Τι είναι η ψυχολογική κακοποίηση
Η λέξη κακοποίηση ετοιμολογικά βγαίνει από το «ποιώ κακό» δηλαδή «κάνω κακό».
Η ψυχολογική κακοποίηση είναι μια μορφή κακοποιητικής συμπεριφοράς που περιλαμβάνει τη χρήση λόγων, πράξεων ή παραλείψεων για να επηρεαστεί αρνητικά η συναισθηματική, ψυχική και πνευματική κατάσταση ενός ατόμου. Είναι μια εξαιρετικά επιβλαβής μορφή κακοποίησης που μπορεί να μην αφήνει εμφανή φυσικά σημάδια, αλλά έχει βαθύ αντίκτυπο στην αυτοεκτίμηση, την ψυχική υγεία και τη γενικότερη ευημερία του ατόμου.
Παραδείγματα ψυχολογικής κακοποίησης
- Υποτίμηση, υπονόμευση και ταπείνωση:
- Κριτική, κοροϊδία, προσβολές ή ειρωνεία με στόχο τη μείωση της αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης.
- Έλεγχος και χειραγώγηση:
- Απόπειρες ελέγχου της συμπεριφοράς, των αποφάσεων ή των σχέσεων του ατόμου. Gaslighting.
- Απειλές:
- Λεκτικές ή έμμεσες απειλές, που προκαλούν φόβο ή ανασφάλεια.
- Απομόνωση:
- Αποτροπή του ατόμου από το να έχει σχέσεις με φίλους, οικογένεια ή άλλες πηγές υποστήριξης.
- Αδιαφορία ή παραμέληση:
- Απόρριψη των συναισθημάτων, των αναγκών ή των ανησυχιών του άλλου.
- Ενοχοποίηση:
- Εξαναγκασμός του ατόμου να αισθάνεται υπεύθυνο για τις πράξεις ή τα συναισθήματα του κακοποιητή.
Συνέπειες της ψυχολογικής κακοποίησης
- Χαμηλή αυτοεκτίμηση.
- Άγχος και κατάθλιψη.
- Διαταραχές ύπνου.
- Απομόνωση και αίσθημα μοναξιάς.
- Μακροχρόνια ψυχικά τραύματα, όπως διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD).
;Oταν λέμε κακοποίηση δεν εννοούμε αποκλειστικά σωματική βία ή σεξουαλική. Θα πρέπει να αρχίσει ο κόσμος να έχει επίγνωση ότι η ψυχολογική κακοποίηση είναι μια «ύπουλη» μορφή κακοποίησης, πολύ συχνή αλλά αρκετά δύσκολο να αναγνωριστεί.
Η ψυχολογική κακοποίηση έχει να κάνει με το περιβάλλον και αφορά την οικογένεια, το σχολείο, το φροντιστήριο και άλλες ομάδες ανθρώπων στις οποίες σταδιακά συμμετέχει ο ανήλικος.
Παιδική κακοποίηση
Ψυχολογική κακοποίηση μπορεί να υπάρξει σε κάθε ηλικία, στα παιδιά όμως έχει τις μέγιστες συνέπειες.
Πότε συμβαίνει παιδική κακοποίηση
Η λεκτική κακοποίηση είναι ο κατεξοχήν τρόπος που βλάπτεται συναισθηματικά το παιδί και εκδηλώνεται με :
- Αρνητικούς ή υβριστικούς χαρακτηρισμούς & ταμπέλες
- Υψηλή ένταση φωνής : κραυγές και φωνασκίες
- Απειλές-εκφοβισμοί
- Υπέρμετρη τιμωρητικότητα
- Ειρωνεία
- Υποτίμηση
- Επικριτικότητα/«Κατηγορώ»
- Πρόκληση ενοχών για την οποιαδήποτε επιβάρυνση του ενήλικου
Υποκατηγορία εδώ θα μπορούσε να είναι η γλώσσα του σώματος είτε με τις εκφράσεις του προσώπου είτε με χειρονομίες οι οποίες θα υποδηλώνουν στο παιδί κάποιο αρνητικό συναίσθημα όπως δυσφορία, θυμό, απογοήτευση, περιφρόνηση κ.α.
Μεγάλης βαρύτητας ψυχολογική κακοποίηση βιώνουν τα παιδιά όταν οι γονείς έχουν διαταραγμένες σχέσεις κακοποιώντας ουσιαστικά χρονίως ο ένας τον άλλο. Και ενώ ένα διαζύγιο μπορεί να είναι τραυματικό για ένα παιδί σε όλες τις φάσεις της ανάπτυξής του, τίθεται το ερώτημα αν μια χρόνια ψυχολογική βία από μια διαταραγμένη συμβίωση είναι προτιμότερη.
Σημαντικό να σημειώσουμε ότι ο εκφοβισμός στο σχολείο αλλά και αλλού αποτελεί μορφή σοβαρή ψυχολογικής κακοποίησης.
Συναισθηματική παραμέληση
Η συναισθηματική κακοποίηση όμως μπορεί να λάβει και τη μορφή της απουσίας κάποιας συμπεριφοράς που μπορεί να φτάσει σε ακραία παραμέληση ανηλίκου. Κάποιες σχετικές συμπεριφορές που μπορεί να απουσιάζουν είναι :
- Η ίδια η παρουσία του ενός ή και των δύο γονέων
- Η έκφραση συναισθημάτων και η ενθάρρυνση αυτής
- Η παροχή αγάπης (παραμέληση)
- Η επιβράβευση
- Η ένδειξη ενδιαφέροντος για την καθημερινότητα του παιδιού (παραμέληση)
- Η στήριξη σε πιθανά προβλήματα του παιδιού (παραμέληση)
Θα πρέπει να σημειωθείμ ότι για να υπάρχει ψυχολογική κακοποίηση θα πρέπει οι ανωτέρω συμπεριφορές να είναι συχνές ή/και χρόνιες και όχι μια μεμονωμένη περίπτωση. Σε ορισμένες περιπτώσεις δηλαδή ο όρος κακοποίηση ίσως είναι βαρύς και δεν αποδίδει την πραγματική κατάσταση.
Όμως σημασία έχει η ουσία και όχι τόσο η διατύπωση. Τα παιδιά επιβαρύνονται από τις παραπάνω συμπεριφορές και μπορεί να θεωρηθεί ότι όσο μεγαλύτερη ένταση, συχνότητα και διάρκεια έχουν τόσο τα μετέπειτα αποτελέσματα στην προσωπικότητά τους για παράδειγμα μπορεί να είναι δυσμενέστερα.
Στάση γονέων και περίγυρου
Είναι βέβαιον ότι και οι γονείς αντιμετωπίζουν ψυχολογική πίεση στο παρόν ή να αντιμετώπισαν στο παρελθόν και πιθανόν να υπέστησαν και οι ίδιοι κάποιου είδους κακοποίηση. Αυτό είναι σεβαστό και άξιο συμπαράστασης. Οποιοδήποτε πρόβλημα ψυχικής φύσεως παρουσιάζει ο κάθε γονέας θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με τον κατάλληλο τρόπο, δηλαδή συνήθως από κάποιον ειδικό θεραπευτή ψυχολόγο ή ψυχίατρο και όχι να μεταφέρεται στα παιδιά του.
Δεν είναι δουλειά των παιδιών να γιατρεύουν τους ψυχικά πληγωμένους γονείς τους.
Οι ανάγκες των γονέων δεν πρέπει να παραγκωνίζονται. Δεν είναι ισοπεδωτικό για την προσωπικότητα του κάθε γονέα να μην είναι καλά, ούτε χρήζει αρνητικής τιτλοφόρησης του τύπου «απέτυχα», «δεν είμαι καλός για τα παιδιά μου» και άλλα σχετικά.
Επιτρέπεται να μην είμαστε καλά κάποια στιγμή στη ζωή μας και δε γεννηθήκαμε με συμβόλαιο άριστης ψυχικής υγείας.
Το θέμα είναι ότι από τη στιγμή που αρθεί ο παράγοντας άγνοια τι γίνεται. Με απλά λόγια από τη στιγμή που εγκατασταθεί η επίγνωση, έστω και όχι τελείως συνειδητά, ότι κάποιες στάσεις μας με κάποιο απροσδιόριστο τρόπο επιβαρύνουν συναισθηματικά το ή τα παιδιά μας. Σε αυτό το σημείο υπάρχει άλλη δικαιολογία για τη διαιώνιση αυτών των στάσεων;
Μια μικρή υποσημείωση εδώ έχει να κάνει με την πιθανή υιοθέτηση μιας εντελώς αντίθετης στάσης από τους γονείς του τύπου υπερπροστασίας, αναίτιας κατ’ εξακολούθηση επιβράβευσης, υπερπαροχής καταναλωτικών αγαθών κ.α. ώστε «να μη στενοχωρηθεί το παιδί μου». Πρόκειται για επίσης επιβαρυντική συμπεριφορά, που μπορεί να έχει μελλοντικές συνέπειες όπως η εξάρτηση, το άγχος, η μειωμένη αυτοπεποίθηση, η υπονόμευση σύνθετων γνωστικών λειτουργιών (εκτέλεση έργου, λήψη αποφάσεων, πρωτοβουλιών, μακροπρόθεσμος σχεδιασμός κ.α.)
Η εμπειρία πάντως από τη θεραπεία νεαρών ατόμων με ψυχικές διαταραχές δείχνει συχνά την αδυναμία μεγάλης μερίδας των γονέων να αποδεχτούν και να διαχειριστούν το πρόβλημα των παιδιών τους. Άρνηση, δυσπιστία, παρερμηνεία, απόκρυψη, υπερπροστατευτικότητα, έλλειψη οριοθέτησης και άλλα δυσχεραίνουν τις προσπάθειες των ειδικών για κάτι καλύτερο.
Στάση κοινωνίας
Εκείνο που ποτέ δεν αλλάζει ως τώρα και αποτελεί πυρηνικό αίτιο της διαιώνισης της ψυχολογικής κακοποίησης και του εκφοβισμού, είναι η παραδοσιακά ανώριμη και οπισθοδρομική στάση της αποφυγής και της απόκρυψης που διέπει την πλειοψηφία του κόσμου. Πολλοί νομίζουν ότι πρέπει να απευθυνθούν σε παραδοσιακές συμπεριφορές και ριζωμένες πεποιθήσεις για να βρουν λύσεις. Αυτό είναι πλάνη και απλά διαιωνίζει το πρόβλημα. Η επίγνωση του παρελθόντος έχει νόημα για να αλλάξει κανείς αυτό που τα γεγονότα έχουν δείξει ως εσφαλμένο.
Σήμερα άτομα και κοινωνίες κάνουν τα αδύνατα δυνατά να εμφανίσουν μια “άσπιλη” εικόνα, ενώ η “κρυμμένη” πραγματικότητα μπορεί να καταστρέφει κυριολεκτικά ζωές νέων ανθρώπων. Απαιτείται στροφή στη στάση όλων μας ώστε να περιορίζεται το φαινόμενο όσο περισσότερο γίνεται.
Κατά τα άλλα όταν μαθαίνουμε για κακοποίηση, θα συνεχίσουμε προσωρινά να σοκαριζόμαστε και μετά να «καταδικάζουμε τη βία απ’ όπου και αν προέρχεται».
Η ψυχολογική κακοποίηση θα τραυματίσει τον ανήλικο και θα προκαλέσει κάποιας μορφής αλλαγή στη συμπεριφορά, την ψυχική/ψυχοσωματική κατάσταση ή την προσωπικότητα του. Η αλλαγή αυτή μπορεί να είναι εμφανέστατη ή πιο διακριτική. Όσο νωρίτερα εντοπιστεί και γίνει αντικείμενο διαχείρισης, τόσο καλύτερα για την πρόληψη μελλοντικής εμφάνισης πιο σύνθετων προβλημάτων.
Τι μπορείτε να κάνετε
- Αναγνώριση: Αναγνωρίστε ότι πρόκειται για κακοποίηση.
- Υποστήριξη: Ζητήστε βοήθεια από φίλους, οικογένεια ή ειδικούς ψυχικής υγείας.
- Θέστε όρια: Αν είναι ασφαλές, θέστε ξεκάθαρα όρια στον κακοποιητή.
- Καταφύγετε σε ειδικούς: Επικοινωνήστε με έναν ψυχολόγο, έναν κοινωνικό λειτουργό ή υπηρεσίες υποστήριξης κακοποιημένων ατόμων.
Η ψυχολογική κακοποίηση είναι σοβαρό ζήτημα και δεν πρέπει να αγνοείται. Αν εσείς ή κάποιος που γνωρίζετε υποφέρει, η αναζήτηση βοήθειας είναι το πρώτο βήμα προς την προστασία και την ανάρρωση.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής