Τα περιστατικά που παρατίθενται πιο κάτω αφορούν δύσκολες αποφάσεις που πρέπει να λαμβάνονται στη διαχείριση της ψυχικής νόσου. Είναι προϊόντα της φαντασίας του συγγραφέα και όχι πραγματικά.
Πιθανές ομοιότητες με πραγματικές περιπτώσεις είναι σίγουρα αναμενόμενες, καθώς χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία κλινικής εμπειρίας για την εκπόνησή τους. Επέλεξα να κατασκευάσω τέσσερα ενδεικτικά περιστατικά, αν και η γκάμα που δυνητικά υπάρχει είναι πολύ μεγαλύτερη. Οι περιπτώσεις αυτές σημειωτέον δεν ανήκουν στις σπάνιες. Ο σκοπός του άρθρου θα φανεί στη συνέχεια.
- Γυναίκα 35 ετών με χρόνια ψυχωτική διαταραχή συμβιώνει με τους γονείς της βγαίνοντας ελάχιστα εκτός σπιτιού τα τελευταία χρόνια. Παρουσιάζει χωρίς όρια και ιδιαίτερα προβληματική συμπεριφορά εντός του σπιτιού. Παράλληλα ασκεί λεκτική βία και καλλιεργεί κλίμα φόβου με άμεσες και έμμεσες απειλές προς τους γονείς. Έχει επισκεφτεί σποραδικά κάποιους ψυχιάτρους στο παρελθόν, δίχως να έχει αποκτήσει ποτέ εναισθησία και συμμόρφωση με θεραπείες. Κινείται στα όρια των κριτηρίων που ο νόμος επιτρέπει την διενέργεια εισαγγελικής εντολής για υποχρεωτική ψυχιατρική εξέταση σε νοσοκομείο, αν και ούτως ή άλλως οι γονείς δεν είναι θετικοί σε σχετικό σενάριο.
- 50χρονος αλκοολικός, βαρύς καπνιστής, παχύσαρκος, καρδιοπαθής, χαπίτης (ο έχων Χρόνια Αποφρακτική Πνευμονοπάθεια λόγω καπνίσματος) συμβιώνει με την άβουλη & υποτακτική, μεγαλωμένη στον πατροπαράδοτο πατριαρχικό τύπο οικογένειας των προηγούμενων δεκαετιών γυναίκα του και τις δυο τους κόρες. Μπαινοβγαίνει στα νοσοκομεία με επανειλημμένα σοβαρά καρδιολογικά και αναπνευστικά προβλήματα χωρίς ποτέ να συμμορφώνεται με ιατρικές οδηγίες. Αυταρχικός, ευερέθιστος, παρανοειδής, κακότροπος, υπέρμετρα αλαζονικός, κακοποιεί ασταμάτητα συναισθηματικά και σωματικά ενίοτε, την οικογένειά του από την έναρξή της. Οικογένεια η οποία παγιδευμένη στο φαύλο κύκλο «είναι άρρωστος-χρειάζεται βοήθεια-είμαστε θύματα λόγω μοίρας-τι θα πει ο κόσμος», ζει για να τον υπηρετεί και να βασανίζεται.
- 25χρονο τέκνο μεσοαστικής οικογένειας με παρατημένες στη μέση τις σπουδές του, παρουσιάζει διαταραχή εθισμού στο διαδίκτυο καθώς περνάει καθημερινά πάνω από 12 ώρες κυρίως νυχτερινές μπροστά σε οθόνη, ενώ κοιμάται την ημέρα. Συντηρείται εξ’ ολοκλήρου από τις πετσοκομμένες γονεϊκές συντάξεις και αδιαφορεί πλήρως για οποιαδήποτε πιθανότητα κοινωνικής ή εργασιακής ζωής. Στις παραινέσεις των μαραζωμένων γονέων του αντιδρά συνήθως με περισσή αυθάδεια, ενίοτε και με εκρήξεις θυμού διανθισμένες από κομψό υβρεολόγιο. Είναι υπέρβαρος και τρέφεται κυρίως με κατά παραγγελία junk food & coca cola.
- 40άρης πάσχων από ναρκισσιστική/αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας διαμένει με την πατρική του οικογένεια, η οποία φυσικά και του συντηρεί τις βασικές ανάγκες. Δεν εργάζεται, περιέργως όμως πάντα έχει χρήματα να σπαταλήσει στις κραιπάλες του, στα ακριβά του γούστα και σε παιχνίδια τζόγου στα οποία είναι εθισμένος. Όντας ιδιαίτερα χειριστικός, αποσπά τακτικά χρηματικά ποσά από γονείς και άλλα συγγενικά πρόσωπα, ενώ συχνά πυκνά διαπράττει κλοπές από το οικογενειακό εισόδημα. Τι ακριβώς κάνει στην προσωπική του ζωή δεν είναι καθόλου γνωστό, υπάρχουν φήμες για συμμετοχή σε μικροαπάτες, οι οποίες φυσικά δεν αποδείχτηκαν ποτέ. Παρουσιάζει μεγαλομανία και έλλειψη συναισθηματικής επικοινωνίας, αν και φαινομενικά μπορεί να δείχνει η καρδιά της παρέας. Είναι στα μαχαίρια με τα δύο συνομήλικα αδέλφια του, καθώς η ανοχή τους έχει εξατμιστεί προ πολλού, ενώ οι γονείς του έχουν αποκτήσει χρόνια αντιδραστική κατάθλιψη.
Χωρίς αμφιβολία όλοι οι παραπάνω ασθενείς χρειάζονται ψυχιατρική ή/και ψυχοθεραπευτική βοήθεια. Η πρώτη σκέψη ενός ψυχιάτρου είναι και οφείλει να είναι αυτή. Από κει και πέρα όμως από την πρόθεση στην εφαρμογή υπάρχει απόσταση. Στις παραπάνω ενδεικτικές περιπτώσεις υπάρχει ένα καθοριστικό κοινό στοιχείο, η έλλειψη εναισθησίας (επίγνωσης του νοσηρού). Αυτό σημαίνει ότι δεν τίθεται θέμα ανάγκης θεραπείας βάσει της οπτικής των ανθρώπων αυτών. Δεν πρόκειται να ζητήσουν βοήθεια από μόνοι τους. Το πράγμα χειροτερεύει ακόμη περισσότερο, όταν στα μάτια της πλειοψηφίας του κόσμου οι τρεις τελευταίες περιπτώσεις δεν αναγνωρίζονται ως άτομα με νοητική διαταραχή, ενώ ακόμα και στους ίδιους τους άμεσους συγγενείς η πληροφόρηση αυτή ακούγεται με δυσπιστία και προκαλεί σοκ στο πλαίσιο του κοινωνικού στίγματος.
Από την άλλη πλευρά το σύστημα της οικογένειας των ανθρώπων αυτών νοσεί συνολικά. Η πλειοψηφία των άμεσων (και έμμεσων αν τυχόν εμπλέκονται) συγγενών έχει αναπτύξει σοβαρές διαταραχές δηλαδή κατάθλιψη, αγχώδη διαταραχή, τραυματικό στρες ως επί το πλείστον και χρειάζεται επίσης ψυχιατρική ή/και ψυχοθεραπευτική βοήθεια. Κάποιοι το αντιλαμβάνονται για τους εαυτούς τους και τη ζητάνε, κάποιοι δυστυχώς όχι.
Οι συγγενείς αυτοί όμως έρχονται κάποια στιγμή, συνήθως αργά και ζητάνε συμβουλευτική βοήθεια για το τι μπορεί να γίνει με τους δικούς τους..
Οι επιλογές εδώ είναι πολύ δύσκολες..
Τι μπορεί να κάνει κανείς για ανθρώπους που δεν τους ξέρει καν και που δεν αναγνωρίζουν ότι έχουν πρόβλημα? Σύντομα λοιπόν οι συγγενείς δέχονται την προσγείωση των δύσκολων επιλογών που υπάρχουν μπροστά τους και φεύγουν με το κεφάλι σκυμμένο. Συνήθως θα απευθυνθούν σε 2-3 ειδικούς ακόμη, να «πάρουν κι άλλες γνώμες», σε μια απέλπιδα προσπάθεια να ακούσουν κάποια μαγική λύση που θα απομακρύνει από πάνω τους το φορτίο. Τελικά είναι αρκετά πιθανό να μην κάνουν τίποτα. Δηλαδή δεν επιλέγουν, αφήνουν τις καταστάσεις να διαιωνίζονται και επαφίουν τις ελπίδες τους για αλλαγή στον χρόνο που θα περάσει ή/και στο Θεό..
Οι επιλογές εδώ είναι δύσκολες, για δύο σοβαρούς λόγους. Πρώτον διότι για την πλειοψηφία των συγγενών που ζητάνε βοήθεια δεν είναι συναισθηματικά δυνατό να κατανοήσουν ότι όταν αγαπάς κάποιον και θέλεις το καλό του, αυτό μπορεί να προϋποθέτει να προβείς σε αποφάσεις και ενέργειες που δε θα του αρέσουν, θα τον θυμώσουν και θα τον στενοχωρήσουν. Πρόκειται για την πρώιμη μάθηση που ξεκινάει σε μικρή ηλικία και είναι του τύπου «σε υπερπροστατεύω, σε χαϊδεύω, κουκουλώνω τα προβλήματα για να μην τα μάθεις και στενοχωρεθείς». Η στάση αυτή συνεχίζεται με παραλλαγές και στην ενήλικη ζωή, διανθισμένη με μια επικάλυψη «ηθικής ανημπόριας» (δεν μπορώ να το κάνω αυτό στο παιδί μου).
Δεύτερον η πλειοψηφία επίσης είναι αιχμάλωτη στην παγίδα της κοινωνικής εικόνας και του στίγματος. Οι μύθοι και τα στερεότυπα διαμορφώνουν το «τέρας» που λέγεται στίγμα. Σε αυτή τη χώρα για να κάνουμε κάτι πρέπει αυτό να εγκρίνεται και από την περιρρέουσα κοινωνία. Με την παραμικρή υποψία ότι παραβλάπτεται η εικόνα μας στον περίγυρο, μαζευόμαστε στο καβούκι μας ακόμη και αν οι συνέπειες είναι διαχρονικά βαρύτερες για την ψυχική μας υγεία. Οι οικογένειες είναι τόσο κλειστές που ο νόμος της σιωπής ισχύει ακόμη και εντός του ευρύτερου συγγενικού περιβάλλοντος (ξαδέρφια, θείοι κ.λ.π.)
Για τις ανάγκες του άρθρου δεν κρίνεται σκόπιμο να αναφερθούν συγκεκριμένες κινήσεις που μπορεί να αφορούν τις δύσκολες επιλογές που προαναφέραμε. Έτσι κι αλλιώς αυτές εξατομικεύονται ανάλογα τις ειδικές συνθήκες κάθε περιστατικού. Είναι όμως σκόπιμο να αναφερθούν κάποιοι βασικοί άξονες πάνω στους οποίους αυτές θα μπορούσαν να κινούνται, με την προϋπόθεση ότι οποιαδήποτε άλλη εύκολη επιλογή έχει αποτύχει :
- Εστίαση και προτεραιότητα στην ατομική υγεία των συγγενών και όχι του κυρίως πάσχοντος για όσο αυτό είναι απαραίτητο.
- Αναθεώρηση της κατανομής του οικογενειακού εισοδήματος.
- Καταφυγή σε οποιαδήποτε διαθέσιμη δημόσια ή ιδιωτική, νομική ή ιατρική υπηρεσία κριθεί απαραίτητη.
- Συγγενική επιστράτευση και συμμαχία στο ευρύτερο συγγενικό περιβάλλον με στόχο το διαμοιρασμό του βάρους και την ενίσχυση του κύρους των αποφάσεων.
- Προσωρινή, αλλά επαρκής διάρκεια
Να επαναλάβουμε ότι η υιοθέτηση σχετικών ενεργειών εν απουσία άλλης επιλογής δεν υποδηλώνει ηθική κατωτερότητα ή έλλειψη αγάπης. Συχνά πυκνά γίνεται αναφορά στα ανθρώπινα δικαιώματα των ψυχικώς πάσχοντων. Τι γίνεται όμως με τα ανθρώπινα δικαιώματα των ανθρώπων γύρω τους?
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής