Τα social media, ως σύγχρονο κοινωνικό φαινόμενο, έχουν επαναπροσδιορίσει τον τρόπο που επικοινωνούμε, αλληλεπιδρούμε και διαμορφώνουμε τις κοινωνικές μας σχέσεις. Από τη δημιουργία τους στις αρχές του 21ου αιώνα, τα social media έχουν εξελιχθεί από απλές πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης σε ισχυρά εργαλεία που επηρεάζουν την πολιτική, την οικονομία, την παιδεία και ακόμα και τις προσωπικές μας σχέσεις. Μέσα από αυτές τις πλατφόρμες, άνθρωποι από όλο τον κόσμο μπορούν να συνδεθούν, να μοιραστούν σκέψεις και ιδέες, να δημιουργήσουν κοινότητες με κοινά ενδιαφέροντα και να εκφράσουν τις απόψεις τους. Ωστόσο, τα social media φέρουν και σημαντικές προκλήσεις, όπως η διαχείριση της πληροφορίας, οι ανησυχίες για την ιδιωτικότητα και η εξάπλωση των fake news. Συνεπώς, ενώ προσφέρουν ανεκτίμητες δυνατότητες για σύνδεση και επικοινωνία, παράλληλα απαιτούν κριτική σκέψη και υπεύθυνη χρήση.
Τα “hoax” είναι ψευδείς ιστορίες ή απάτες που διαδίδονται συνήθως μέσω του διαδικτύου, και ιδιαίτερα μέσω των κοινωνικών δικτύων. Σκοπός τους μπορεί να είναι η παραπλάνηση, η δημιουργία ανησυχίας, η προώθηση φήμών, ή απλώς η διασκέδαση. Τα hoax διαφέρουν από τις απλές φήμες ή τα λάθη στο ότι είναι συνήθως δημιουργημένα με σκοπό την εξαπάτηση.
Τα hoax μπορεί να περιλαμβάνουν:
- Ψευδείς ιστορίες ή ειδήσεις, με στόχο να προκαλέσουν συγκίνηση ή να επηρεάσουν τις απόψεις του κοινού.
- Εσφαλμένες ιατρικές συμβουλές ή μύθους για θεραπείες που δεν έχουν επιστημονική βάση.
- Πλαστές προειδοποιήσεις για απειλές που δεν υπάρχουν, όπως ιοί υπολογιστών ή εγκληματικές δραστηριότητες.
- Απάτες, όπως πλαστοί διαγωνισμοί ή προσφορές που απαιτούν προσωπικά δεδομένα ή χρήματα.
Είναι σημαντικό οι χρήστες του διαδικτύου να είναι επιφυλακτικοί και να ελέγχουν την πηγή των πληροφοριών πριν τις διαδώσουν, ώστε να αποφεύγουν τη διάδοση των hoax.
Το κείμενο της παρακάτω εικόνας το οποίο θα σχολιάσουμε φαίνεται να είναι ένας τύπος hoax ή ψευδούς μηνύματος που κυκλοφορεί συχνά στα κοινωνικά δίκτυα. Αυτά τα μηνύματα συνήθως ισχυρίζονται ότι οι χρήστες πρέπει να αντιγράψουν και να δημοσιεύσουν ένα συγκεκριμένο κείμενο για να αποτρέψουν τη χρέωση από την πλατφόρμα ή για να προστατεύσουν τα δικαιώματά τους στα δεδομένα τους. Ωστόσο, τέτοια μηνύματα είναι συνήθως αβάσιμα και δεν έχουν καμία νομική ισχύ.
Το παραπάνω κείμενο απαγόρευσης-αποχώρησης από το facebook κυκλοφόρησε πριν λίγες μέρες και διαδόθηκε από αρκετούς χρήστες, προκαλώντας παράλληλα θυμηδία και χλευασμό από πολλούς άλλους, καθώς δημιουργεί εύλογη απορία πως μπορεί κάποιος να παρασυρθεί τόσο εύκολα διαδίδοντας και άρα πιστεύοντας στη βασιμότητά του.
Ψυχολογικές αναφορές
Ακολουθούν ορισμένες σκέψεις πάνω σε αυτό το ερώτημα και κατ’ επέκταση στο γιατί έχουν πέραση τέτοια κείμενα (δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει) και κοινοποιούνται συχνά από άτομα που «δεν το περιμένεις».
Το κείμενο μπορεί να είναι hoax, αφελές και ασυνάρτητο, αλλά εμπεριέχει κάποιες λέξεις-κλειδιά που μπορεί να λειτουργήσουν ως ερεθίσματα για πολλούς κυρίως στο θυμικό και στο ασυνείδητο, αλλά όχι μόνο. Η κριτική είναι εύκολη αν δεν μπαίνεις στη θέση των άλλων. Το ότι κάποιοι δε σκέφτονται και πολύ ναι μεν είναι πρόβλημα, αλλά είναι βεβιασμένο να αποδίδεται πάντα σε “βλακεία”, νοητική δυσχέρεια ή εσκεμμένη παράλειψη.
Για θέματα σχετικά με τη σκέψη, την αντίληψη και προκαταλήψεις που τις επηρεάζουν, μπορείτε να δείτε τους παρακάτω συνδέσμους.
Καταρχήν το ότι δεν είναι άμεσα κατανοητό σε όλους ότι το κείμενο είναι άκυρο και fake μπορεί να οφείλεται σε ένα συνδυασμό λόγων :
- Χαμηλός βαθμός χρήσης των social media ή/και του διαδικτύου γενικά. Κι όμως υπάρχουν μεταξύ μας αρκετοί που όντως δεν είναι συνεχώς online οπότε η εμπειρία τους είναι μικρή.
- Έλλειψη ενημέρωσης και γνώσης για το φαινόμενο της παραπληροφόρησης & των fake news.
- Όλοι λιγότερο ή περισσότερο συντηρούμε bias χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε συνειδητά.
Συνεχίζοντας με πρόθεση να προσεγγίσουμε ένα βαθύτερο/πιο συμβολικό επίπεδο και βασιζόμενοι σε ορισμένες «λέξεις-κλειδιά» που περιέχει το συγκεκριμένο κείμενο ας προσπαθήσουμε να δούμε τι πιστεύει ότι «καταφέρνει» ο αφελής/ανενημέρωτος χρήστης που το διαδίδει :
Επιτυγχάνει έλεγχο
Ο χρήστης που νιώθει ότι είναι ευάλωτος όσο αφορά τα δεδομένα του δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται αυτομάτως με σκωπτικό τρόπο. Ναι το ξέρουμε οι περισσότεροι ότι ήδη με την εγκατάσταση της εφαρμογής δίνεις την άδεια να χρησιμοποιηθούν τα δεδομένα σου. Πόσοι έκατσαν και διάβασαν τα ψιλά γράμματα, τους όρους και τις προϋποθέσεις πριν πατήσουν οκ ότι συναινούν; Πρόβλημά τους θα πουν κάποιοι σκληροπυρηνικοί. Πάντως η συζήτηση για τα προσωπικά δεδομένα μόνο απλή δεν είναι, όπως ξέρουν όσοι ασχολούνται σοβαρά με το ζήτημα.
Ναι μεν λοιπόν υπάρχει η διάσταση της αφέλειας, αλλά υπάρχει και η ψυχολογική διάσταση που δεν εντοπίζεται εύκολα, αλλά είναι μάλλον διάχυτη. Για παράδειγμα ενδιαφέρεται κανείς για το ποια επίδραση έχει η γνωστή υπόθεση των υποκλοπών στην ψυχολογία και τις αντιλήψεις του μέσου πολίτη; Και μήπως η υπόθεση αυτή είναι μια συνέχεια και μια υποδαύλιση παλαιότερων ανησυχιών, εν μέρει συνωμοσιολογικών, αλλά όχι μόνο, προερχόμενων κατά βάση από την έλευση του διαδικτύου στη ζωή μας τη δεκαετία του 90;
Αν προσέξουμε, η λέξη «χακάρουν» περιέχεται στο επίμαχο κείμενο. Μήπως η λέξη πυροδοτεί ανασφάλεια στον ανυποψίαστο αναγνώστη που τη συναντά; Πως νιώθουν κάποιοι ως δυνητικοί στόχοι hacking; Πως επηρεάζει αυτό το σενάριο ανθρώπους χωρίς ειδικές γνώσεις στο θέμα; Πόση αβεβαιότητα επικρατεί για το διαδίκτυο, τους υπολογιστές, τα κινητά, ειδικά σε ανθρώπους που χαρακτηρολογικά/εμπειρικά τείνουν να είναι ανασφαλείς και δύσπιστοι;
Έλλειψη ελέγχου μπορεί να βιώνεται και για έναν άλλο σημαντικό λόγο που δεν είναι άλλος από την εμπορευματοποίηση των πάντων. Όση εκλογίκευση και αν βάλουμε, είναι μέρος της πραγματικότητας όλων μας η μετάβαση σε ένα σύστημα που πρέπει να πληρώνεις για ολοένα και περισσότερα πράγματα που παλιότερα δεν πλήρωνες. Ο μέσος χρήστης του μέσου που ξαφνικά διαβάζει για χρεώσεις σε κάτι που ήταν πάντα δωρεάν, δεν μπορεί παρά να αναστατώνεται, ειδικά αν είναι και οικονομικά ευάλωτος.
Επίσης αν υπάρχει κάτι που ισχύει σε αυτό το κείμενο, είναι ότι οι διαφημίσεις στο facebook όντως έχουν αυξηθεί. Πρέπει οπωσδήποτε να αρέσει αυτή η νέα κανονικότητα; Σε συνδυασμό με την περιρρέουσα πραγματικότητα μιας χώρας, όπου η οικονομική αυτονομία των περισσότερων βάλλεται συστηματικά πανταχόθεν, φοβικές/καταστροφικές φαντασιώσεις μπορεί να πυροδοτούνται. Η φοβική πεποίθηση ότι μπορεί να χρεωνόμαστε χωρίς να το επιλέγουμε πιθανώς να οφείλεται σε αυτή τη διάσταση οπότε ο χρήστης χωρίς να το πολυσκεφτεί και θέλοντας να νιώσει ότι ανθίσταται, αναπαράγει το «επαναστατικό» αυτό κειμενάκι.
Νιώθει δυνατός
Οι περισσότεροι προσέξαμε, άλλωστε αυτό έγινε κυρίως αντικείμενο χλεύης, ότι ο χρήστης «δε δίνει την άδεια στο facebook». Ο μέσος άνθρωπος έχει διάφορες αυταπάτες σχετικά με τα όρια, τις δυνατότητες, τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του. Αυτό δεν είναι η γνώμη μου βέβαια, αλλά συμπέρασμα των ψυχολογικών και κοινωνικών επιστημών. Για παράδειγμα ένα είδος αυταπάτης είναι η άρνηση της πραγματικότητας. Η αυταπάτη είναι χρήσιμη στον ψυχισμό, στο ναρκισσισμό, στη μη ώριμη προσωπικότητα, με την έννοια της προστασίας από αλήθειες που δεν είμαστε έτοιμοι να αποδεχτούμε. Η αυταπάτη αφαιρεί κρίσιμα συστατικά της πραγματικότητας από την εξίσωση κρατώντας μας σε σχετικά σταθερή ομοιόσταση, μέχρι βέβαια να σκάσουν στην πράξη οι αναπόφευκτες «στραβές», που δεν είναι άλλες βέβαια από αυτά τα συστατικά στα οποία στρουθοκαμηλίζαμε πριν. Άπειρα τα παραδείγματα, με κορυφαίο την πρόσφατη πανδημία, ένα χαστούκι στην αυταπάτη του ελέγχου μας πάνω στη φύση και την υγεία.
Για να μην τα πολυλογώ, ο χρήστης που απαγορεύει στο facebook να χρησιμοποιήσει τα δεδομένα του νιώθει μια επίφαση δύναμης γιατί αφού και ο «ο δικηγόρος τον συμβούλεψε» έχει και τη νομική έγκριση να ΕΠΙΒΑΛΛΕΙ στην «κακιά» εταιρεία το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα που η εταιρεία πάει να του καταπατήσει.
Νιώθει σημαντικός
Ένα κοινό στοιχείο όσων φοβούνται το χακάρισμα είναι ότι θεωρούν εαυτούς πολύ σημαντικούς ώστε τα δεδομένα τους να αποτελούν στόχο. Αυτό είναι συνήθως ασυνείδητο, αποκύημα του ανθρώπινου ναρκισσισμού. Ο χρήστης δε θα σκεφτεί για ποιο λόγο ο υποθετικός χάκερ θα στοχοποιήσει αυτόν. Θα το θεωρήσει αυτονόητο, ειδικά όπως είπαμε αν είναι ευάλωτος ψυχολογικά ή χαρακτηρολογικά σε συνωμοσιολογικές θεωρίες και fake news. Προσοχή αυτό δε σημαίνει ότι δεν είναι σημαντικά τα προσωπικά δεδομένα του καθενός, απλά είναι σημαντικά για τον ίδιο και όχι για τους άλλους. Πρόκειται για παρόμοια πεποίθηση με αυτή που έχουν έντονη όσοι νομίζουν ότι το φαίνεσθαι είναι τεράστιας σημασίας και το ό,τι λένε ή πράττουν, παρατηρείται και κρίνεται οπωσδήποτε από τον περίγυρο.
Από την άλλη όντως οι ατομικές μας προτιμήσεις δεν είναι μόνο για εμάς σημαντικές, αλλά και για το μάρκετινγκ. Οι εταιρείες θέλουν να πουλάνε περισσότερο για να κερδίζουν και περισσότερο και αυτό δε σταματάει ποτέ. Οπότε θέλουν να ξέρουν τι μας αρέσει, όχι για να μας απειλήσουν με κάποιο τρόπο, αλλά για να μας πουλήσουν τα προϊόντα τους.
Ολοκλήρωση
Η αυταπάτη συνεχίζεται με ένα σχεδόν μαγικό τρόπο, αφού με ένα «κούνημα του δαχτύλου», ένα copy paste κειμένου, ο χρήστης νιώθει ότι καταφέρνει όλα τα παραπάνω και ως εκ θαύματος «το σύστημα αναβαθμίζεται». Ω τι ικανοποίηση! Προσοχή όμως δεν πρέπει να κάνει κοινοποίηση, αλλά copy paste. Ίσως μια μικρή μυστηριώδης λεπτομέρεια που προσδίδει στην όλη διαδικασία μια νότα suspense..
Αυτό βέβαια είναι πιθανώς και επέκταση της αυταπάτης που οι περισσότεροι χρήστες των social media κάπου μπορεί να φτάνουμε να υιοθετούμε : Ότι η συμπεριφορά μας στο διαδικτυακό περιβάλλον είναι βαρύνουσας σημασίας και επηρεάζει ισχυρά την ευρύτερη πραγματικότητα. Προσοχή, δεν ισχυρίζομαι το αντίθετο, ότι είναι εντελώς ασήμαντη δηλαδή. Μπορεί να είναι σημαντική από διάφορες πλευρές. Στα σόσιαλ για παράδειγμα μπορείς να φτάσεις να ακούγεσαι από περισσότερους από ότι σε οποιαδήποτε δια ζώσης περίσταση. Αυτό είναι μείζον για όσους ενδιαφέρονται.
Όμως συχνά η ματαίωση από διάφορες πλευρές της «πραγματικής» ζωής οδηγεί σε υποκατάσταση αυτής από τη διαδικτυακή παρουσία. Στην πλήρη του έκφανση αυτό φτάνει να γίνει μια νέα διαταραχή εξάρτησης (εξάρτηση από το διαδίκτυο) που μελετάται όλο και περισσότερο καθώς σύμφωνα με όλα τα πρόσφατα δεδομένα κάνει θραύση στο σύγχρονο κόσμο.
Και πως ολοκληρώνεται η όλη διαδικασία, η οποία δεν πρέπει να διαρκεί πάνω από δευτερόλεπτα ή λίγα λεπτά, όσο χρειάζεται δηλαδή να διαβάσει και να αποφασίσει να διαδώσει κανείς το κείμενο; Αποχώρησε τελικά από το facebook ο χρήστης όπως διακήρυξε τόσο εμφατικά στην αρχή του κειμένου ότι θα κάνει; Μπορείτε να το διαπιστώσετε εύκολα ότι η απάντηση στη συντριπτική πλειοψηφία είναι όχι. Δεν είναι παίξε γέλασε η ψηφιακή εξορία στις μέρες μας. Όμως την αντίθεσή του ο χρήστης τη διακήρυξε! Και εφόσον μπορεί τόσο απλά από τον καναπέ του να απαγορεύει και να υπαγορεύει στο κάθε παντοδύναμο μέσο τη δική του την αλήθεια, ε αυτό σημαίνει ότι έχει και δύναμη.. Έστω και προσωρινά.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής