Θεωρία συνωμοσίας : το γιατί και το πως

Τι σημαίνει θεωρία συνωμοσίας

Ο όρος θεωρία συνωμοσίας είναι πολύ απλά η προσπάθεια να εξηγηθεί ένα γεγονός ως το αποτέλεσμα μυστικών ενεργειών από ισχυρές ομάδες εξουσίας. Οι θεωρίες συνωμοσίας αφορούν συχνά τις ενέργειες των κυβερνήσεων, αλλά οποιαδήποτε ομάδα που θεωρείται ισχυρή μπορεί να κατηγορηθεί και ως κακόβουλη.

Οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι ένα νέο φαινόμενο, υπήρχαν από τη αρχαιότητα, αλλά φαίνεται να έχουν ανέβει στο προσκήνιο τα τελευταία χρόνια. Η έρευνα για τα αίτια της μεγάλης απήχησης που αυτά τα αφηγήματα έχουν στις ευρύτερες μάζες μόλις πρόσφατα έχει ξεκινήσει. Ενώ μπορεί να φαίνεται ότι αυτές οι πεποιθήσεις είναι σπάνιες, η έρευνα έχει δείξει ότι είναι εκπληκτικά κοινές.

Η δημόσια υποστήριξη που προβεβλημένα πρόσωπα (celebrities) π.χ. του καλλιτεχνικού χώρου παρέχουν σε διάφορες αμφιλεγόμενες θεωρίες φαίνεται ότι συμβάλλει στη διάδοσή τους.

Ο θεωρίες συνωμοσίας έχουν βαθιές ψυχολογικές βάσεις, παρούσες σε όλους τους ανθρώπους. Επιπλέον εγγενή χαρακτηριστικά του τρόπου σκέψης των ανθρώπων που εκφράζονται με τον όρο biases, παίζουν σημαντικό ρόλο στην αντίληψη των γεγονότων και άρα στη διάδοση των fake news.

Ψυχολογικά χαρακτηριστικά θεωριών συνωμοσίας

Τίποτα δεν είναι τυχαίο, όλα συνδέονται

Ναι κι όμως στο υπόβαθρο μιας θεωρίας συνωμοσίας παράγοντες όπως η τύχη και η σύμπτωση δεν υπάρχουν, στη ζωή όλα γίνονται για κάποιο λόγο που πάντα είναι και κρυφός. Πρόκειται για παραλλαγή στο θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης, μια γνωσιακή προκατάληψη που αφορά την τάση μας να αποδώσουμε ένα γεγονός σε κάποιο σκόπιμο, εσωτερικό κίνητρο παρά σε περιστάσεις και συμπτώσεις. Ο ψυχολογικός χειρισμός επεκτείνεται μάλιστα καθώς αποδίδεται χαμηλή νοημοσύνη ή υπονοείται ότι πρέπει να είσαι χαζός για να σκεφτείς ότι μπορεί κάτι να συνέβη λόγω τύχης.

Εγώ κατέχω τη μυστική γνώση

Μια θεωρία συνωμοσίας εξηγεί γιατί συμβαίνουν σπουδαία γεγονότα και “αποκαλύπτει” τη σημασία λεπτομερειών που οι πολλοί δεν έχουν εντοπίσει. Έτσι οι συνωμοσιολόγοι νιώθουν σπουδαίοι και ξεχωριστοί, καθώς αυτοί μόνο γνωρίζουν, ενώ οι άλλοι όχι. Οι θεωρίες συνωμοσίας προσφέρουν μια σαγηνευτική τόνωση του εγώ. Οι πιστοί συχνά θεωρούν τους εαυτούς τους μέρος μιας επιλεγμένης ομάδας που-σε αντίθεση με τις πλανεμένες μάζες-έχει καταλάβει τι πραγματικά συμβαίνει.

Το άγνωστο και η αβεβαιότητα

Είναι ίσως πλέον ευρύτερα γνωστό ότι το άγνωστο προκαλεί άγχος και ανασφάλεια σε αρκετούς ανθρώπους. Είναι ψυχολογικά πολύ δύσκολο να αποδεχτούν πολλοί ότι τα γεγονότα ακόμη και στη σημερινή εποχή της αφθονίας και της υπερτίμησης της τεχνολογίας, δεν είναι δυνατόν να ελεγχθούν πλήρως και απλά συμβαίνουν. Η τύχη και η σύμπτωση δεν ελέγχονται, είναι αφηρημένες δυνάμεις που είμαστε υποτίθεται στο έλεός τους, οπότε προκειμένου να μην αντιμετωπιστεί αυτή η πιθανότητα, δημιουργείται ψυχολογική άμυνα. Αρνούμαστε και επιλέγουμε εξηγήσεις που κάνουν το άγνωστο γνωστό. Το ξέρω γίνεται πιστεύω.

Εμείς και αυτοί

Εμείς είμαστε αυτοί που έχουμε καταλάβει τι γίνεται και βρισκόμαστε απέναντι σε αυτούς από τους οποίους η συνωμοσία εκπορεύεται. Δημιουργούμε ένα διαχωρισμό που μας προστατεύει από τους συνωμότες και μια σύνδεση με εκείνους που πιστεύουν τα ίδια. Ή είσαι μαζί μας ή εναντίον μας. Αν δεν είσαι μαζί μας είσαι ή πρόβατο ή θύτης.

Δεν υπάρχει περίπτωση να μην ισχύει

Μια θεωρία συνωμοσίας είναι ακλόνητη και αδιαμφισβήτητη. Μάλιστα σε περίπτωση που κάποιοι “βαλτοί” παρουσιάζουν αποδείξεις περί του αντιθέτου, ο συνωμοσιολόγος θα το ερμηνεύσει ως ένα ακόμη στοιχείο ότι η συνωμοσία είναι ισχυρή και σε πλήρη εξέλιξη.

Οι θεωρίες συνωμοσίας κεντρίζουν το ενδιαφέρον

Ένα άρθρο στο British Journal of Psychology αποκαλύπτει έναν άλλο λόγο για τον οποίο οι θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να είναι ελκυστικές. Ο Jan-Willem van Prooijen στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ και οι συνεργάτες του διαπίστωσαν ότι οι θεωρίες συνωμοσίας προκαλούν μια ισχυρότερη συναισθηματική αντίδραση από τη σχετικά βαρετή, αλλά αληθινή πραγματικότητα και αυτό ενθαρρύνει την πίστη σε αυτές, ειδικά για άτομα που το sensation seeking χαρακτηριστικό της προσωπικότητας εκφράζεται σε υψηλό βαθμό.

---

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ύπαρξη υψηλού στρες είτε με τη μορφή στρεσσογόνων γεγονότων ζωής είτε με τη μορφή ευαλωτότητας ορισμένων ατόμων σε υψηλό άγχος, καθιστά πιο πιθανή την πίστη σε μια θεωρία συνωμοσίας, σύμφωνα με έρευνες.

Γιατί ενδίδουμε σε συνωμοσιολογία με τίτλους

• Ανάγκη για κατανόηση
• Ανάγκη για έλεγχο
• Ανάγκη να ανήκουμε ή να νιώθουμε ξεχωριστοί

---

Θεωρίες συνωμοσίας και δημόσια υγεία

Οι θεωρίες συνωμοσίας μπορούν πράγματι να έχουν αρνητικές συνέπειες για τη δημόσια υγεία, ειδικά στον τομέα του εμβολιασμού όπου η έρευνα δείχνει ότι οι άνθρωποι που πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας κατά των εμβολίων είναι πιο διστακτικοί να εμβολιαστούν. Αντιεμβολιαστικές θεωρίες δεν πρωτοεμφανίστηκαν επί covid-19, μεγάλη απήχηση έχει η αντίληψη ότι τα εμβόλια βλάπτουν (και οι γιατροί το ξέρουν) και όλοι θυμόμαστε τις αιτιάσεις περί αυτισμού από το εμβόλιο της ιλαράς.

Άλλες δημοφιλείς θεωρίες συνωμοσίας περί υγείας αφορούν π.χ. ότι η φαρμακευτική βιομηχανία σκοπίμως διαδίδει ασθένειες ή ότι τα εμβόλια προκαλούν ασθένειες αντί να τα αποτρέπουν, ότι υπάρχει θεραπεία του καρκίνου και άλλων ασθενειών που οι φαρμακευτικές την ξέρουν, αλλά μας την κρύβουν για να κερδίζουν ή το ότι το φθόριο που περιέχεται στις οδοντόκρεμες δηλητηριάζει τους ανθρώπους ή ότι το AIDS αποτέλεσε μυστικό όπλο της αμερικανικής κυβέρνησης κατά των μαύρων.

Η πανδημία COVID-19 φαίνεται να παρείχε πρόσφορο έδαφος για θεωρίες συνωμοσίας που θα μπορούσαν να είναι επιβλαβείς. Εάν οι άνθρωποι πιστεύουν ότι ο ιός είναι ψεύτικος ή το εμβόλιο βάζει τσιπάκι στον οργανισμό μας, είναι λιγότερο πιθανό να λάβουν προληπτικά μέτρα όπως χρήση μάσκας και εμβολιασμό.

Το μεγάλο πρόβλημα είναι ότι οι θεωρίες συνωμοσίας μπορούν εντέλει να κοστίσουν την υγεία ή και τη ζωή των “πιστών”, οι οποίοι συχνά είναι πολύ δύσπιστοι στην επιστήμη και τη συμβατική ιατρική. Εναλλακτικές θεραπείες που στην καλύτερη περίπτωση είναι ελάχιστα βοηθητικές και στη χειρότερη θανατηφόρες είναι πολύ δημοφιλείς σε αρνητές και συνωμοσιολογικούς κύκλους.

Η εσφαλμένη πεποίθηση εδώ είναι ότι κάθε τι φυσικό, είναι οπωσδήποτε καλό και υγιεινό, ενώ το τεχνητό είναι πάντα ύποπτο.

---

Αντιμετώπιση – διαχείριση συνωμοσιολογίας

Ήδη στο διαδίκτυο υπάρχουν αρκετές σελίδες με τρόπους για την κατάλληλη διαχείριση της συνωμοσιολογίας σε ατομικό επίπεδο π.χ. εδώ.

Όσον αφορά τη δημόσια υγεία, μηνύματα που εστιάζουν σε ρεαλιστικά πράγματα που μπορούν να κάνουν οι άνθρωποι για να πάρουν τον έλεγχο της υγείας τους θα μπορούσαν να προωθούνται πιο δραστικά από θεσμικούς φορείς.

Οι παλινωδίες στην ενημέρωση για σημαντικά θέματα υγείας και ένα ελάχιστο ποσοστό “αρνητών” ειδικών (που όμως λαμβάνει δυσανάλογη προβολή) που είτε για λόγους προσωπικής προβολής είτε επειδή όντως έχουν διαφορετική άποψη μεταφράζοντας διαφορετικά κάποια δεδομένα, ενστερνίζονται αντιεπιστημονικές αφηγήσεις, είναι επίσης παράγοντες που μεγαλώνουν τη σύγχυση του κόσμου.

Αν οι ίδιοι οι επιστήμονες εκφράζουν αντιφατικά μηνύματα, οι πολίτες (που δεν έχουν και το αντίστοιχο γνωστικό υπόβαθρο) τι πρέπει να πιστέψουν;

Η ευθύνη των ΜΜΕ είναι επίσης διαχρονική μέσω της γραμμής “νέα είναι ό,τι πουλάει“. Κάποτε θα πρέπει να εκλείψει ο στρουθοκαμηλισμός για το ρόλο αυτόν, μέσω της κατάλληλης οριοθέτησής τους από την πολιτεία. Επιπλέον, η παραπληροφόρηση διαδίδεται έξι φορές γρηγορότερα στο fb σε σχέση με επιστημονικά δεδομένα.

Η ψυχολογική επίδραση του τρόπου που παρουσιάζονται οι ειδήσεις στο κοινό είναι ζήτημα που καιρό τώρα έχει υποτιμηθεί.

Μια θεωρία συνωμοσίας βασίζεται συνήθως στην απουσία εμπιστοσύνης που διέπει μέρος της κοινωνίας απέναντι σε θεσμούς και κυβερνήσεις. Δυστυχώς αν και η συνωμοσιολογία από μόνη της είναι ανορθολογική, πολλά από τα κοινωνικά προβλήματα που προσπαθεί να εξηγήσει είναι υπαρκτά. Για παράδειγμα το χαμηλό επίπεδο της δημόσια υγείας και της παιδείας, η διαφθορά, η αναξιοκρατία, η αδιαφορία για το περιβάλλον κ.α. είναι διαχρονικά προβλήματα πολλών χωρών παγκοσμίως και της Ελλάδος βεβαίως βεβαίως. Το γιατί υπάρχουν αυτά σηκώνει μεγάλη συζήτηση, όντας πάντα πολυσύνθετο θέμα.

Οι άνθρωποι είναι δικαιολογημένα θυμωμένοι με την κατάσταση του κόσμου, αλλά δεν αντιλαμβάνονται πλήρως πώς λειτουργούν τα οικονομικά και πολιτικά συστήματα, έτσι προσκολλώνται σε εύκολα προσβάσιμες θεωρίες που ο κάθε συνωμοσιολόγος προωθεί (με ή χωρίς ατζέντα).

Η τραυματισμένη σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ μεγάλου μέρους των πολιτών και πολιτείας είναι λοιπόν ένα θέμα που δεν πρέπει να αγνοηθεί ή βολικά να παραμεριστεί ως πρόβλημα των πρώτων.

Ίσως ο καλύτερος τρόπος ώστε οι θεσμοί να επιδιορθώσουν την κλονισμένη αξιοπιστία τους και παράλληλα να καταπολεμήσουν τις θεωρίες συνωμοσίας είναι να τους επιτεθούν στην πηγή – αντιμετωπίζοντας την κοινωνική ανισότητα, το χαμηλό επίπεδο υγείας και παιδείας και τα αμέτρητα περιστατικά πραγματικής συνωμοσίας και διαφθοράς που μαστίζουν την κοινωνία, την πολιτική και την οικονομία μας.

Ή μήπως αυτά δεν υπάρχουν;

---

Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής