στίγματος και των στερεοτύπων
Το στίγμα είναι η κοινωνική αποδοκιμασία και υποτίμηση ενός ατόμου ή μιας ομάδας με βάση ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό, που συχνά οδηγεί σε κοινωνική απομόνωση και διακρίσεις. Συνήθως προκύπτει από αρνητικές υποθέσεις και κρίσεις για τα άτομα με βάση τις αντιληπτές διαφορές τους από την πλειοψηφία.
Το στίγμα και τα στερεότυπα αλληλοενισχύονται, καθώς το ένα μπορεί να γεννήσει το άλλο. Τα στερεότυπα χρησιμεύουν ως θεμέλιο για τον στιγματισμό, καθώς παρέχουν στην κοινωνία τη βάση για τη διαμόρφωση κρίσεων για άτομα ή ομάδες. Όταν τα στερεότυπα είναι ριζωμένα στο μυαλό των ανθρώπων, μπορούν να αναπτύξουν στιγματιστικές συμπεριφορές και να διαιωνίσουν τις διακρίσεις.
Ταυτόχρονα, η παρουσία του στίγματος μπορεί να ενισχύσει τα στερεοτυπα, καθώς οι άνθρωποι μπορεί να βασίζονται σε προκαταλήψεις για να δικαιολογήσουν τη μεροληπτική συμπεριφορά τους. Με αυτόν τον τρόπο, το στίγμα και τα στερεότυπα συμμετέχουν σε ένα φαύλο κύκλο που διαιωνίζει τις παρερμηνείες και την περιθωριοποίηση.
Μάθετε για ένα παλαιό και πανίσχυρο είδος στίγματος, το στίγμα της ψυχικής διαταραχής.
Αντιμετώπιση
Η αναγνώριση και η αντιμετώπιση της επιρροής των στερεοτύπων σε όλες τις πτυχές της ζωής είναι ζωτικής σημασίας για την προώθηση της μεγαλύτερης κατανόησης, της ισότητας και της ένταξης.
Ακολουθούν ορισμένα μέτρα και τρόποι καταπολέμησης των στερεοτύπων, εκ της μέχρι σήμερα επιστημονικής έρευνας.
Αύξηση της έκθεσης σε θετικά πρότυπα προς μίμηση : Η έκθεση σε θετικά πρότυπα από διαφορετικές ομάδες μπορεί να βοηθήσει στην εξουδετέρωση των αρνητικών στερεοτύπων.
Προώθηση της διαομαδικών επαφών : Οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ ατόμων από διαφορετικές ομάδες μπορούν να βοηθήσουν στην κατάρριψη των στερεοτύπων και στην προώθηση της κατανόησης και των καλύτερων σχέσεων μεταξύ των ομάδων.
Εκπαίδευση για τα στερεότυπα : Η εκπαίδευση και η ευαισθητοποίηση σχετικά με τις βλαβερές συνέπειες των στερεοτύπων μπορούν να βοηθήσουν στην καταπολέμησή τους. Έτσι μπορούμε να αυξήσουμε την επίγνωσή μας για αυτά και να μάθουμε να αμφισβητούμε συνειδητά τις υποθέσεις και τις πεποιθήσεις μας. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει την αναζήτηση διαφορετικών προοπτικών και εμπειριών, την αμφισβήτηση των δικών μας προκαταλήψεων και υποθέσεων και την εξέταση εναλλακτικών εξηγήσεων και απόψεων. Έτσι, μπορούμε να μειώσουμε τον αντίκτυπό τους και να λάβουμε καλύτερες αποφάσεις που βασίζονται σε γεγονότα και στοιχεία.
Ενθάρρυνση της υιοθέτησης άλλων οπτικών : Η ενθάρρυνση των ατόμων να υιοθετήσουν την οπτική γωνία άλλων μπορεί να βοηθήσει στη μείωση των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων.
Προώθηση νοοτροπίας ανάπτυξης : Η προώθηση μιας νοοτροπίας ανάπτυξης, στην οποία τα άτομα πιστεύουν ότι οι ικανότητες μπορούν να αναπτυχθούν μέσω προσπάθειας και σκληρής δουλειάς, μπορεί να βοηθήσει στην καταπολέμηση των στερεοτύπων ότι ορισμένες ομάδες είναι εγγενώς λιγότερο ικανές. Σύμφωνα με μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Child Development, η προώθηση μιας νοοτροπίας ανάπτυξης μπορεί να μειώσει τον αντίκτυπο των στερεοτύπων στην ακαδημαϊκή επίδοση.
Για την καταπολέμηση των στερεοτύπων, είναι απαραίτητο να αυξηθεί η ευαισθητοποίηση σχετικά με τις επιβλαβείς επιπτώσεις τους και να προωθηθεί η διαφορετικότητα και η ένταξη. Τα προγράμματα εκπαίδευσης και κατάρτισης μπορούν να βοηθήσουν τα άτομα να αναγνωρίσουν τις προκαταλήψεις τους και να αμφισβητήσουν τις υποθέσεις τους. Επιπλέον, η προώθηση θετικών κοινωνικών αλληλεπιδράσεων και φιλιών μεταξύ ομάδων μπορεί να βοηθήσει στην κατάρριψη των στερεοτύπων και στη δημιουργία μιας πιο δίκαιας, πιο αρμονικής, χωρίς αποκλεισμούς κοινωνίας.
Πηγές
- Paluck, E. L., & Green, D. P. (2009). Prejudice reduction: What works? A review and assessment of research and practice. Annual Review of Psychology, 60, 339-367.
- Pettigrew, T. F., & Tropp, L. R. (2006). A meta-analytic test of intergroup contact theory. Personality and Social Psychology Review, 10(3), 243-268.
- Dovidio, J. F., Gaertner, S. L., & Saguy, T. (2009). Another view of “we”: Majority and minority group perspectives on a common ingroup identity. European Review of Social Psychology, 20(1), 139-174.
- Devine, P. G., & Monteith, M. J. (1999). Automaticity and control in stereotyping. In S. Chaiken & Y. Trope (Eds.), Dual-process theories in social psychology (pp. 339-360). New York: Guilford Press.
- Blackwell, L. S., Trzesniewski, K. H., & Dweck, C. S. (2007). Implicit theories of intelligence predict achievement across an adolescent transition: A longitudinal study and an intervention. Child Development, 78(1), 246-263.
- Macrae, C. N., & Bodenhausen, G. V. (2000). Social cognition: Categorical person perception. British Journal of Psychology, 91(1), 1-20.
- Devine, P. G. (1989). Stereotypes and prejudice: Their automatic and controlled components. Journal of Personality and Social Psychology, 56(1), 5-18.
- Schwarz, N., & Bohner, G. (2001). The construction of attitudes. In J. P. Forgas (Ed.), Handbook of affect and social cognition (pp. 436-457). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής