Θετικά συναισθήματα & ψυχολογικές θεωρίες

“Ο ένας κοιτάζει το νερόλακκο και βλέπει τη λάσπη, ο άλλος βλέπει μέσα του τα άστρα που αντανακλώνται.”

(Εμμάνουελ Καντ, 1724-1804).

Όταν δε βιώνουμε τα θετικά συναισθήματα

Η ευτυχία είναι ένας από τους σημαντικότερους στόχους των ανθρώπων, αλλά και μια από τις πιο περίπλοκες και αμφιλεγόμενες έννοιες. Πώς μπορούμε να βιώσουμε θετικά συναισθήματα, όπως χαρά, ευγνωμοσύνη, αγάπη και ελευθερία, χωρίς να νιώθουμε ενοχή για το ότι προσφέρουμε στον εαυτό μας κάτι καλό;

Πολλές φορές, μέσα στο θεραπευτικό δωμάτιο, μου επικοινωνείται η δυσκολία βίωσης θετικών συναισθημάτων και το εμπόδιο στην απόλαυση της καθημερινής ζωής, χωρίς να επικρατεί το αίσθημα της ενοχής. Η δυσκολία να βιώνουμε θετικά συναισθήματα, χωρίς το δυσάρεστο αίσθημα της ενοχής μπορεί να οφείλετε σε πολλούς παράγοντες, όπως για παράδειγμα η κοινωνική πίεση που μπορεί να έχουμε υποστεί, οι πεποιθήσεις, οι προσδοκίες που έχουμε για τον εαυτό μας ή για τους άλλους, η αρνητική αυτοκριτική που κάνουμε τακτικά.

Είναι σημαντικό να διευκρινίσουμε ότι στον κόσμο μας έχουμε μεγαλώσει μεταφέροντας τους κανόνες της οικογένειας μας αλλά κ των γενεών πριν. Κάθε οικογένεια φέρνει το δικό της προσωπικό τροχό των συναισθημάτων, αποτυπώνει τα συναισθήματα όπως εκείνα βιώνονται μέσα στο σύστημα. Για παράδειγμα είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η ενοχή ενώ είναι ένα φυσιολογικό συναίσθημα, συχνά μπορεί να υπερβεί τα όρια της και να επηρεάσει αρνητικά την καθημερινή ευημερία μας. Η Θετική Ψυχολογία προτείνει την ανάπτυξη ισορροπίας μεταξύ της ευαισθησίας στην ενοχή και της ικανότητας να απολαμβάνουμε τη ζωή με θετικότερο τρόπο.

---

Ψυχολογικές θεωρίες για τα θετικά συναισθήματα

Ψυχολογικό μοντέλο της Ανθρώπινης Προσαρμογής

Για να υποστηρίξω τα παραπάνω, θα βασιστώ στο ψυχολογικό μοντέλο της Ανθρώπινης Προσαρμογής (Hedonic Adaptation ή Hedonic treadmill, Brickman & Campbell, 1970), το οποίο εξηγεί την τάση του ανθρώπου να προσαρμόζεται στα επίπεδα ευτυχίας και δυστυχίας του και να επιστρέφει στο βασικό επίπεδο ευτυχίας του μετά από περιοδικά ή μόνιμα γεγονότα που τον επηρεάζουν. Αυτό σημαίνει ότι, αν κάποιος βιώσει θετικά γεγονότα που αυξάνουν την ευτυχία του, όπως να κερδίσει το λαχείο, να αυξήσει τον μισθό του ή να αγοράσει ένα νέο σπίτι ή αυτοκίνητο, μπορεί να νιώσει θετικά συναισθήματα και προσωρινά ευτυχισμένος. Ωστόσο, με το πέρασμα του χρόνου, η ευτυχία του θα τείνει να επιστρέψει στο προηγούμενο επίπεδο, καθώς προσαρμόζεται στη νέα κατάσταση.

Πολλές φορές οι θεραπευόμενοι έρχονται γεμάτοι χαρά να μοιραστούν μαζί μου θετικά γεγονότα που συνέβησαν μέσα στην εβδομάδα τους και τους έκαναν να βιώσουν θετικά συναισθήματα. Βιώνω την ανάγκη τους να σταθούμε σε αυτά τα συναισθήματα και τα γεγονότα και να τα κρατήσουμε, ακόμα και σε ολόκληρη την συνεδρία μας. Είναι εξίσου σημαντικά για εκείνους, ειδικά αν έχουμε παραμείνει για πολύ καιρό στα αρνητικά συναισθήματα και γεγονότα, είτε στο «εκεί και τότε», είτε στο «εδώ και τώρα».

Αντίστοιχα, όταν κάποιος βιώσει αρνητικά γεγονότα, όπως μια απώλεια, μια δυσάρεστη αλλαγή στη ζωή του ή ένα οικονομικό πρόβλημα, μπορεί να νιώσει προσωρινά δυστυχισμένος. Ωστόσο, η δυστυχία του θα τείνει επίσης να επιστρέψει στο προηγούμενο επίπεδο με το πέρασμα του χρόνου.

Με αυτόν τον τρόπο εξηγείτε γιατί πολλοί άνθρωποι δεν είναι πάντα ευτυχισμένοι αφού επιτύχουν στόχους, όπως τον πλούτο, τη δόξα ή την εξουσία, καθώς η ευτυχία τους προσαρμόζεται και πάλι σε ένα βασικό επίπεδο. Αυτό το φαινόμενο είναι γνωστό και ως “η συνήθεια της ευτυχίας” και η θεωρία της Ανθρώπινης Προσαρμογής παρέχει μια εξήγηση. Η θεωρία έχει εξαιρετικά σημαντικές επιπτώσεις για την ψυχολογία και την ευημερία, καθώς δείχνει ότι η αναζήτηση διαρκούς ευτυχίας μέσω υλικών αγαθών ενδέχεται να μην είναι αποτελεσματική, καθώς οι άνθρωποι συχνά προσαρμόζονται στις νέες συνθήκες και επιστρέφουν ξανά σε ένα σταθερό επίπεδο ευτυχίας.

---

Seligman’s PERMA Model

Στην συνέχεια, θα αναφερθώ στην θεωρία που αντιπροσωπεύει πέντε βασικούς παράγοντες (Seligman’s PERMA Model), οι οποίοι συμβάλλουν στην ευημερία του ανθρώπου.

• Πρώτον, είναι η Θετική Συναίσθηση, η οποία αναφέρεται στην εμπειρία του να βιώνουμε θετικά συναισθήματα, όπως η χαρά, η ευτυχία, η αγάπη και η ηδονή.
• Έπειτα, είναι η Συγκίνηση, η οποία αναφέρεται στο να αφοσιωνόμαστε σε δραστηριότητες που μας κρατούν εντελώς αφοσιωμένους και εμπλεκόμενους, χωρίς να αισθανόμαστε βαρεμάρα ή αδιαφορία μέσα σε αυτές.
• Στη συνέχεια, οι Σχέσεις, στις οποίες αναφέρεται η σημασία των θετικών και υγιών σχέσεων με άλλους ανθρώπους, καθώς οι κοινωνικές σχέσεις και η σύνδεση με άλλους ανθρώπους έχουν σημαντική επίδραση στην ευημερία.
• Ακόμη, το Νόημα, αναφέρεται στον αναζητούμενο νόημα και σκοπό στη ζωή. Η αίσθηση ότι οι δραστηριότητες μας έχουν νόημα και σκοπό μπορεί να συμβάλλει στην ευημερία της ζωής μας.
• Τέλος, το Επίτευγμα, αναφέρεται στην επίτευξη προσωπικών και επαγγελματικών στόχων και επιτευγμάτων. Η αίσθηση ότι επιτυγχάνετε κάτι σημαντικό στη ζωή μας μπορεί να συνδέεται με την ευημερία. Το να επιτυγχάνουμε τους στόχους μας και να αναγνωρίζουμε τις επιτυχίες μας είναι σημαντικό για την ευημερία στην καθημερινότητά μας. Αυτή η διάσταση αναφέρεται στην ικανότητα να αισθανόμαστε ότι καταφέρνουμε και προοδεύουμε στη ζωή μας.

Εν κατακλείδι, το μοντέλο PERMA υποστηρίζει ότι η ευημερία δεν αποτελείται απλώς από την απουσία αρνητικών συναισθημάτων, αλλά είναι μια πολυδιάστατη κατάσταση που επιτυγχάνεται μέσω της εμπειρίας θετικών συναισθημάτων, της αφοσίωσης σε δραστηριότητες, των κοινωνικών σχέσεων, του νοήματος της ζωής, ξεχωριστά για τον καθένα από εμάς και των επιτευγμάτων. Αυτοί οι πέντε παράγοντες επίκειται να συμβάλλουν στη δημιουργία μιας βιώσιμης και ισορροπημένης ευημερίας στη ζωή των θεραπευόμενων μας, αν τους βοηθήσουμε και εμείς με την σειρά μας ως θεραπευτές τους να τα εντάξουν καθολικά.

---

Θεωρία της Αυτονομίας

Παρακάτω, θα αναφερθώ στην θεωρία της Αυτονομίας (Self-Determination Theory – SDT, Richard M. Ryan & Edward L. Deci, 1980), η οποία είναι μια ψυχολογική θεωρία που αναλύει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αναπτύσσουμε την ίδια μας την αυτονομία και διακινδυνεύουμε την αυτοπραγμάτωσή μας.

Υπάρχουν τρεις βασικοί τύποι κινήτρων που επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας:

1. Η Εξωτερικότητα: Όταν κάποιος ενεργεί γιατί επιβάλλονται ανταμοιβές ή ποινές από άλλους.
2. Η Εσωτερικότητα: Όταν κάποιος ενεργεί επειδή αναγνωρίζει και αξίζει τη σημασία της δραστηριότητας για τον εαυτό του.
3. Ο Αυθορμητισμός: Όταν κάποιος ενεργεί επειδή το ίδιο το ενδιαφέρον και η ικανοποίηση προέρχονται από την ίδια τη δραστηριότητα.

Επίσης, ακολούθως, υπάρχουν τρεις βασικές ανθρώπινες ανάγκες που επηρεάζουν την αυτονομία και την ευημερία:

1. Η ανάγκη για αυτονομία (Autonomy): Αναφέρεται στον επιθυμητό βαθμό ελέγχου που έχει ένα άτομο πάνω στις δραστηριότητές του. Οι θεραπευόμενοι χρειάζονται να αισθάνονται ότι έχουν την ελευθερία να επιλέγουν και να πράττουν, ανεξάρτητα από εξωτερικές πιέσεις που δέχονται από το περιβάλλον τους.
2. Η ανάγκη για συνάφεια (Relatedness): Αναφέρεται στον χαρακτήρα των σχέσεων μας με άλλους ανθρώπους. Οι θεραπευόμενοι χρειάζονται συναισθηματική σύνδεση και συνεργασία με άλλους για να αισθάνονται ικανοποίηση και ευημερία στην ζωή τους. Για αυτό τον λόγο είναι πολύ σημαντικός ο ρόλος μας, καθώς τους μαθαίνουμε ‘από την αρχή’ να σχετίζονται με πιο υγιείς συμπεριφορές.
3. Η ανάγκη για επικοινωνία (Competence): Αναφέρεται στο αίσθημα της ικανοποίησης και της αυτο-αποτελεσματικότητας που προκύπτει από την επίτευξη στόχων και αποστολών. Οι θεραπευόμενοι χρειάζονται να αισθάνονται ότι μπορούν να επιτύχουν τους στόχους που έχουν θέσει.

Υποστηρίζετε πως όταν οι θεραπευόμενοι έχουν τη δυνατότητα να ικανοποιήσουν αυτές τις τρεις βασικές ανθρώπινες ανάγκες, τότε είναι πιο πιθανό να είναι εσωτερικά κινητοποιημένοι και να αναπτύσσουν θετικά συναισθήματα, υγιείς συμπεριφορές, σχέσεις, καθώς και ευημερία. Αντίθετα, όταν οι ανάγκες αυτές παραμελούνται ή καταπατούνται, μπορεί να προκύψουν προβλήματα, όπως η έλλειψη ενδιαφέροντος, η αδυναμία επίτευξης στόχων και το αυξημένο στρες, τόσο σωματικά, όσο και ψυχολογικά.

---

Θεωρία της Ροής

Έπειτα, βασιζόμενη στην Θεωρία της Ροής (Flow Theory, Mihaly Csikszentmihalyi, 1970), θα επιχειρήσω να εξετάσουμε την εμβάθυνση και την ευχαρίστηση που νιώθουμε όταν επιδιώκουμε δραστηριότητες που μας προκαλούν συναισθήματα και μας ενδιαφέρουν έντονα. Η παραπάνω θεωρία προτείνει ότι η εμπειρία της ροής συμβαίνει όταν υπάρχει μια ισορροπία μεταξύ των προκλήσεων που αντιμετωπίζουμε σε μια δραστηριότητα και των δεξιοτήτων μας.

Παρακάτω θα αναφέρω τα βασικά στοιχεία που υποστηρίζει η Θεωρία της Ροής:

1. Η Ροή: Η ροή είναι μια κατάσταση όπου αισθανόμαστε ‘βυθισμένοι’ και ευχαριστημένοι με μια δραστηριότητα, αφού κατά τη διάρκεια της ροής, χάνουμε τον πραγματικό χρόνο και εστιαζόμαστε αποκλειστικά στην εκάστοτε δραστηριότητα.
2. Η Ισορροπία των Προκλήσεων και των Δεξιοτήτων: Η ροή συμβαίνει όταν οι απαιτήσεις μιας δραστηριότητας ταιριάζουν με τις δεξιότητες του ατόμου. Αν οι προκλήσεις είναι υπερβολικές σε σχέση με τις δεξιότητές μας, αισθανόμαστε άγχος και στρες. Αν οι προκλήσεις είναι χαμηλές σε σχέση με τις δεξιότητές μας, νιώθουμε ανία, πλήξη και αθυμία. Η ισορροπία ανάμεσά τους είναι κρίσιμη για την εμφάνιση της ροής.
3. Η Συνειδητή Ενασχόληση: Κατά τη διάρκεια της ροής, ο νους μας είναι εντελώς εστιασμένος στην τρέχουσα δραστηριότητα που έχουμε καταπιαστεί. Ξεχνάμε τον εαυτό μας, τον χρόνο, καθώς και τις εξωτερικές ανησυχίες.
4. Η Αυτοκαθοδήγηση: Κατά τη διάρκεια της ροής, είμαστε σε θέση να αυτοκαθοδηγούμε την επίτευξη των στόχων μας. Η ενέργεια ρέει αυτόματα προς τη σωστή κατεύθυνση. Πιστεύω όλοι μας έχουμε πει ή έχουμε ακούσει μέσα στο θεραπευτικό δωμάτιο την φράση: «Έχω ένα καλό προαίσθημα για…».
5. Τέλος, η Αίσθηση Ελέγχου: Κατά τη διάρκεια της ροής, αισθανόμαστε ότι έχουμε ένα υψηλό επίπεδο ελέγχου πάνω στην κατάσταση. Αυτό δημιουργεί αίσθηση αυτοπεποίθησης και ικανοποίησης.

Συνοψίζοντας, η Θεωρία της Ροής αναλύει την ξεχωριστή εμπειρία της κίνησης στην καθημερινή ζωή μας, μαζί και τους παράγοντες που την επηρεάζουν, καθώς και τη σχέση της με την ευημερία. Είναι ένα σημαντικό πλαίσιο για την κατανόηση του πώς οι θεραπευόμενοι μας βιώνουν την ικανοποίηση και την ευτυχία στη ζωή τους και πώς εμείς ως ειδικοί ψυχικής υγείας μπορούμε να βελτιώσουμε αυτές τις εμπειρίες στο «εδώ και τώρα».

---

Θεωρία της Επέκτασης-και-της-Κατασκευής

Τελειώνοντας με την θεωρία της Επέκτασης και της Κατασκευής (Broaden-and-Build, Barbara Fredrickson, 2004), ισχυρίζομαι ότι οι θετικές συναισθηματικές καταστάσεις έχουν τη δυνατότητα να διευρύνουν (“broaden”) τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε και αντιδρούμε στον κόσμο γύρω μας, ενώ ταυτόχρονα οδηγούν στη δημιουργία (“build”) μεγαλύτερων ψυχολογικών ανοιγμάτων. Κατά τη διάρκεια θετικών συναισθηματικών καταστάσεων, όπως είναι το αίσθημα της χαράς, της ευτυχίας και της αγάπης, η προσοχή μας ανοίγεται και επεκτείνεται προς νέες ιδέες και εμπειρίες. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένη δημιουργικότητα, ευεξία και κοινωνικές σχέσεις. Επίσης, η θεωρία υποστηρίζει ότι η συσσώρευση θετικών εμπειριών και συναισθημάτων μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη μακροπρόθεσμων ψυχολογικών πόρων, όπως είναι η αντοχή στις ψυχικές αντιξοότητες, η αυτοπεποίθηση και η κοινωνική επικοινωνία.

Συνοψίζοντας, η θεωρία “broaden-and-build” υποστηρίζει ότι τα θετικά συναισθήματα έχουν θετικές επιπτώσεις στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμαστε, αντιδρούμε και αντιμετωπίζουμε τη ζωή μας, και μπορούν να ενισχύσουν την ψυχολογική μας ευεξία και ανθεκτικότητα.

---

Επίλογος

Κλείνοντας, κριτήριο επιλογής των παραπάνω θεωριών ήταν η προσπάθειά μου να ισορροπήσουμε τα θετικά συναισθήματα και να αποφύγουμε όσο μας επιτρέπεται η ενοχή για αυτά. Από τις παραπάνω θεωρίες, συμπεραίνουμε ότι για να βιώσουμε θετικά συναισθήματα και να φτάσουμε στο “απολαμβάνειν”, χωρίς να νιώθουμε ενοχή, πρέπει να αποδεχόμαστε το επίπεδο ευτυχίας μας ως κάτι δυναμικό και όχι σταθερό. Να επιδιώκουμε δραστηριότητες που μας προσφέρουν θετική συναισθηματικότητα, συμμετοχή, σχέση, νόημα και δραστηριότητα. Να ικανοποιούμε τις βασικές μας ψυχολογικές ανάγκες για σχέση και αυτονομία και να επιλέγουμε δραστηριότητες, που είναι σύμφωνες με τις δυνάμεις και τις δεξιότητές μας.

Συνολικά, η πρακτική της Θετικής Ψυχολογίας μπορεί να βοηθήσει τους θεραπευόμενους μας, αλλά και εμάς τους ίδιους να αντιμετωπίσουμε τις καθημερινές προκλήσεις της ζωής με πιο θετικό τρόπο, απολαμβάνοντας περισσότερο τις θετικές στιγμές στην καθημερινότητά μας και ενοχοποιώντας λιγότερο τον εαυτό μας.

Μας αξίζει η φροντίδα, ας μην το ξεχνάμε!

---

Συγγραφέας : Φωτάκη Χριστίνα, Ψυχολόγος Συνθετικής Προσέγγισης στο κέντρο Δέντρο της Θεραπείας

---

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Theory of Flow by Mihaly Csikszentmihalyi

Broaden and Build Theory

Broaden and Build Theory

Seligman, M. E. P. (2011). Flourish: A visionary new understanding of happiness and well-being. Free Press.

Compton, W. C., & Hoffman, E. (2013). Positive psychology: The science of happiness and flourishing. Wadsworth Cengage Learning.

David, S. A., Boniwell, I., & Ayers, A. C. (2014). The Oxford handbook of happiness. Oxford University Press.

Brickman, P., & Campbell, D. T. (1971). Hedonic relativism and planning the good society. In M. H. Appley (Ed.), Adaptation-level theory: A symposium (pp. 287–302). Academic Press.

Seligman, M. E., & Csikszentmihalyi, M. (2000). Positive psychology: An introduction. American Psychologist, 55(1), 5–14. https://doi.org/10.1037/0003-066X.55.1.5

Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2017). Self-determination theory: Basic psychological needs in motivation, development, and wellness. The Guilford Press. https://doi.org/10.1521/978.14625/28806