Τι είναι η φοβία
Φοβία είναι ένας υπερβολικός και παράλογος φόβος που οφείλεται στην έκθεση σε συγκεκριμένο φοβικό ερέθισμα.
Συνυπάρχει άγχος για τις φοβίες κυρίως στην αναμονή έκθεσης στο επίμαχο φοβικό ερέθισμα, ακόμη και στην παραμικρή λεκτική αναφορά σε αυτό. Επιπλέον αρνητικές σκέψεις για τα ερεθίσματα αυτά ανακινούνται περισσότερο στο νου του φοβικού. Ως αποτέλεσμα, οι ασθενείς με φοβίες θα προσπαθήσουν να αποφύγουν με οποιοδήποτε τρόπο το ερέθισμα που τους προκαλεί φόβο.
Η φοβία είναι ουσιαστικά φόβος με τη διαφορά ότι είναι πιο εστιασμένος, πιο έντονος και χρόνιος. Κάποιος που πάσχει από μια ειδική φοβία, μπορεί γενικά να είναι άτομο που δε φοβάται εύκολα σε άλλες πτυχές της ζωής του.
Οι φοβιες έχουν συχνότητα 5-15% περίπου στο γενικό πληθυσμό με επικράτηση στο γυναικείο φύλο.
Φοβίες ποιοι τύποι υπάρχουν
Οι ειδικές φοβίες συνήθως ξεκινούν από παιδική ηλικία και παραμένουν στην ενήλικη ζωή. Οι συχνότερες είναι :
- Ζωοφοβίες : Φοβία που μπορεί να φορά οποιοδήποτε ζώο συχνότερα για ποντίκια, αράχνες, κατσαρίδες, φίδια
- Περιβαλλοντικά-καιρικά φαινόμενα : καταιγίδες, ζέστη, νερό, πλημμύρες, πυρκαγιές
- Καταστάσεις : Υψοφοβία (ακροφοβία), κλειστοφοβία π.χ. σε ασανσέρ, αεροπλάνα, φοβία κατάποσης, οδήγησης
- Βελόνες-αίμα-τραυματισμοί : Μια κλασική περίπτωση στην οποία τα άτομα που έχουν τη συγκεκριμένη ειδική φοβία έχουν λιποθυμική τάση στη θέα και λήψη αίματος. Μελέτες έχουν διαπιστώσει ότι το 4% του πληθυσμού των ΗΠΑ έχει αυτή τη φοβία και ότι το 20-50% των εφήβων και το 20-30% των νέων ενηλίκων φοβούνται τις βελόνες.
- Φοβία φαρμάκων
- Υπάρχουν όμως και πολλοί άλλοι τύποι πιο σπάνιοι που δεν κατατάσσονται κάπου όπως φοβία για συγκεκριμένα μέρη, καθρέφτες, για ήχους κ.α.
Αγοραφοβία και κοινωνική φοβία είναι επίσης φοβίες, αλλά αναπτύσσονται συνήθως πιο μετά στη ζωή π.χ. από εφηβεία ή στην ενήλικη ζωή. Η αγοραφοβία συνδέεται με το φόβο του να βρίσκεται κανείς σε εξωτερικά μέρη, ενώ η κοινωνική φοβία αφορά μέρη όπου βρίσκονται και άλλοι άνθρωποι ασχέτως αν είναι εντός ή εκτός.
Μάθετε περισσότερα τόσο για την αγοραφοβία, όσο και για την κοινωνική φοβία στα σχετικά ειδικά άρθρα.
Διάγνωση φοβίας
Για να μιλήσουμε για ύπαρξη φοβιας πρέπει :
- Το συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση προκαλεί σχεδόν πάντα άμεσο φόβο ή άγχος
- Τα παιδιά μπορεί να εκφράσουν το φόβο ή το άγχος τους με κλάμα, ξεσπάσματα, πάγωμα ή προσκόλληση.
- Το φοβικό αντικείμενο ή κατάσταση αποφεύγεται ενεργά και επίμονα για 6 μήνες ή περισσότερο.
- Ο φόβος ή το άγχος που βιώνουμε είναι δυσανάλογοι με τον πραγματικό κίνδυνο που θέτει το συγκεκριμένο αντικείμενο ή κατάσταση.
- Ενδέχεται να υπάρχει αξιοσημείωτη δυσφορία ή βλάβη σε κοινωνικούς, επαγγελματικούς ή άλλους σημαντικούς τομείς λειτουργίας.
- Τα συμπτώματα δεν μπορούν να εξηγηθούν από άλλη ψυχιατρική διαταραχή όπως η υποχονδρίαση, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (OCD), διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD), άγχος αποχωρισμού, διαταραχή κοινωνικού άγχους ή τέλος κατάχρηση ουσιών.
Γιατί έχουμε φοβιες
Τα ακριβή αίτια δεν είναι γνωστά.
Ωστόσο, ορισμένες θεωρίες προτείνουν ότι μια ειδική φοβία μπορεί να αναπτυχθεί λόγω συσχέτισης ενός συγκεκριμένου αντικειμένου ή κατάστασης με συναισθήματα όπως ο φόβος και ο πανικός. Δύο θεωρίες που έχουν να κάνουν με τρόπους μάθησης έχουν προταθεί για να δείξουν αυτή τη σύνδεση.
Η πιο κοινή θεωρία ονομάζεται κλασική ευαισθητοποίηση και πρεσβεύει ότι μια φοβία εγκαθίσταται όταν ένα γεγονός που προκαλεί φόβο ή άγχος συνδυάζεται με ένα ουδέτερο γεγονός. Ένα απλό παράδειγμα είναι φερειπείν όταν μια δραστηριότητα όπως η οδήγηση συνδυάζεται με μια έντονη συναισθηματική/τραυματική εμπειρία όπως ένα ατύχημα. Ως αποτέλεσμα, το άτομο γίνεται επιρρεπές σε μια χρόνια συναισθηματική συσχέτιση μεταξύ οδήγησης και άγχους και αναπτύσσει συμπεριφορική αποφυγή της οδήγησης για να μη βιώνει το άγχος.
Άλλη μια σχετική περίπτωση είναι ο τόπος και ο χρόνος που κάποιος θα βιώσει ένα αίσθημα πανικού. Για παράδειγμα αν κάποιος πάθει μια κρίση πανικού σε ένα πλοίο, μετά ενδέχεται να φοβάται τα πλοία, καθώς ο εγκέφαλός του του έχει δώσει την εσφαλμένη πληροφορία ότι το πλοίο είναι η αιτία του πανικού.
Ένας άλλος μηχανισμός σύνδεσης είναι η μίμηση, κατά την οποία ένα άτομο παρατηρεί μια αντίδραση σε ένα άλλο άτομο και εσωτερικεύει τους φόβους ή τις προειδοποιήσεις του άλλου ατόμου σχετικά με τους κινδύνους ενός συγκεκριμένου αντικειμένου ή κατάστασης. Πρόκειται για την τυπική διαδικασία μέσω της οποίας λαμβάνουμε και υιοθετούμε διάφορα χαρακτηριστικά από τους γονείς μας, αλλά και άλλα άτομα του στενού μας περίγυρου.
Τέλος αναγνωρίζεται κληρονομική διάσταση σε ορισμένες φοβίες όπως π.χ. για το αίμα/βελόνες. Η συγκεκριμένη φοβια έχει ξεχωριστό μηχανισμό από τις υπόλοιπες. Η τάση για λιποθυμία προκαλείται από μια ξαφνική πυροδότηση του παρασυμπαθητικού συστήματος, η οποία ακολουθεί την αρχική ενεργοποίηση του συμπαθητικού νευρικού συστήματος.
Γνωσιακές προκαταλήψεις όπως η προδιάθεση προσοχής συχνά εμπλέκονται στην αντίληψη του φοβικού ατόμου.
Φοβίες αντιμετώπιση
“Πως θα ξεπεράσω τις φοβίες μου” αναρωτιούνται πολλοί χωρίς όμως να είναι πάντα διατεθειμένοι να ακολουθήσουν την κατάλληλη προσέγγιση. Μια φοβία χρειάζεται διαχείριση και αντιμετώπιση αν σας δημιουργεί πρόβλημα στην καθημερινότητα.
Η αποφυγή ή διαφυγή είναι ο κατεξοχήν τρόπος που ο φοβικός ασθενής θα υιοθετήσει ώστε “να διαχειριστεί μόνος του το πρόβλημα”. Το πρόβλημα είναι ότι η αποφυγή δε “νικάει τις φοβίες”, αντιθέτως τις συντηρεί και τις επιδεινώνει. Αυτό συμβαίνει γιατί :
- Εμποδίζει τη μάθηση ότι οι καταστάσεις δεν είναι απειλητικές
- Αυξάνεται η ευαισθησία σε απειλητικά στοιχεία
- Η υποκειμενική/προσωρινή ανακούφιση ευοδώνει την επανάληψη της συμπεριφοράς αυτής
- Δημιουργείται ενοχή και ντροπή, απογοήτευση και χαμηλή αυτοπεποίθηση για το “πρόβλημα που δε φεύγει”.
Ένας από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους θεραπείας για τις ειδικές φοβίες είναι η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία (CBT). Η CBT στοχεύει στην ενίσχυση της συνειδητοποίησης ότι το φοβικό ερέθισμα είναι ασφαλές, αντίληψη που σταδιακά θα επικρατήσει έναντι της προβληματικής μάθησης που όπως προαναφέραμε έχει επιφέρει φοβία. Αυτό γίνεται μέσω συστηματικής απευαισθητοποίησης και έκθεσης.
Πρέπει να ειπωθεί βέβαια ότι η φοβία σε κάποιον με καταθλιπτική ή ναρκισσιστική προσωπικότητα είναι ένα διαφορετικό φαινόμενο από μια φοβία σε ένα χαρακτηρολογικά φοβικό άτομο (φοβική νεύρωση). Το ίδιο ισχύει και για τον τρόπο αντιμετώπισης.
Αντικαταθλιπτικά και αγχολυτικά φάρμακα δεν αντιμετωπίζουν την ίδια τη φοβία παρά μόνο μειώνουν το άγχος και τα σωματικά συμπτώματα (νευροφυτικά είναι ο παλιός όρος) όπως η ταχυπαλμία ή η ζάλη που εμφανίζονται λόγω της διέγερσης του αυτόνομου συμπαθητικού συστήματος. Πρόκειται για την αντίδραση μάχης-φυγής που είναι ριζωμένη φυλογενετικά στον άνθρωπο για την αντιμετώπιση των κινδύνων.
Μάθετε περισσότερα για το άγχος και τα συμπτώματα με τα οποία μπορεί να εκδηλωθεί.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής