Διακρίσεις ορισμός
Οι διακρίσεις αναφέρονται στη άμεση ή έμμεση διαφορετική μεταχείριση ανθρώπων ή ομάδων ατόμων από άλλα άτομα ή θεσμούς. Η συνήθης χρήση του όρου αφορά αρνητική αντιμετώπιση που έχει ως αποτέλεσμα τη στέρηση δικαιωμάτων και θεμελιωδών ελευθεριών (αρνητικές διακρίσεις). Να σημειωθεί εδώ ότι υπάρχουν και οι θετικές διακρίσεις, δηλαδή αυτές που αφορούν ευνοϊκότερη μεταχείριση ατόμων ή ομάδων ακριβώς λόγω της διαφορετικότητάς τους, συνήθως ως αντισταθμιστική δράση απέναντι στις αρνητικές διακρίσεις.
Αναφέρονται ακολούθως οι πιο συνηθισμένοι τύποι διακρίσεων σήμερα ανάλογα με :
- φύλο,
- φυλή,
- εθνικότητα,
- εμφάνιση,
- χρώμα δέρματος,
- σεξουαλικός προσανατολισμός,
- θρησκεία,
- ηλικία,
- γονική/οικογενειακή κατάσταση,
- ψυχική υγεία,
- αναπηρία,
- εισόδημα,
- τάξη
Οι διακρίσεις λαμβάνουν χώρα σε δύο επίπεδα: ατομικό και θεσμικό. Το πρώτο αναφέρεται στις διαπροσωπικές εμπειρίες μεταξύ ξεχωριστών ατόμων και μπορεί να περιλαμβάνει αναίσθητα σχόλια, προσβολές, μικροεπιθέσεις, βία και απειλές βλάβης, εμπειρίες με υποεκτιμημένο αντίκτυπο.
Επιπλέον, υπάρχουν οι θεσμικές διακρίσεις, στις οποίες πόροι όπως η στέγαση, η εκπαίδευση, οι θέσεις εργασίας, η δικαιοσύνη και άλλοι κοινωνικά καθοριστικοί παράγοντες της υγείας κατανέμονται με διαφορετικό τρόπο μεταξύ των ομάδων, ασχέτως αν αυτό δεν γίνεται επισήμως.
Οι διακρίσεις αποτελούν εδώ και πολύ καιρό θέμα κοινωνικού και ψυχολογικού ενδιαφέροντος. Ωστόσο, οι επιπτώσεις τους εκτείνονται πέρα από τον κοινωνικό αποκλεισμό, επηρεάζοντας σε διάφορους βαθμούς, ενίοτε και βαθιά την ψυχική υγεία όσων τις υφίστανται. Το παρόν άρθρο εμβαθύνει στους τρόπους με τους οποίους βάσει σημαντικού όγκου επιστημονικής έρευνας οι διακρίσεις αποτελούν σοβαρό παράγοντα κινδύνου επιβάρυνσης ψυχικής υγείας ως και ψυχικών διαταραχών και στις πιθανές παρεμβάσεις για τον μετριασμό των επιπτώσεών τους.
Διακρίσεις, προκαταλήψεις και στερεότυπα
Η σχέση μεταξύ στερεοτύπων και διακρίσεων είναι μια σύνθετη αλλά καθιερωμένη έννοια στην κοινωνική ψυχολογία και την κοινωνιολογία. Ας δούμε πως από τα στερεότυπα φτάνουμε στις διακρίσεις :
Διαμόρφωση των στερεοτύπων: Τα στερεότυπα συχνά προέρχονται από την ανθρώπινη τάση να κατηγοριοποιεί τις πληροφορίες, η οποία αποτελεί έναν τρόπο απλοποίησης του κοινωνικού κόσμου και μείωσης του γνωστικού φορτίου των ατόμων. Αυτές οι γενικεύσεις βασίζονται σε παρατηρήσιμα χαρακτηριστικά, όπως η φυλή, το φύλο, η ηλικία ή η εθνικότητα, και μπορούν να επηρεαστούν από πολιτιστικές, κοινωνικές και μιντιακές αναπαραστάσεις.
Στερεότυπα που οδηγούν σε προκαταλήψεις: Τα στερεότυπα μπορεί να οδηγήσουν σε προκατάληψη, η οποία είναι μια αδικαιολόγητη ή λανθασμένη στάση (συνήθως αρνητική) απέναντι σε ένα άτομο βασισμένη σε αυθαίρετα συμπεράσματα και γενικεύσεις. Για παράδειγμα, αν κάποιος έχει το στερεότυπο ότι μια συγκεκριμένη ομάδα ατόμων διέπονται από πονηριά, μπορεί να αναπτύξει προκατάληψη εναντίον όλων των μελών αυτής της ομάδας.
Μάθετε περισσότερα για τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις
Προκατάληψη που οδηγεί σε διακρίσεις: Η προκατάληψη συχνά οδηγεί σε διακρίσεις, δηλαδή στην άδικη μεταχείριση ατόμων με βάση τη συμμετοχή τους σε μια συγκεκριμένη ομάδα. Η διάκριση αυτή μπορεί να είναι φανερή, όπως η άρνηση μιας θέσης εργασίας με βάση τη φυλή, ή μπορεί να είναι πιο διακριτική, όπως η κοινωνική περιθωριοποίηση ή ο αποκλεισμός.
Αυτοεκπληρούμενη προφητεία: Τα στερεότυπα μπορούν να οδηγήσουν σε ένα φαινόμενο γνωστό ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Αυτό συμβαίνει όταν οι άνθρωποι ενεργούν προς τους άλλους με τρόπο που τους ενθαρρύνει να συμπεριφέρονται σύμφωνα με το στερεότυπο. Για παράδειγμα, αν ένας δάσκαλος πιστεύει ότι ένας συγκεκριμένος μαθητής δεν είναι ακαδημαϊκά ικανός λόγω φυλετικών στερεοτύπων, οι χαμηλότερες προσδοκίες του θα μπορούσαν να επηρεάσουν την αλληλεπίδρασή του με τον μαθητή, οδηγώντας τον ενδεχομένως σε κακές επιδόσεις, επιβεβαιώνοντας έτσι το στερεότυπο.
Θεσμικές διακρίσεις: Τα στερεότυπα μπορούν επίσης να οδηγήσουν στις συχνά λιγότερο ορατές θεσμικές διακρίσεις όταν ενσωματώνονται στις πολιτικές, τις πρακτικές και τις διαδικασίες των οργανισμών ή των κοινωνικών θεσμών.
Πολιτισμική και κοινωνική διαιώνιση: Τα στερεότυπα και οι διακρίσεις συχνά διαιωνίζονται πολιτισμικά και κοινωνικά. Οι πολιτισμικές αφηγήσεις, οι απεικονίσεις στα μέσα ενημέρωσης και οι κοινωνικές νόρμες μπορούν να ενισχύσουν τα στερεότυπα, οδηγώντας σε πιο διαδεδομένες και αποδεκτές μορφές αποκλεισμών.
Η κατανόηση της σχέσης μεταξύ στερεοτύπων και διακρίσεων είναι ζωτικής σημασίας για την αντιμετώπιση των κοινωνικών αδικιών και την προώθηση της ισότητας.
Μηχανισμοί και επιπτώσεις διακρίσεων
Απόκριση στο στρες
Η χρόνια έκθεση σε διακρίσεις μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη αντίδραση στρες. Το στρες προκαλεί δυσφορικές συναισθηματικές αντιδράσεις, όπως άγχος, θλίψη και θυμό, φυσιολογικές μέχρι του σημείου που αποσκοπούν στη διατήρηση της ομοιόστασης, όμως όσο περισσότερο διαρκούν, τόσο πιο πιθανό είναι να οδηγήσουν σε αγχώδεις διαταραχές, κατάθλιψη και άλλες ψυχικές διαταραχές, αύξηση συμπεριφορών που βλάπτουν την υγεία (όπως η κατάχρηση αλκοόλ, καπνού και άλλων ουσιών) και παράλληλα μείωση των υγιεινών δραστηριοτήτων (όπως ο ύπνος και η σωματική δραστηριότητα).
Η συνεχής επαγρύπνηση που μπορεί να απαιτείται για παράδειγμα μπροστά σε πιθανές διακρίσεις μπορεί να είναι ψυχικά και σωματικά εξαντλητική, οδηγώντας σε αυξημένο αλλοστατικό φορτίο, επιβαρύνοντας πάνω από την κανονική του αντοχή το σύστημα αντίδρασης του οργανισμού στο στρες. Σε μια ανασκόπηση επιπτώσεων των φυλετικών διακρίσεων, η επαγρύπνηση συσχετίστηκε επίσης θετικά με διαταραχές του ύπνου, υψηλή αρτηριακή πίεση και κατάθλιψη.
Μελέτες δείχνουν ότι οι διακρίσεις σχετίζονται με μεταβολές στη δραστηριότητα του άξονα υποθαλάμου-υπόφυσης- επινεφριδίων, συστήματος στενά συνδεδεμένο με την απόκριση στρες, και ότι η κατεύθυνση αυτής της συσχέτισης εξαρτάται από τη χρονική στιγμή και τη χρονιότητα της εμπειρίας διάκρισης.
Σε μια μελέτη του 2022 με 154 συμμετέχοντες που ήταν λευκοί, μαύροι, ισπανόφωνοι και Ασιάτες, εκτός από εμφάνιση άγχους κατάθλιψης. οι φυλετικές διακρίσεις συσχετίστηκαν με τροποποιημένη συνδεσιμότητα του εγκεφάλου για τα μαύρα και ισπανόφωνα άτομα, καθώς και με περισσότερη συστηματική φλεγμονή του εντέρου και του μικροβιώματος, η οποία μπορεί ως γνωστόν να επιδράσει αρνητικά στην ψυχική υγεία.
Μακροπρόθεσμα, ο από μικρή ηλικία βιωμένος ρατσισμός επιταχύνει τη γήρανση όπως βρέθηκε σε μελέτη αφροαμερικανικού πληθυσμού και υποβαθμίζει βασικά εγκεφαλικά κυκλώματα που εμπλέκονται στη ρύθμιση του συναισθήματος και της νόησης.
Η παρατεταμένη έκθεση σε διακρίσεις μπορεί να οδηγήσει με την πάροδο του χρόνου σε αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλος επεξεργάζεται τις πληροφορίες, διαταράσσοντας, για παράδειγμα, τις περιοχές που εμπλέκονται στον προγραμματισμό και τη λήψη αποφάσεων.
Εσωτερίκευση αρνητικών πεποιθήσεων
Τα θύματα διακρίσεων συχνά εσωτερικεύουν τις βαθύτερες αρνητικές πεποιθήσεις και τα στερεότυπα που σχετίζονται με την ομάδα ταυτότητάς τους. Αυτή η εσωτερίκευση μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της αυτοεκτίμησης και της αυτοπεποίθησης τους, συμβάλλοντας στην εμφάνιση ψυχολογικών διαταραχών.
Κοινωνική απομόνωση
Οι διακρίσεις μπορεί να οδηγήσουν σε κοινωνική απομόνωση, είτε επειδή τα άτομα αποσύρονται από την κοινωνία για να αποφύγουν τις διακρίσεις είτε επειδή εξοστρακίζονται από τους άλλους. Η κοινωνική απομόνωση αυξάνει τη μοναξιά και αποτελεί σημαντικό παράγοντα κινδύνου για διάφορες ψυχικές διαταραχές, συμπεριλαμβανομένων των καταθλιπτικών και αγχωδών διαταραχών.
Καρδιαγγειακή υγεία
Πολλές μελέτες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι φυλετικές διακρίσεις συμβάλουν σε δυσμενείς καρδιαγγειακές εκβάσεις. Το στρες που συνδέεται με τις διακρίσεις οδηγεί σε αυξημένη φλεγμονή και αλλαγές στη μεταβλητότητα του καρδιακού ρυθμού, και οι δύο παράγοντες κινδύνου για καρδιαγγειακές παθήσεις. Οι προβληματικές συνήθειες ζωής που υιοθετούνται λόγω στρες και δυσχερούς ψυχικής υγείας συμβάλλουν έμμεσα στην αύξηση του καρδιαγγειακού κινδύνου (π.χ. κάπνισμα, υπερφαγία). Επιπλέον έρευνα στο περιοδικό Hypertension διαπίστωσε συσχέτιση μεταξύ των διακρίσεων και των υψηλότερων ποσοστών υπέρτασης, ιδίως σε αφροαμερικανικούς πληθυσμούς.
Προϋπάρχουσες ψυχικές διαταραχές
Οι διακρίσεις απέναντι στους πάσχοντες από ψυχική διαταραχή εντάσσονται στην έννοια του στίγματος. Το στίγμα αποτελεί παράγοντα επιδείνωσης και διαιώνισης των ψυχικών διαταραχών.
Μάθετε περισσότερα για το στίγμα
Πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας και κοινωνικούς πόρους
Οι διακρίσεις μπορούν να επηρεάσουν την πρόσβαση στις υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης. Αυτό περιλαμβάνει όχι μόνο εμπόδια στην πρόσβαση στην υγειονομική περίθαλψη αλλά και διαφορές στην ποιότητα της παρεχόμενης περίθαλψης. Τα άτομα που υφίστανται διακρίσεις μπορεί να λαμβάνουν χαμηλότερης ποιότητας περίθαλψη ή να αντιμετωπίζουν προκαταλήψεις από τους παρόχους υγειονομικής περίθαλψης, γεγονός που μπορεί να επηρεάσει τα αποτελέσματα της θεραπείας τους.
Οι διακρίσεις μπορούν επίσης να επηρεάσουν την κοινωνικοοικονομική κατάσταση περιορίζοντας τις ευκαιρίες απασχόλησης, τις εκπαιδευτικές ευκαιρίες και τις επιλογές στέγασης. Η χαμηλότερη κοινωνικοοικονομική κατάσταση συνδέεται με χειρότερα αποτελέσματα στην υγεία, δημιουργώντας ένα δύσκολο να σπάσει φαύλο κύκλο.
Βία λόγω διακρίσεων
Πράξεις βίας με βάση τις διακρίσεις, οι οποίες στοχεύουν ανθρώπους επειδή ανήκουν ή θεωρείται ότι ανήκουν σε ομάδες πληθυσμού που έχουν ένα κοινό ανεπιθύμητο χαρακτηριστικό, όπως η εθνική καταγωγή, η θρησκεία, η ταυτότητα φύλου ή ο σεξουαλικός προσανατολισμός, μια αναπηρία, η ηλικία, το φύλο αποτελούν φυσικά μια ξεχωριστή κατηγορία εγκλημάτων (εγκλήματα μίσους) με συνέπεια την απώλεια ζωών. Επιπλέον δεν έχουν μόνο τραυματικές επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική υγεία των θυμάτων, αλλά στέλνουν και ένα μήνυμα σε ολόκληρες ομάδες ή κοινότητες, προκαλώντας την περιθωριοποίησή τους μέσω του φόβου.
Ίσως η πιο προφανής συσχέτιση διακρίσεων και βίας είναι η επιδημία των εγκλημάτων μίσους στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη. Το Υπουργείο Δικαιοσύνης των Ηνωμένων Πολιτειών (2017) ανέφερε ότι από τα 6.121 περιστατικά εγκλημάτων μίσους με μεμονωμένες προκαταλήψεις που αναφέρθηκαν στο Ομοσπονδιακό Γραφείο Ερευνών, το 20,8% αφορούσε θρησκευτικές προκαταλήψεις, το 19,6% αφορούσε τον σεξουαλικό προσανατολισμό και την ταυτότητα φύλου και το 57% αντιπροσώπευε ρατσισμό που επικεντρώνονταν σε φυλετικές, εθνοτικές και άλλες ομάδες καταγωγής.
Παρεμβάσεις και τρόποι αντιμετώπισης
Ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση: Η αύξηση της ευαισθητοποίησης σχετικά με τις επιπτώσεις των διακρίσεων και η εκπαίδευση του κοινού μπορεί να συμβάλει στη μείωση της προκατάληψης και των ρατσιστικών συμπεριφορών. Τα εκπαιδευτικά προγράμματα μπορούν επίσης να ενδυναμώσουν τα θύματα, βοηθώντας τα να αναγνωρίζουν και να αντιμετωπίζουν τις διακρίσεις.
Συστήματα υποστήριξης: Τα ισχυρά συστήματα κοινωνικής υποστήριξης, συμπεριλαμβανομένης της οικογένειας, των φίλων και των κοινοτικών ομάδων, μπορούν να αμβλύνουν τις επιπτώσεις των διακρίσεων. Οι ομάδες υποστήριξης ειδικά για τα θύματα διακρίσεων μπορεί επίσης να είναι ευεργετικές.
Επαγγελματική βοήθεια: Η αναζήτηση επαγγελματικής βοήθειας είναι ζωτικής σημασίας για όσους βιώνουν θέματα ψυχικής υγείας. Ψυχοεκπαίδευση και ψυχοθεραπεία μπορούν να βοηθήσουν τα άτομα να αναδιαμορφώσουν τα αρνητικά πρότυπα σκέψης που προκύπτουν από τις διακρίσεις.
Αλλαγές πολιτικής: Η εφαρμογή πολιτικών που αντιμετωπίζουν και μειώνουν τις διακρίσεις μπορεί να συμβάλει στην ελαχιστοποίηση των επιπτώσεών τους στην ψυχική υγεία. Αυτό περιλαμβάνει τη θέσπιση νόμων και πολιτικών κατά των διακρίσεων στους χώρους εργασίας και στα εκπαιδευτικά ιδρύματα.
Συμπέρασμα
Οι διακρίσεις είναι ένα σημαντικό κοινωνικό ζήτημα παγκόσμιας εμβέλειας που υπερβαίνει την απλή άδικη μεταχείριση, επηρεάζοντας βαθιά την ψυχική υγεία των ατόμων που πλήττονται. Η κατανόηση των επιπτώσεών τους και η εφαρμογή στρατηγικών για την αντιμετώπισή τους είναι ζωτικής σημασίας για τη δημιουργία μιας πιο υγιούς και δίκαιης κοινωνίας. Ένα κράτος πρέπει να φροντίζει να υπάρχει ισονομία και ισοτιμία δικαιωμάτων για όλα τα μέλη του. Η αντιμετώπιση των διακρίσεων δεν είναι μόνο θέμα κοινωνικής δικαιοσύνης αλλά και κρίσιμο στοιχείο της δημόσιας υγείας.
Το πώς συμπεριφερόμαστε στους ανθρώπους και το πώς μας συμπεριφέρονται έχει τεράστιο αντίκτυπο στη βιολογία μας.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος
Πηγές
Discrimination: A Social Determinant Of Health Inequities
Discrimination: What it is and how to cope
Does racial discrimination cause mental illness?
Racism as a Determinant of Health: A Systematic Review and Meta-Analysis
Stigma, Prejudice and Discrimination Against People with Mental Illness