Τι είναι τα όνειρα
Τα όνειρα είναι μια σειρά από εικόνες, σκέψεις, συναισθήματα και αισθήσεις που βιώνει ένας άνθρωπος κατά τη διάρκεια του ύπνου. Μπορούν να ποικίλουν σε περιεχόμενο, ένταση και διάρκεια, και συχνά περιλαμβάνουν στοιχεία από την καθημερινή ζωή του ατόμου, αλλά και φανταστικά ή συμβολικά στοιχεία.
Στα όνειρα εκτυλίσσονται τα πιο ευφάνταστα και σουρεαλιστικά σενάρια. Μερικά είναι ευχάριστα, ενώ άλλα είναι τρομακτικά, δυσάρεστα ή λυπητερά και μπορούν να ποικίλουν από εξαιρετικά έντονα και συναισθηματικά σε αχανή, μπερδεμένα ή ακόμη και βαρετά. Πολλές φορές υπάρχει μια ακολουθούμενη αφηγηματική ιστορία, ενώ σε άλλες περιπτώσεις δεν βγάζουν καν νόημα όταν τα θυμόμαστε. Αν τα θυμόμαστε.
Κατά μέσο όρο, οι περισσότεροι άνθρωποι ονειρεύονται περίπου δύο ώρες τη νύχτα. Ένα όνειρο μπορεί να συμβεί σε οποιοδήποτε στάδιο του ύπνου, κυρίως όμως κατά τον ύπνο REM (rapid eye movement : γρήγορη κίνηση των ματιών).
Χαρακτηριστικά των ονείρων
Τα όνειρα συμβαίνουν ακούσια, δεν είναι κάτι που μπορούμε να ελέγξουμε συνειδητά. Επιπλέον χωρίς να είναι καθολικά, δύναται να έχουν τα εξής χαρακτηριστικά :
- Οπτική σε πρώτο πρόσωπο.
- Προκαλεί έντονα συναισθήματα.
- Το περιεχόμενο μπορεί να είναι παράλογο ή ακόμη και ασυνάρτητο.
- Το περιεχόμενο περιλαμβάνει άλλα άτομα που αλληλεπιδρούν με τον ονειρευόμενο και μεταξύ τους.
- Στοιχεία της καθημερινής ζωής και της κουλτούρας ενσωματώνονται εμφανώς ή έμμεσα στο περιεχόμενο.
Κάποια όνειρα ονομάζονται ζωντανά, καθώς σε αυτά βιώνουμε με πολύ καθαρό και έντονο τρόπο το περιεχόμενό τους. Σε ορισμένες περιπτώσεις είναι επαναλαμβανόμενα, δηλαδή βλέπουμε σε ποικίλη συχνότητα το ίδιο όνειρο ή με παρόμοιο κεντρικό θέμα. Αυτό συχνά εκλαμβάνεται και ερμηνεύεται ως μήνυμα από το ασυνείδητό μας, το οποίο κάτι θέλει να μας πει, ότι υπάρχει κάπου εκεί ένα νόημα που μας καλεί να το ανακαλύψουμε.
Γιατί ονειρευόμαστε (λειτουργίες των ονείρων)
Τα όνειρα είναι μια από τις πιο συναρπαστικές και μυστηριώδεις πτυχές του ύπνου. O ψυχίατρος Σίγκμουντ Φρόιντ ήταν πρωτοπόρος αναδεικνύοντας με τη δουλειά του την πιθανή σημασία των ονείρων στα τέλη του 19ου & στις αρχές του 20ου αιώνα. Σύμφωνα με τον Sigmund Freud το ονειρικό περιεχόμενο αντιπροσωπεύουν επιθυμίες, σκέψεις, ανεκπλήρωτες ευχές και κίνητρα που πηγάζουν από το ασυνείδητο.
Έκτοτε όπως άλλωστε και σε όλους τους τομείς που αφορούν την ψυχική σφαίρα του ανθρώπου, σημαντική έρευνα έχει λάβει χώρα για να αποκαλύψει τόσο τη νευροεπιστήμη όσο και την ψυχολογική διάσταση των ονείρων.
Παρά αυτή την αύξηση της επιστημονικής γνώσης, υπάρχουν πολλά που ακόμη παραμένουν άγνωστα τόσο για τον ύπνο όσο και για το ονειρο. Ακόμη και η πιο θεμελιώδης ερώτηση – γιατί ονειρευόμαστε; — εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο σημαντικής συζήτησης και έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες για το λόγο της ύπαρξής τους.
Ακονίζουν τη δημιουργική σκέψη (creativity theory)
Έρευνες υποδηλώνουν πως μια χρησιμότητα των ονείρων είναι να βοηθούν στην επίλυση προβλημάτων, αναδεικνύοντας την δημιουργική σκέψη, όπου το ασυνείδητο είναι ελεύθερο να εξερευνήσει τις άπειρες δυνατότητές του, χωρίς τους περιορισμούς της ενσυνείδητης πραγματικότητας.
Μνήμη και μάθηση (information-processing theory)
Τα αποτελέσματα πολύ ενδιαφέρουσας μελέτης δείχνουν ότι περίπου το 50% των ονείρων συνδέονταν με αναμνήσεις και πολλαπλές εμπειρίες του παρελθόντος. Η μελέτη διαπίστωσε επίσης ότι το 25% των ονείρων σχετίζονταν με συγκεκριμένα μελλοντικά γεγονότα και το 37,4% εξ’ αυτών σχετίζονταν επιπλέον με μία ή περισσότερες συγκεκριμένες αναμνήσεις παρελθουσών εμπειριών.
Αυτό υποστηρίζει τη θεωρία ότι διαδραματίζουν κρίσιμο ρόλο στην επεξεργασία και παγίωση των αναμνήσεων, βοηθώντας τον εγκέφαλο να ταξινομήσει και να δώσει νόημα στις εμπειρίες της ημέρας.
Προετοιμάζουν και προστατεύουν (threat simulation theory)
Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, τα όνειρα λειτουργούν ως ένας προσομοιωτής απειλών ή κοινωνικών καταστάσεων παρέχοντας ένα ασφαλές περιβάλλον για την εξάσκηση σημαντικών δεξιοτήτων επιβίωσης. Έτσι, προετοιμαζόμαστε κατάλληλα για να αντιμετωπίσουμε τα άγχη της καθημερινότητας ή να αποφύγουμε απειλητικά σενάρια στον πραγματικό κόσμο και γι’ αυτό συχνά το ονειρικό περιεχόμενο είναι έντονο, τρομακτικό ή δραματικό.
Επεξεργασία συναισθημάτων (emotional regulation theory)
Μας παρέχουν ένα ασφαλές περιβάλλον στο οποίο μπορούμε να επεξεργαστούμε, να αντιμετωπίσουμε και να αποδεχτούμε τα συναισθήματά μας, ή τυχόν τραυματικές εμπειρίες. Μελέτες έχουν δείξει πως η REM φάση έχει ζωτικό ρόλο στη ρύθμιση των συναισθημάτων και εξηγεί γιατί πολλά όνειρα έχουν έντονο συναισθηματικό χαρακτήρα, ή γιατί τραυματικές εμπειρίες και έντονα συναισθήματα επαναλαμβάνονται συνεχώς.
Επίδραση στη διάθεση: Ορισμένα όνειρα μπορεί να επηρεάσουν τη διάθεση ενός ατόμου κατά την ημέρα. Όταν είναι ευχάριστα, μας δίνουν θετικά συναισθήματα και ενέργεια, ενώ ένας εφιάλτης μπορεί να αφήσει το άτομο ανήσυχο ή αγχωμένο.
Για κάποιους ερευνητές δεν έχουν συγκεκριμένη λειτουργία αποτελώντας συμπτωματική εγκεφαλική δραστηριότητα: Αυτή η καθόλου ελκυστική άποψη υποστηρίζει ότι το όνειρο είναι απλώς ένα υποπροϊόν του ύπνου, ένα συνονθύλευμα θραυσμάτων μνήμης και φαντασίας που δεν έχει ουσιαστικό σκοπό ή νόημα.
Συνειδητό/διαυγές όνειρο
Τα διαυγή είναι σχετικά σπάνια όνειρα όπου ο ονειρευόμενος έχει επίγνωση ότι ονειρεύεται και συχνά έχει κάποιο έλεγχο στο περιεχόμενο τους. Η έρευνα δείχνει ότι περίπου το 50% των ανθρώπων θυμάται ότι είχε τουλάχιστον ένα διαυγές όνειρο στη ζωή του και λίγο πάνω από το 10% αναφέρει ότι το είχε δύο ή περισσότερες φορές το μήνα. Διαβάστε περισσότερα εδώ.
Εφιάλτες
Οι εφιάλτες είναι πολύ ζωντανά «κακά» όνειρα που προκαλούν έντονα συναισθήματα φόβου, τρόμου και πανικού και οδηγούν στην αφύπνιση κατά τη διάρκεια της νύχτας. Το ξύπνημα από εφιάλτη είναι άσχημη εμπειρία, συνοδεύεται από έντονη ταραχή και σωματικά συμπτώματα όπως ταχυκαρδία και εφίδρωση.
Είναι φυσιολογικό να βλέπουμε αραιά και που εφιάλτες. Όταν όμως η συχνότητα είναι αυξημένη τότε αυτό μπορεί να οφείλεται σε μια διαταραχή ύπνου τύπου παραυπνίας, τη διαταραχή εφιαλτών (nightmare disorder). Σε αυτή την κατάσταση προκαλούν έντονη δυσφορία, διαταράσσουν την ποιότητα του ύπνου, προκαλούν προβλήματα στη λειτουργικότητα κατά τη διάρκεια της ημέρας π.χ. υπνηλία, μειωμένη ενέργεια και άγχος.
Συχνά ο εφιαλτης είναι απόρροια συσσωρευμένου στρες μέσα στη μέρα. Ανησυχίες και άγχη της καθημερινής ζωής εκφράζονται στο υποσυνείδητο και μέσω των ονείρων. Η διεργασία αυτή αποτελεί ενδεχομένως μια προσαρμοστική προσπάθεια του εγκεφάλου για να μας βοηθήσει να ανταπεξέλθουμε, να εξηγήσουμε και να αποδεχτούμε αυτές τις εμπειρίες αυτές.
Οι εφιάλτες αναφέρονται συχνά σε πολύ υψηλότερα ποσοστά από άτομα με ψυχικές διαταραχές όπως η διαταραχή μετατραυματικού στρες (PTSD), η κατάθλιψη, η γενικευμένη αγχώδης διαταραχή, η διπολική διαταραχή και η σχιζοφρένεια. Τα άτομα με PTSD έχουν συχνούς, έντονους εφιάλτες στους οποίους ξαναζούν τραυματικά γεγονότα.
Επίσης εφιάλτες μπορεί να είναι αποτέλεσμα χρήσης ουσιών ή φαρμάκων όπως για παράδειγμα τα αντικαταθλιπτικά.
Είναι πιθανή η ανάγκη για λήψη βοήθειας από ειδικούς αν :
- Συμβαίνουν περισσότερες από μία φορά την εβδομάδα
- Επηρεάζουν τον ύπνο, τη διάθεσή σας ή/και την καθημερινή σας δραστηριότητα
- Ξεκίνησαν ταυτόχρονα με την έναρξη φαρμάκου
Προβλέπουν το μέλλον τα όνειρά μας;
Σύμφωνα με την ψυχανάλυση το όνειρο είναι μια πόρτα προς το ασυνείδητο. Δύσκολα μπορεί να αμφισβητήσει κανείς ότι τα ονειρα είναι αντανάκλαση της ζωής και του εαυτού μας προσφέροντας ενίοτε ιδιαίτερες πινελιές αυτογνωσίας.
Όσο και αν δεν υπάρχει επιστημονική ομοφωνία ως προς τον βαθμό που τα όνειρα αντανακλούν υποσυνείδητες επιθυμίες, φαίνεται ότι σε κάποιο βαθμό επηρεάζουν πράγματι τις αποφάσεις και τις στάσεις των ανθρώπων.
Για παράδειγμα πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι υπάρχουν κρυφές αλήθειες στα όνειρα σε πολύ υψηλά ποσοστά ως 75% όπως καταδεικνύουν σχετικές έρευνες από διάφορες χώρες.
Το 68% των ανθρώπων πιστεύουν ότι τα όνειρά τους μπορούν να προβλέψουν το μέλλον. Αν το πιστεύουν αυτό και μεταφράζουν ένα ονειρο ως προγνωστικό για μελλοντικό συμβάν, αυτό εμπεριέχει τον κίνδυνο να μετατραπεί σε μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία που μπορεί να επηρεάζει τη συμπεριφορά τους.
Η στάση αυτή έχει τις ρίζες τις σε γνωσιακές προκαταλήψεις τύπου εσφαλμένης απόδοσης attribution & anchoring bias. Στην περίπτωση αυτή ασυνείδητο υλικό, όπως τα όνειρα, ασκούν ισχυρότερη επιρροή στην κρίση μας από παρόμοιες συνειδητές πληροφορίες γιατί φαίνεται να δημιουργούνται εσωτερικά. Το bias εδώ είναι η εσωτερική προέλευση της σκέψης (δηλαδή εκείνης για την οποία δεν είναι εμφανής μια εξωτερική πηγή) : “Γιατί να το σκεφτόμουνα/έχω ονειρευτεί αν δεν είχε νόημα για μένα”;
Η πιο τολμηρή θεώρηση που θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε με βάση τα στοιχεία είναι τα όνειρα αντλούν ταυτόχρονα από πολλαπλές πηγές της ξύπνιας ζωής, χρησιμοποιώντας θραύσματα εμπειριών του παρελθόντος για να κατασκευάσουν νέα πιθανά σενάρια για μελλοντικά γεγονότα.
Συμπέρασμα
Συμπερασματικά, παρόλο που δεν κατανοούμε πλήρως τον ρόλο και τη λειτουργία των ονείρων, η μελέτη τους συνεχίζει να είναι ένα σημαντικό πεδίο έρευνας στη νευροεπιστήμη για την βαθύτερη κατανόηση του ύπνου. Παράλληλα υπάρχει αυξανόμενη επιστημονική συναίνεση ότι τα όνειρα είναι βαθιά συνυφασμένα με τη γνωστική και συναισθηματική μας ζωή, εξυπηρετώντας λειτουργίες που είναι απαραίτητες για την ψυχική μας ευημερία και την προσαρμοστική μας συμπεριφορά.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχιατρος Ψυχοθεραπευτής