Αποφυγή χαράς, ενθουσιασμού ή ευτυχίας
Το δωμάτιο της θεραπείας αποκαλύπτει πολλά. Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και όχι ασυνήθιστη αποκάλυψη που αλιεύεται σε ορισμένους θεραπευόμενους είναι η δυσκολία τους να κρατήσουν συναισθήματα χαράς για μεγάλα διαστήματα ακόμη και όταν συμβαίνουν ευχάριστα ή ευτυχή κατά γενική ομολογία γεγονότα.
Είναι απαραίτητο εδώ να ξεκαθαρίσουμε τι εννοούμε. Δεν εννοούμε την απουσία ευχαρίστησης με την έννοια της ανηδονίας που εμφανίζεται στη μείζονα κατάθλιψη. Ο περισσότεροι άνθρωποι που λειτουργούν έτσι μπορούν να βιώσουν χαρούμενα συναισθήματα, το θέμα είναι όμως ότι τα αφήνουν πολύ γρήγορα να εξασθενίσουν ώστε να επιστρέψουν σε άλλα πιο γνώριμα συναισθηματικά μοτίβα : αυτά του άγχους, της ανησυχίας, της διαρκούς εγρήγορσης προς αντιμετώπιση μελλοντικών απειλών.
Η βιβλιογραφία για το θέμα είναι μικρή. Μία προσέγγιση πάνω στο ζήτημα είναι αυτή της φοβίας. Cherofobia στα αγγλικά, χαιροφοβία στα ελληνικά. Είναι σύνθετος όρος που προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις «χαίρω» και «φόβος». Ένας πιθανός ορισμός θα μπορούσε να είναι ως εξής : μια περίπλοκη ψυχολογική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από μια παράλογη/ανεξήγητη αποστροφή προς την ευτυχία ή τις θετικές εμπειρίες. Δεν αποτελεί επίσημο επιστημονικό όρο. Αν και σχετικά ελάχιστα μελετημένη σε σύγκριση με άλλες φοβίες, η συγκεκριμένη φοβία μπορεί να εμποδίσει σημαντικά την ευημερία, την ικανοποίηση και την ποιότητα ζωής ενός ατόμου.
Όντως θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για φόβο ή άγχος σε άμεση συνάρτηση με θετικά συναισθήματα όπως ενθουσιασμό, χαρά, ευτυχία που τελικά οδηγεί σε έξοδο από αυτά. Στην εξέλιξη ενός τέτοιου φαινομένου ενδέχεται να δημιουργείται παρακαμπτήριος μηχανισμός που αυτόματα και χωρίς πλέον τη μεσολάβηση άγχους μεταφέρει αυτόματα το άτομο από το συναίσθημα της χαράς στην ουδετερότητα. Δημιουργείται μια βαθύτερη πεποίθηση ότι η ευτυχία πρέπει να αποφεύγεται (aversion to happiness). Και όπως πάντα κάθε ψυχολογικό μοτίβο συμβαίνει για κάποιους λόγους. Ας δούμε κάποιους εξ’ αυτών ακολούθως.
«Όποτε συμβαίνει κάτι καλό, κάτι κακό θα ακολουθήσει»
Πεποίθηση, ιδεοληψία, μαγική σκέψη, δεισιδαιμονία, μοιρολατρία, αίσθηση, απαισιοδοξία; η παραπάνω πεποίθηση μπορεί να έχει κάτι από όλα αυτά, πάντως χρήζει σίγουρα περαιτέρω επιστημονικής διερεύνησης. Είναι η αντίληψη ότι μετά από μια περίοδο ευτυχίας, θα συμβεί άσχημο συμβάν ή/και θα ακολουθήσει αναπόφευκτα μια περίοδος δυστυχίας. Δεν πρόκειται για μεμονωμένη πεποίθηση περιορισμένη σε λίγους ανθρώπους που πάσχουν από άγχος, αλλά έχει ευρύτερη έκφραση σε αρκετούς πληθυσμούς παγκοσμίως όπως άλλωστε συμβαίνει και με διάφορες ιδεοληψίες.
Οι ρίζες της μπορεί να συνδέονται με διαγενεακό τραύμα ή γενικότερα ακόμη με το συλλογικό ασυνείδητο της ανθρωπότητας, η ιστορία της οποίας ανά τις χιλιετίες είναι γεμάτη από τραγικά γεγονότα μικρής και μεγάλης κλίμακας. Πράγματι μια σχετική έρευνα δείχνει τη διαπολιτισμική διάσταση αυτής της πεποίθησης.
Δεν θα ήταν παράλογο να εντοπίσουμε ρίζες στην ίδια τη ζωή, όχι με την θυματοποιητική έννοια της κακιάς μοίρας, αλλά με την απλά ρεαλιστική. Και τίποτα άτυχο να μη συμβεί, κάποια στιγμή και μόνο το γεγονός ότι μεγαλώνουμε οδηγεί σε απώλειες, είτε ανθρώπων είτε καταστάσεων. Και δύσκολα να βρούμε ευχάριστη πλευρά στην απώλεια. Κάποιοι μάλιστα μαθαίνουν να τη φοβούνται.
Η ακόλουθη περιγραφή από τον ψυχολόγο Gay Hendricks αποτελεί ιδιαίτερη τροφή για σκέψη : «Το πρόβλημα φαινόταν πολύ μεγαλύτερο από τη δική μου μικρή εκδοχή του. Το είδος μας γενικά είχε συνηθίσει στον πόνο και τις αντιξοότητες μέσα από χιλιετίες αγώνων. Ξέραμε πώς να νιώθουμε άσχημα. Είχαμε εκατομμύρια νευρικές συνδέσεις αφιερωμένες στην καταγραφή του πόνου και είχαμε μια τεράστια έκταση στο κέντρο του σώματός μας αφιερωμένη στο να νιώθουμε φόβο. Σίγουρα είχαμε σημεία ευχαρίστησης και σε διάφορα μέρη, αλλά πού ήταν οι μηχανισμοί για συνεχή, φυσική καλή αίσθηση; Συνειδητοποίησα ότι μόλις πρόσφατα εξελισσόμασταν στην ικανότητα να αφήνουμε τους εαυτούς μας να νιώθουμε καλά και να πάνε τα πράγματα καλά για οποιαδήποτε σημαντική χρονική περίοδο».
«Το να εκδηλώνεις χαρά είναι κακό για σένα αλλά και τους άλλους»
Σχετική διαπολιτισμική προκατάληψη/δεισιδαιμονία είναι ότι όταν δείχνουμε την ευτυχία μας κάνουμε κακό στους άλλους προκαλώντας τη ζηλοφθονία τους. Ταυτόχρονα οι κακές γλώσσες ή το κακό μάτι των άλλων συγκροτούν μια κακιά ενέργεια που από μόνη της αρκεί για να φέρει το κακό. Η προκατάληψη θα μπορούσε να αφορά επίσης το ότι η απόκτηση ευτυχίας δε θα μπορούσε παρά να έρθει με ανήθικα μέσα. (Lyubomirsky, 2000).
«Το να είσαι ευτυχισμένος σε κάνει χειρότερο άτομο»
Ορισμένα άτομα (ενίοτε σε συγκεκριμένα cultural subgroups) έχουν αποκρούσει την ευτυχία γιατί το να είναι ευτυχισμένοι μπορεί να τους δίνει μικρότερο κίνητρο να αγωνιστούν για δικαιοσύνη, καθιστώντας τους έτσι ηθικά χειρότερους ανθρώπους.
Επιπλέον οι άνθρωποι μπορεί να φοβούνται την ευτυχία επειδή θα ένιωθαν ανάξιοι και ένοχοι αν επρόκειτο να την αποκτήσουν. Θα ένιωθαν «κακοί άνθρωποι» επειδή θα ήταν ευτυχισμένοι την ώρα που ξέρουν ότι άλλοι άνθρωποι υποφέρουν.
Τραύμα & έλεγχος
Μια άλλη ερευνητική γραμμή εστιάζει στο φόβο των συναισθημάτων και στην ανάγκη ελέγχου αυτών.
Πολλοί μπορεί να αποφεύγουν την ευτυχία λόγω του φόβου ότι η επακόλουθη επιστροφή σε μια «κανονική» ή χαμηλότερη συναισθηματική κατάσταση θα είναι επώδυνη. Η εμπειρία του πόνου, ψυχικού είτε φυσικού, δύναται να οδηγεί σε στάσεις και συμπεριφορές αποφυγής. Ένας τρόπος είναι η μείωση του μεγέθους της πτώσης : «Αν είμαι τρισευτυχισμένος και πέσω, η δυσφορία θα είναι μεγαλύτερη από το αν είμαι απλά ουδέτερα». Παράλληλα «αν προσπαθώ να ελέγξω να μην πέσω, αυξάνω τις πιθανότητες να μην πέσω». Εκείνο που όμως που ξεφεύγει τέτοιων υπολογισμών είναι ότι όσο προσπαθείς να ελέγξεις μην πέσεις, δεν αφήνεις τον εαυτό σου να βρίσκεται σε κατάσταση ευδαιμονίας.
Ο μη έλεγχος των συναισθημάτων ή των συμπεριφορών φοβίζει ιδιαίτερα ορισμένους ανθρώπους. Αυτό μπορεί να συνδέεται με παρελθούσες τραυματικές εμπειρίες όπου όταν το άτομο αφέθηκε ανέμελο να νιώθει θετικά, «ξέφυγε», ήταν απρόσεκτο και συνέβη κάτι «κακό». Η σύνδεση του αιτίας και αποτελέσματος εδώ βέβαια είναι πιθανό να βρεθεί ως αυθαίρετη. Με απλά λόγια δε σημαίνει ότι ΕΠΕΙΔΗ ένιωσε κάποιος χαρά , συνέβη κάτι άσχημο. Το άσχημο θα μπορούσε να συμβεί ούτως ή άλλως. Η αμφισβήτηση αυτής της πεποίθησης γίνεται δύσκολα και εντός του θεραπευτικού δωματίου.
Αυθαίρετη είναι και η αντιμετώπιση που επιλέγεται εν συνεχεία. «Αφού η χαρά μου έφερε κακό, μπορεί να ξαναφέρει. Δε θέλω να προκαλώ κακό με τη χαρά μου, άρα δε θα χαίρομαι για να τα καταφέρω». Δυστυχώς το άτομο που επιλέγει αυτή τη δραματική υπεργενίκευση δεν αντιλαμβάνεται τη σημασία του τιμήματος να μη βιώνει χαρά.
Για ορισμένους λαούς η αξία της συμμόρφωσης είναι μεγάλη και περιλαμβάνει «συγκράτηση ενεργειών, κλίσεων και παρορμήσεων που πιθανόν να αναστατώσουν ή να βλάψουν άλλους ή να παραβιάσουν κοινωνικές προσδοκίες ή κανόνες».
Γενικά το σχήμα του ελέγχου είναι πολύ κοινό στο ανθρώπινο είδος. Θέλουμε να ελέγχουμε γιατί
- έτσι ελαττώνουμε τις αβεβαιότητες της ύπαρξης και
- ενισχύουμε αυτοπεποίθηση, αυτοεκτίμηση και εμπιστοσύνη στις ικανότητές μας και
- είμαστε εντάξει με τον ακούραστο εσωτερικό κριτή, τη συνείδησή μας
- νιώθουμε δυνατοί/παντοδύναμοι αντί για ευάλωτοι
Αρνητικές συσχετίσεις με το συναίσθημα της χαράς
Το τραύμα μπορεί να έχει και διαφορετική ρίζα άλλοτε, για παράδειγμα στο φόβο της απομόνωσης. Πιθανώς κάποτε στην παιδική μας ηλικία πριν εγκατασταθεί ο φόβος, να εκφράζαμε ελεύθερα τον ενθουσιασμό μας για μια μικρή προσωπική επιτυχία ή άλλα ευχάριστα συμβάντα στο σχολείο ή στον οικογενειακό περίγυρο. Και να ήρθαμε απρόσμενα σε επαφή όχι με το μοίρασμα, αλλά με την απόρριψη και την περιφρόνηση. Μια αρνητική γκριμάτσα θα μπορούσε να αρκεί.
Σε άλλες περιπτώσεις υπήρξε ενδεχομένως η επιβολή τιμωρίας όταν το παιδί φάνηκε «υπερβολικά» ενθουσιώδες. Ή μπορεί να αφορούσε ένα άλλο παιδάκι κι εμείς απλά να ήμασταν μάρτυρες. Τι συμπέρασμα θα ενδοβάλλει το παιδικό μυαλό για το οποίο η αποδοχή από τους συνομηλίκους είναι το παν, από κάτι τέτοιο; Ίσως ότι για να είναι αποδεκτό θα πρέπει να περιορίζει τις συναισθηματικές του εκδηλώσεις.
Ως παιδί, η τιμωρία μετά από γλέντι με φίλους ή γελοιοποίηση για ένα επίτευγμα ή μια ιδέα για την οποία κάποιος ήταν ενθουσιασμένος, θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα μοτίβο φόβου τιμωρίας ανθεκτικό στο χρόνο που να τον ακολουθεί και ως ενήλικα.
Η τελειομανία σε συνδυασμό με το φόβο της αποτυχίας είναι μια άλλη πιθανή αιτία. Μερικοί άνθρωποι μπορεί να συνδέουν την ευτυχία με τον εφησυχασμό, κάτι που θα μπορούσε να οδηγήσει σε αυτά τα ανεπιθύμητα αποτελέσματα. «Αν αφιερώνω χρόνο να χαίρομαι, δε θα είμαι παραγωγική, δε θα καταφέρω αυτό που θέλω, δε θα φτάσω στην επιτυχία».
Ακόμη και ο φόβος της απώλειας δύναται να κρύβεται πίσω από την αποστροφή της ευτυχίας για ορισμένους.
Γενικά το σχήμα του ελέγχου είναι επίσης πολύ κοινό στο ανθρώπινο είδος. Θέλουμε να ελέγχουμε γιατί
- έτσι ελαττώνουμε τις αβεβαιότητες της ύπαρξης και
- ενισχύουμε αυτοπεποίθηση, αυτοεκτίμηση και εμπιστοσύνη στις ικανότητές μας και
- είμαστε εντάξει με τον εσωτερικό μας κριτή, τη συνείδησή μας
- νιώθουμε δυνατοί/παντοδύναμοι αντί για ευάλωτοι
Επίλογος
Σε όλους τους πολιτισμούς συναντάμε μια σειρά από αντιλήψεις που οδηγούν σε αποφυγή/αποστροφή της ευτυχίας και θετικών συναισθημάτων. Τα βασικά θέματα αυτών των πεποιθήσεων είναι ότι η ευτυχία, ιδιαίτερα οι ακραίες μορφές της, προκαλεί «κακά αποτελέσματα», όπως : το να σε κάνει δυστυχισμένο, να σε κάνει εγωιστή, απρόσεκτο, ρηχό, αυτάρεσκο και βαρετό και να κάνει τους άλλους δυστυχισμένους κερδίζοντας σε βάρος τους, αγνοώντας τα δεινά τους, διαταράσσοντας την κοινωνική αρμονία και κάνοντας τους να ζηλεύουν. Φαίνεται ότι αυτές οι πεποιθήσεις υποστηρίζονται πιο έντονα σε μη δυτικούς πολιτισμούς, ενώ ο δυτικός πολιτισμός συντηρεί πιο έντονα την παρόρμηση να μεγιστοποιηθεί η ευτυχία και να ελαχιστοποιηθεί η δυσφορία. Άλλωστε αυτό εκφράζεται στη δύση τις τελευταίες δεκαετίες και με τη δυνατή είσοδο της θετικής ψυχολογίας.
Εδώ φυσικά δεν αναφερόμαστε σε κάποιο καταναγκαστικό κυνήγι μιας εξιδανικευμένης έννοιας ευτυχίας που μπορεί να μη συνάδει με τις πραγματικές συνθήκες της ζωής μας τόσο ατομικά όσο και συλλογικά.
Η φιλοσοφική συζήτηση για τις αντιλήψεις αυτές μπορεί να είναι ατελείωτη. Ενώ κανείς δεν μπορεί να υποστηρίζει ότι ποτέ δε θα πάει κάτι στραβά, είναι αμφίβολο αν η κατάσταση αναμονής για αυτό αποτελεί ευνοϊκή στρατηγική για την ψυχική ευημερία του ατόμου. Η στάση αυτή δεν είναι δεδομένο ότι θα εκφραστεί οπωσδήποτε με αισθητά ψυχικά συμπτώματα, όμως είναι μια εσωτερική κατάσταση που είτε κρατάει τον οργανισμό συστηματικά σε κατάσταση σχετικού στρες, είτε τον αποστερεί από τα ευνοϊκά αποτελέσματα των θετικών συναισθημάτων.
Φυσικά και η νοοτροπία της πρόληψης έχει αξία για την υγεία και τη ζωή μας συνολικά. Ποια είναι τα όρια όμως ώστε να επιτρέπουμε στον εαυτό μας να ζει και ευχάριστα χωρίς να κυριαρχείται από άκαμπτες προκαταλήψεις, φοβίες και σχήματα ελέγχου;
Πηγές
Aversion to Happiness Across Cultures: A Review of Where and Why People are Averse to Happiness
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής
Καλημέρα σας ευχαριστώ, μοιραστείτε το ελεύθερα. Ξέρετε είναι σύνθετο, γιατί από την άλλη πλευρά όταν βιώνουμε και αρνητικά συναισθήματα για κάποιους υπαρκτούς σοβαρούς λόγους, δεν είναι και σκόπιμο να τα αποφεύγουμε ούτε αυτά χωρίς να τα δουλεύουμε προς επίλυση. Αλλά θα ήταν καλό να αναγνωρίζουμε και το φαινόμενο που πραγματεύομαι στο άρθρο που υπάρχει επίσης σε αρκετούς.
Καλησπέρα σας ονομάζομαι Κορωναιου Ελένη και είμαι απόφοιτη του τμήματος ψυχολογιας του Εκπα. Το άρθρο ήταν καταπληκτικό και μπορώ να πω ότι ταυτίστηκα σε αρκετά σημεία. Μακαρι να το διαβάσουν αρκετοί άνθρωποι γιατί στις μέρες μας πιστεύω δίνουμε πιο πολύ μεγάλη έμφαση στα αρνητικά συναισθήματα και όχι στην έννοια της χαράς.Επιτελους να μην μας φαίνεται περίεργο που κάποιος άνθρωπος λέει ότι είναι καλά.