Τι είναι η προσοχή
Η προσοχή αποτελεί μια ανώτερη ψυχική λειτουργία μέσω της οποίας επιτυγχάνεται ενεργητική ή παθητική εστίαση σε αισθητηριακά δεδομένα ή σε άλλες ανώτερες λειτουργίες.
Η προσοχή είναι μια κρίσιμη εγκεφαλική λειτουργία που παίζει κεντρικό ρόλο στην καθημερινή μας ζωή και στη γνωστική μας απόδοση. Αφορά την ικανότητα του εγκεφάλου να επικεντρώνεται σε συγκεκριμένες πληροφορίες ή δραστηριότητες, επιτυγχάνοντας ανά πάσα στιγμή να αγνοεί άλλες. Είναι θεμελιώδης για πολλές γνωστικές διεργασίες, όπως η μάθηση, η μνήμη, η λήψη αποφάσεων και η επίλυση προβλημάτων.
Σημασία της προσοχής
- Φιλτράρισμα Πληροφοριών:
- Επιτρέπει στον εγκέφαλο να επιλέγει ποια πληροφορία από το περιβάλλον θα επεξεργαστεί, αποφεύγοντας την υπερφόρτωση δεδομένων. Αυτό είναι σημαντικό για την κατανόηση και την αποθήκευση πληροφοριών στη μνήμη.
- Επικέντρωση:
- Η ικανότητα διατήρησης της προσοχής για παρατεταμένο χρονικό διάστημα σε ένα έργο ή μια δραστηριότητα είναι απαραίτητη για την επίτευξη στόχων και την ολοκλήρωση σύνθετων έργων. Η επικέντρωση είναι επίσης σημαντική για την ακρίβεια και την αποδοτικότητα στην εργασία.
- Εκτελεστική Λειτουργία:
- Συνδέεται στενά με τις εκτελεστικές λειτουργίες του εγκεφάλου, όπως ο προγραμματισμός, η οργάνωση και η ρύθμιση της συμπεριφοράς. Οι εκτελεστικές λειτουργίες απαιτούν την ικανότητα να ελέγχεις και να μεταβάλεις την εστίαση ανάλογα με τις ανάγκες της κατάστασης.
- Μάθηση και Μνήμη:
- Είναι απαραίτητη για τη μεταφορά πληροφοριών από τη βραχυπρόθεσμη στη μακροπρόθεσμη μνήμη. Χωρίς αποτελεσματική προσοχή, η μάθηση νέων πληροφοριών γίνεται δύσκολη και η απόδοση στη μνήμη μπορεί να είναι χαμηλή.
- Κοινωνικές Δεξιότητες:
- Στην κοινωνική αλληλεπίδραση, η προσοχή βοηθά στην παρακολούθηση των εκφράσεων και των σημάτων των άλλων, καθιστώντας δυνατή την αποτελεσματική επικοινωνία και την κατανόηση των κοινωνικών κανόνων.
Προσοχή και υπερβολικό άγχος
Οι αγχώδεις διαταραχές χαρακτηρίζονται από την προδιάθεση της προσοχής σε συναισθηματικά απειλητικές πληροφορίες. Λεκτικά ερεθίσματα με αρνητικά φορτισμένο περιεχόμενο όπως «καρκίνος», «ασθένεια», «τρομοκρατία», «περικοπές» κ.λ.π. αλλά και οπτικά όπως μια εικόνα πολέμου ή φυσικής καταστροφής τείνουν να προκαλέσουν την αυτόματη εστίαση σε αυτά στους αγχώδεις ασθενείς και λιγότερο ως καθόλου στους μη αγχώδεις.
Δείτε το παρακάτω αρχαίο ταοϊστικό κείμενο Λιε Τσι που αποτυπώνει όμορφα την προκατάληψη προσοχής
Με τον μηχανισμό αυτό η καθημερινότητα των ασθενών αυτών «βρίθει» από απειλές και κινδύνους. Πρέπει να σημειωθεί ότι ενώ η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων θα παρουσιάσει έντονη αντίδραση σε ένα άμεσα απειλητικό συμβάν π.χ. ένας ληστής να μας σταματήσει στο δρόμο με ένα όπλο στο χέρι, οι αγχώδεις ασθενείς θα παρουσιάσουν έντονη αντίδραση και σε μέτριας έντασης ή πιθανά ερεθίσματα π.χ. θα περπατάνε ελέγχοντας συνεχώς γύρω τους για πιθανή προσέγγιση από «επικίνδυνο άτομο».
Παράλληλα, η διαρκής εστίαση της προσοχής σε απειλητικά ερεθίσματα έχει ως αποτέλεσμα τη «στένωσή» της (tunnel vision). Με απλά λόγια αφήνεται μικρό περιθώριο στην εστίαση της σε μη απειλητικά χαρακτηριστικά των ερεθισμάτων ή σε άλλα ερεθίσματα που υποδεικνύουν ασφάλεια αντί για κίνδυνο.
Εάν αυτά λαμβάνονταν υπ’ όψιν, η επίδρασή τους θα ήταν ευεργετική για μια λιγότερο αγχώδη τελική ερμηνεία των «απειλητικών» καταστάσεων. Το γεγονός αυτό οδηγεί στην επινόηση άλλων συμπεριφορών ασφαλείας, οι οποίες ναι μεν παροδικά αποτρέπουν την εκδήλωση του άγχους, μακροπρόθεσμα όμως δεν είναι θεραπευτικές διότι οι καταστροφικές ερμηνείες διαιωνίζονται.
Για να γίνει περισσότερο κατανοητό το παραπάνω, ας εξετάσουμε ένα υποθετικό παράδειγμα στο οποίο ένας αγοραφοβικός ασθενής δε βγαίνει έξω από το σπίτι μόνος του γιατί φοβάται ότι θα του συμβεί μια δύσπνοια και θα μείνει αβοήθητος.
Το να βγαίνει πάντα συνοδευόμενος θα του μειώσει το άγχος. Δε θα τον βοηθήσει όμως να αντικρούσει τις αβάσιμες ιδέες και πεποιθήσεις ότι είναι ευάλωτος, ότι η εκδήλωση της δύσπνοιας είναι πιθανή εώς σίγουρη και ότι μια δύσπνοια είναι 100% των περιπτώσεων καταστροφική. Επιπλέον δεν είναι αντικειμενικά δυνατόν και λειτουργικό να κυκλοφορεί πάντα συνοδευόμενος. Η ίδια λογική έχει να κάνει και με την αποφυγή διαφόρων καταστάσεων.
Η προσοχή είναι μόνο μία από τις γνωσιακές παραμέτρους που δυσλειτουργούν σε μια αγχώδη διαταραχή και μέρος της γνωσιακής ψυχοθεραπείας για το άγχος εστιάζεται στη λειτουργία αυτή.
Άλλη διαταραχή στην οποία η προσοχή δυσλειτουργεί είναι η ΔΕΠΥ (διαταραχή ελλειμματικής προσοχής & υπερκινητικότητας).
Η λειτουργία της προσοχής νευροβιολογικά επιτελείται κυρίως από την πλαγιοραχιαία περιοχή του προμετωπιαίου φλοιού και την πρόσθια έλικα του προσαγωγίου, τμήμα του μεταιχμιακού συστήματος.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής