Αβεβαιότητα : μια ψυχολογική προσέγγιση

Τι είναι η αβεβαιότητα

Η αβεβαιότητα είναι μια κατάσταση περιορισμένης γνώσης όπου είναι αδύνατο να περιγραφεί επακριβώς η υπάρχουσα κατάσταση, ένα μελλοντικό αποτέλεσμα ή η έκβαση μιας ενέργειας. Εμφανίζεται σε μια σειρά πεδίων ανθρώπινης δραστηριότητας όπως : ασφάλιση, φιλοσοφία, φυσική, στατιστική, οικονομία, ιατρική, ψυχολογία, κοινωνιολογία, μηχανική, μετεωρολογία, οικολογία και γενικά στην επιστήμη.

Η αβεβαιότητα είναι ένα αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής μας. Πολλοί από μας συνήθως δεν το αντιλαμβανόμαστε σε πόσες μικρές ή μεγάλες καταστάσεις της καθημερινότητάς μας υπάρχει αβεβαιότητα. Ενδεχομένως αυτό να είναι και προστατευτικό, ενδεχομένως να έχει να κάνει και με την κυριάρχηση του κινήτρου για ζωή.

Η αβεβαιότητα έχει χρονική διάσταση, αφορά το παρόν και το μέλλον και συνδέεται σαφώς με τις υπόλοιπες έννοιες. Η σύνδεση αυτή αποτυπώνεται περιληπτικά ως εξής: Δε γνωρίζω τι θα γίνει, ανησυχώ (σκέφτομαι συνέχεια και αγχώνομαι) για το τι θα γίνει, φοβάμαι ότι θα γίνει κάτι τρομερό και πρέπει οπωσδήποτε να ελέγξω τι θα γίνει για να προστατευτώ. Η ίδια η επιβίωση του ανθρώπινου γένους λοιπόν επέβαλε εξελικτικά την ενσωμάτωση των εννοιών αυτών στην ίδια του τη φύση με διαμεσολαβητικό στοιχείο το βιολογικό μηχανισμό του συναισθήματος του φόβου.

---

Έλεγχος και αβεβαιότητες

Η αλήθεια είναι ότι οι άνθρωποι διαφέρουμε αρκετά στο πόσο μας επηρεάζουν οι αβεβαιότητες της ζωής. Ορισμένοι αρέσκονται να παίρνουν ρίσκα και να ζουν απρόβλεπτη ζωή, ενώ άλλοι στην αντίθετη πλευρά της καμπύλης αγχώνονται ιδιαίτερα από το πόσα πράγματα δεν μπορούν να ελέγξουν ζώντας με πολύ προσοχή και υπερβολικές προφυλάξεις. Και βέβαια πολλοί βρίσκονται κάπου στη μέση.

Είναι ίσως πυρηνικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου να κυνηγά την ασφάλεια. Συχνά και ίσως αυτό είναι χαρακτηριστικό των τελευταίων δεκαετιών της γεωμετρικής εξέλιξης της τεχνολογίας, η ανάγκη αυτή οδηγεί σε μια επίπλαστη οπτική της πραγματικότητας ως πιο ασφαλής και ελεγχόμενη από ό,τι πραγματικά είναι. Όμως πλέον αποδείχθηκε περίτρανα ότι δεν έχουμε τον έλεγχο που νομίζαμε ότι έχουμε.

Όσο και αν θέλουμε να νομίζουμε ότι ο έλεγχός μας πάνω στη ζωή είναι μεγάλος, στην πραγματικότητα αποδεχόμαστε συνειδητά ή ασυνείδητα το αντίθετο κάθε μέρα που περνάει. Κάθε φορά που διασχίζουμε το δρόμο, εμπιστευόμαστε ότι κανένα αμάξι δε θα περάσει το κόκκινο να μας χτυπήσει. Οδηγούμε αμάξια και μηχανές, αλλά όσο και να είμαστε πάντα προσεκτικοί, εξακολουθεί να υπάρχει κάποια πιθανότητα να μας χτυπήσει κάποιος απρόσεκτος.

Υπάρχει αβεβαιοτητα στο τι καιρό θα κάνει, στον τρόπο διατροφής μας, στο αν θα τραυματιστούμε καθώς περπατάμε ή ασκούμαστε και ούτω καθεξής. Οι πιθανότητες όμως είναι μικρές κι έτσι συνεχίζουμε. Επίσης υπάρχει σημαντική αβεβαιότητα σε μικρές ή μεγάλες αποφάσεις που λαμβάνουμε. Αποφασίζοντας π.χ. να αφήσουμε μια εργασία για μια άλλη δε γνωρίζουμε την τελική έκβαση.

Κυρίαρχος μηχανισμός άμυνας των ανθρώπων απέναντι στις δυσάρεστες αβεβαιοτητες αποτελεί η άρνηση.

Διαβάστε περισσότερα για την αρνηση.

---

Ανησυχία

Ένας μηχανισμός που αρκετοί άνθρωποι επιστρατεύουν προς αντιμετώπιση της αίσθησης αβεβαιότητας είναι η ανησυχία. Το να σκέφτονται δηλαδή συνέχεια αρνητικά σενάρια που μπορεί να τύχουν έτσι ώστε να βρουν τρόπο να προστατευτούν από αυτά. Αυτή όμως η στάση ζωής αν επικρατήσει εμποδίζει τον άνθρωπο να ζήσει και να βιώσει ευχαρίστηση και ικανοποίηση γιατί πολύ απλά λόγω της ανησυχίας δεν υπάρχει χώρος στο μυαλό του για αυτά.

Η ανθρώπινη τάση για προσομοίωση αρνητικών σεναρίων έχει ως αποτέλεσμα αρνητικές συναισθηματικές αντιδράσεις στην αβεβαιότητα.

Η ανησυχία σε ένα συγκεκριμένο βαθμό λοιπόν αποτελεί προστατευτική λειτουργία. Σε ατομικό επίπεδο βέβαια είναι σημαντικό το κατά πόσο η ανησυχία θα κυριαρχήσει στον ψυχισμό, προκαλώντας έντονη δυσφορία και στρες, δημιουργώντας ψυχικές και σωματικές διαταραχές και εντέλει οδηγώντας το άτομο σε ένα αυτοκαταστροφικό αέναο κυνήγι μιας ρεαλιστικά ανέφικτης 100% βεβαιότητας για τα πάντα.

Σε συνέχεια των παραπάνω οι περισσότεροι άνθρωποι παράγουν και αναπαράγουν διάφορες ιδέες και τρόπους σκέψεις (γνωσιακές διαστρεβλώσεις) οι οποίες εκ της ορθολογικής ανάλυσης είναι αμφισβητούμενες. Αυτές δημιουργούν ακολούθως αρνητικά συναισθήματα και δυσλειτουργικές συμπεριφορές, φτιάχνοντας φαύλους κύκλους οι οποίοι δημιουργούν δυσφορία και καταθλιπτικά συναισθήματα και συντηρούν αγχώδεις & συναισθηματικές διαταραχές ή/και προβληματικά χαρακτηριστικά προσωπικότητας.

Δυστυχώς θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι τρόποι αυτοί μαθαίνονται και «μεταδίδονται εν είδει μιας νοητικής πανδημίας» με τη διαπροσωπική επαφή από νωρίς εντός της οικογένειας και στα υπόλοιπα συλλογικά πλαίσια.

Ορισμένες σχετικές ιδέες οι οποίες μπορεί αυτοματοποιημένα να υποβόσκουν, συχνά αποκτώντας εμμονικό χαρακτήρα είναι οι εξής :

• Μπορεί να συμβεί κάτι κακό
• Κι αν συμβεί κάτι κακό;
• Το ξέρω ότι δεν είναι πιθανό, αν όμως συμβεί;
• Είναι κακό να μην ξέρω
• Πρέπει οπωσδήποτε να ξέρω, αλλιώς θα την πάθω
• Πρέπει να είμαι 100% σίγουρος , αλλιώς κινδυνεύω
• Ο μόνος τρόπος να τα βγάλω πέρα είναι έχω τον έλεγχο
• Πώς θα ζήσω αν δεν ξέρω
• Μπορώ να ξέρω
• Αν ανησυχώ συνέχεια για το καθετί, όλα θα εξελιχθούν ομαλά
• Μόνο αν τα ξέρω όλα θα πάψω να ανησυχώ
• Δεν μπορώ να σταματήσω να ανησυχώ
• Φοβάμαι το άγνωστο

Υπάρχουν λοιπόν ορισμένοι συνάνθρωποί μας που μπορεί το άγνωστο να τους πυροδοτεί υπερβολικό φόβο ή να έχουν χαμηλή ανοχή στην αβεβαιότητα. Στους ανθρώπους αυτούς το άγχος είναι υψηλό προκαλώντας χρονίως ψυχική και σωματική υπερένταση, ευερεθιστότητα, δυσκολίες ύπνου και συγκέντρωσης και αρκετά ψυχοσωματικά ενοχλήματα. Διαγνωστικά η κατάσταση αυτή αντιστοιχεί συνήθως στη γενικευμένη αγχώδη διαταραχή και στην ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Παρά ταύτα υπάρχει ερευνητικό έργο που υποδηλώνει ότι μη ανοχή στην αβεβαιότητα (intolerance to uncertainty) αποτελεί πυρηνική πεποίθηση και παράγοντας ευαλωτότητας που διαπερνά το ευρύτερο φάσμα αγχωδών διαταραχών καθώς και την κατάθλιψη.

Διαβάστε για το φόβο για το άγνωστο

---

Διαχείριση της αβεβαιότητας

Η εποχή του κορωνοϊού είναι ένα βήμα παραπάνω σε όλα αυτά καθώς προκαλεί αβεβαιότητα σε πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Τι θα μπορούσε να κάνει ένας άνθρωπος που βιώνει έτσι την αβεβαιοτητα; Ακολουθούν κάποιες βασικές γραμμές.

Ας εστιάσουμε σε αυτά που μπορούμε να ελέγξουμε. Μπορούμε να ελέγξουμε τα μέτρα που λαμβάνουμε εμείς οι ίδιοι για να προστατευτούμε π.χ. τις μάσκες, την αποφυγή συνωστισμών, το πλύσιμο των χεριών μας κ.α. Αν κάποιος έχασε την εργασία του, σίγουρα αυτό είναι πολύ άσχημο, αλλά υπάρχει κάτι που μπορεί να ελέγξει και αυτό είναι η ενέργεια και ο χρόνος που θα αφιερώσει στο να βρει άλλη δουλειά.

Ας «προκαλέσουμε» την ανάγκη μας για βεβαιότητες. Ας ρωτάμε τον εαυτό μας για πόσα πράγματα μπορούμε να είμαστε πραγματικά σίγουροι στη ζωή; Υπάρχει καμιά απόλυτη εγγύηση για μόνιμη υγεία, μόνιμη εργασία; Ποια είναι τα πλεονεκτήματα και ποια τα μειονεκτήματα της αβεβαιότητας; Η αβεβαιότητα προϋποθέτει μόνο αρνητικές εξελίξεις; Ας θυμηθούμε ευχάριστα πράγματα που μας συνέβησαν χωρίς να το περιμένουμε όπως μια ερωτική σχέση, μια θέση εργασίας, μια ξαφνική συνάντηση με παλιό γνώριμο, ένα δώρο κ.α.

Ας επανεκτιμήσουμε τις πιθανότητες που έχουμε δώσει για μια αρνητική έκβαση. Μήπως την έχουμε υπερεκτιμήσει και μήπως ταυτόχρονα έχουμε υποεκτιμήσει τη δυνατότητά μας να αντιμετωπίσουμε την έκβαση αυτή? Μήπως παράλληλα έχουμε σταματήσει να αναγνωρίζουμε την ύπαρξη και θετικής έκβασης; Μήπως αν αναγνωρίζαμε μια χαμηλή πιθανότητα σε κάτι να είχε μεγαλύτερο νόημα να την ανεχτούμε και να στραφούμε σε πιθανά θετικά με υψηλότερες πιθανότητες;

Ας εντοπίσουμε κάποια εξωτερικά ερεθίσματα που πυροδοτούν αβεβαιότητα και ας τα αποφεύγουμε. Για παράδειγμα το συνεχές διάβασμα αρνητικών ειδήσεων ή μη αξιόπιστων πηγών στο διαδίκτυο αποτελεί εγγυημένη πηγή άγχους.

Ας αφήσουμε τον εαυτό σας να αισθανθεί την αβεβαιότητα. Αντί να ασχοληθούμε με μάταιες προσπάθειες για να αποκτήσουμε τον έλεγχο του ανεξέλεγκτου, ας αφήσουμε τον εαυτό μας να βιώσει για λίγο την ταλαιπωρία της αβεβαιότητας. Όπως όλα τα συναισθήματα, εάν αφήσουμε τον εαυτό μας να νιώσει φόβο και αβεβαιότητα, τελικά αυτά θα περάσουν. Ας εστιάσουμε στην παρούσα στιγμή και στην αναπνοή μας και ας αφήσουμε τον εαυτό μας να αισθανθεί.

Ας μάθουμε να αποδεχόμαστε συνειδητά την αβεβαιότητα. Μήπως έχουμε εναποθέσει την αίσθηση της αξίας μας στο πόσο καλοί μέντιουμ είμαστε, στο πόσο ακούραστο έλεγχο θα προσπαθούμε να έχουμε και αν κάτι μας ξεφύγει το θεωρούμε αδυναμία; Το να αποδεχτούμε την αβεβαιότητα βέβαια δε σημαίνει παραίτηση ή έλλειψη σχεδίου. Δε σημαίνει ότι θα σταματήσουμε την όποια πρόληψη είναι εφικτό να γίνει. Σημαίνει ότι θα σταματήσουμε να έχουμε εμμονή με τον έλεγχο και θα αποδεχτούμε ότι κάποια σχέδιά μας μπορεί να μην πετύχουν για λόγους πέραν των δυνατοτήτων μας.

Η πανδημία του κορωνοϊού συντέλεσε στην ανάδειξη των αβεβαιοτήτων της ύπαρξης, αποτελώντας μια απειλή για το σημαντικότερο αγαθό που έχει ο καθένας μας, την ίδια του τη ζωή. Πολλοί πρώιμοι μηχανισμοί άμυνας αναδύθηκαν καθώς το σοκ αρχικό δεν επέτρεψε μια πιο ορθολογική αντίδραση.

Στην πορεία και καθώς τα μέτρα προστασίας εφαρμόστηκαν προστατεύοντας τις ζωές των περισσότερων, άλλες απειλές αναδύθηκαν π.χ. όσον αφορά τις σχέσεις μας, την εργασία, την οικονομική μας κατάσταση, αλλά και την ψυχική και σωματική μας υγεία. Η ζωή μας άλλαξε για ένα μεγάλο διάστημα. Και ίσως θα είναι κάπως διαφορετική στο εξής, καθώς ο κορωνοϊός συνεχίζει και υπάρχει και θα αποτελεί μια διαρκή απειλή μέχρι να μπορέσει η ιατρική επιστήμη να τον αντιμετωπίσει αποτελεσματικά.

Η πρωτοφανής κατάσταση με τον covid-19 αποτελεί και θα αποτελέσει και μελλοντικά ίσως μια δοκιμασία για τις αντοχές των περισσότερων ανθρώπων. Οι εξελίξεις συνεχίζονται. Οι αλλαγές πέρα από τις εμφανείς μπορεί να αφορούν και τη νοοτροπία.

---

Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής