Τι είναι η σεροτονίνη
Η σεροτονίνη είναι μια χημική ουσία-νευροδιαβιβαστής που παράγεται στον εγκέφαλο, το έντερο και τα αιμοπετάλια με σημαντικό ρόλο για το νευρικό σύστημα. Είναι μια μονοαμίνη που παράγεται από την τρυπτοφάνη, ένα αμινοξύ που δεν συντίθεται από τον ίδιο μας τον οργανισμό, αλλά λαμβάνεται μέσω τροφής.
Μέχρι στιγμής θεωρούμε ότι στην παθολογία της κατάθλιψης υφίσταται ένας βαθμός δυσλειτουργίας στη νευροδιαβίβαση της σεροτονίνης (και άλλων νευροδιαβιβαστών) χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η κατάθλιψη καθορίζεται από το μόριο αυτό και μόνο. Γενικά η σεροτονίνη είναι σημαντικό μόριο για τη λειτουργία του νευρικού συστήματος με πολυσύνθετο ρόλο σε βασικές λειτουργίες όπως το συναίσθημα (διάθεση, άγχος, χαλάρωση, παρορμητικότητα, θυμός), τον ύπνο, την όρεξη, τον πόνο.
Επιπλέον η σεροτονίνη είναι η ουσία από την οποία παράγεται η μελατονίνη από την επίφυση (κωνάριο) του εγκεφάλου, μια σημαντική ουσία για το βιολογικό ρολόι του οργανισμού, που εκλύεται καθώς πέφτει το σκοτάδι και οδηγεί σταδιακά στην έλευση του ύπνου.
Ευεργετικές επιδράσεις της σεροτονίνης
ΚΝΣ (Κεντρικό Νευρικό Σύστημα)
Συμβάλλει στη χαλάρωση και αγχόλυση.
- Αμυγδαλή : μείωση άγχους, φόβου και σωματικών εκδηλώσεων αυτού (5HT1A, 5HT2A, 5HT2C)
- Υποθάλαμος : Ρύθμιση όρεξης & πρόσληψης τροφής (5ΗΤ3 & 5HT2C)
- Βασικά Γάγγλια : μείωση ιδεοληψιών και ψυχαναγκασμών
- Προμετωπιαίος φλοιός & Μεταιχμιακό : ρύθμιση διάθεσης (5HT1A, 5HT2A, 5HT2C)
- Ραχιαίο κέρας νωτιαίου μυελού : μείωση πόνου (5HT1B/D)
- Αύξηση BDNF (νευροτροφικού παράγοντα)
Περιφερικοί ιστοί και όργανα
- σύσπαση λείων μυϊκών ινών
- αγγειοσύσπαση (5HT1D)
- πηκτικότητα, αιμοπεταλιακή συσσώρευση (5HT2A)
- αύξηση περισταλτικών κινήσεων του εντέρου (5HT3 & 5HT4)
Γαστρεντερικό και σεροτονινη
Η σεροτονίνη είναι σημαντική για τη σωστή λειτουργία του γαστρεντερικού συστήματος, παίζει προστατευτικό ρόλο στο έντερο και γι’ αυτό και βλέπουμε τόσο συχνά τη συνύπαρξη γαστρεντερικών προβλημάτων όπως ευερέθιστο έντερο, δυσκοιλιότητα, διάρροιες με διαταραχές άγχους και κατάθλιψης.
Για παράδειγμα, εάν καταναλώσετε ερεθιστικές μη ποιοτικές τροφές, το έντερο ανταποκρίνεται παράγοντας περισσότερη σεροτονίνη. Αυτό συμβάλλει στην πιο άμεση αποβολή της ανεπιθύμητης τροφής από τον οργανισμό.
Η αντίδραση αυτή εξηγεί επίσης γιατί τα αυξημένα επίπεδα σεροτονίνης μπορεί να προκαλέσουν ναυτία και γιατί φάρμακα που στοχεύουν συγκεκριμένους υποδοχείς σεροτονίνης (5HT3) μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ανακούφιση της ναυτίας και του εμέτου.
Πήξη αίματος και σεροτονίνη
Η επούλωση ενός κοψίματος, ή τραύματος που αιμορραγεί περιλαμβάνει εκτός άλλων παραγόντων το κρίσιμο βήμα της έκκρισης σεροτονίνης από τα αιμοπετάλια του αίματος. Αυτό προκαλεί αγγειοσύσπαση στα αρτηρίδια, δηλαδή γίνονται μικρότερα και έτσι η ροή του αίματος επιβραδύνεται.
Σεροτονινη και οστική μάζα
Η σημασία της σεροτονίνης στη ρύθμιση της οστικής μάζας υπογραμμίζεται από δύο κλινικές παρατηρήσεις. Πρώτον, οι καταθλιπτικοί ασθενείς, οι οποίοι φέρονται να έχουν χαμηλό σεροτονεργικό τόνο, έχουν επίσης χαμηλή οστική μάζα. και δεύτερον, οι αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRIs) όταν λαμβάνονται για μεγάλο χρονικό διάστημα συχνά μειώνουν την οστική μάζα.
Science
Η σεροτονίνη (5-υδροξυτρυπταμίνη, 5HT) είναι ένα μικρό μόριο που λειτουργεί τόσο ως νευροδιαβιβαστής στο κεντρικό νευρικό σύστημα όσο και ως ορμόνη στην περιφέρεια. Συντίθεται μέσω μιας διαδρομής πολλαπλών σταδίων από την L-τρυπτοφάνη. Υπάρχουν δύο γονίδια του ενζύμου υδροξυλάση της τρυπτοφάνης που συμμετέχει στη σύνθεση: Το Tph1 και Tph2. Το Tph1 εκφράζεται κυρίως στα εντεροχρωμαφινικά κύτταρα του εντέρου και είναι υπεύθυνη για το μεγαλύτερο μέρος της σεροτονίνης που υπάρχει στο αίμα. Από την άλλη πλευρά, το γονίδιο Tph2 εκφράζεται αποκλειστικά σε σεροτονινεργικούς νευρώνες του εγκεφαλικού στελέχους και είναι υπεύθυνο για την παραγωγή σεροτονινης στον εγκέφαλο.
Πρόκειται για δύο ξεχωριστές δεξαμενές σεροτονίνης, η μία στο αίμα και η άλλη στον εγκέφαλο. Αυτή που προέρχεται από τον εγκέφαλο δρα ως νευροδιαβιβαστής, ενώ αυτή που προέρχεται από το έντερο δρα ως ορμόνη και ρυθμίζει μια μεγάλη ποικιλία διαδικασιών.
Η 5HT στον εγκέφαλο παράγεται από νευρώνες που το κυτταρικό τους σώμα βρίσκεται κυρίως στους πυρήνες της ραφής που εδράζονται νευροανατομικά στο μέσο εγκέφαλο και τη γέφυρα του εγκεφαλικού στελέχους. Οι νευρώνες αυτοί ονομάζονται σεροτονινεργικοί. Ο τελικός νευράξονας των νευρώνων αυτών καταλήγει σε διάφορες περιοχές του εγκεφάλου και του νωτιαίου μυελού. Εκεί ο τελικός νευράξονας δημιουργεί συνάψεις με άλλους νευρώνες, στις οποίες απελευθερώνει τη σεροτονινη η οποία προσδένεται σε ειδικές πρωτεινικές θέσεις των άλλων νευρώνων που ονομάζονται υποδοχείς (5HT1, 5HT2 κ.λ.π.). Η πρόσδεση αυτή έχει ως επακόλουθο βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες βιοχημικές μεταβολές στη λειτουργία των νευρώνων, όπως οι αυξομειώσεις του αριθμού υποδοχέων και νευροδιαβιβαστών.
Σεροτονίνη και φάρμακα
Το μεγαλύτερο ποσοστό των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων που χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία της κατάθλιψης στις μέρες μας επιδρούν θεραπευτικά μέσω αύξησης των επιπέδων σεροτονίνης στις συνάψεις.
Τα σεροτονινεργικά αντικαταθλιπτικά χρησιμοποιούνται ευρύτατα και σε πολλές ακόμα ψυχικές διαταραχές όπως οι αγχώδεις διαταραχές (π.χ. διαταραχή πανικού και γενικευμένη αγχώδης διαταραχή), η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, η ψυχογενής βουλιμία, η ψυχογενής ανορεξία, στην προεμμηνορυσιακή δυσφορική διαταραχή και σε προβλήματα με αυξημένη παρορμητικότητα ή επιθετικότητα. Επίσης έχουν θεραπευτική δράση σε διαταραχές σωματικών συμπτωμάτων, όταν δηλαδή προεξάρχουν οι σωματικές εκδηλώσεις όπως η ινομυαλγία, το ευερέθιστο έντερο κ.α.
Η ύπαρξη θεραπευτικού αποτελέσματος στις παραπάνω διαταραχές από τη δράση των αντικαταθλιπτικών δεν υποδηλώνει υποχρεωτικά αποκλειστική αιτιολογική σχέση μεταξύ αυτών και της νευροδιαβίβασης της σεροτονινης. Η έρευνα είναι πάντα εν εξελίξει και συχνά περιλαμβάνει την απόρριψη/τροποποίηση πρότερων θεωριών.
Science : Ο μεταφορέας αυτός είναι μια διαμεμβρανική πρωτεινη στον τελικό νευράξονα του σεροτονινεργικού νευρώνα με αποστολή το «μάζεμα» της ελεύθερης σεροτονίνης στη σύναψη και τη μεταφορά της στο εσωτερικό του. Επομένως όταν ο μεταφορέας αυτός ανασταλεί από το φαρμακευτικό παράγοντα, δε θα λειτουργήσει και άρα η ελεύθερη 5HT στη σύναψη θα αυξηθεί, γεγονός επιθυμητό καθώς θα αυξηθεί αναλόγως η δράση της στους υποδοχείς στόχους. Τα φάρμακα αυτά ονομάζονται ειδικοί αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRIs serotonin selective reuptake inhibitors). Βεβαίως η σεροτονινεργική διαβίβαση επηρεάζεται και από άλλους φαρμακευτικούς παράγοντες με διαφορετικό μηχανισμό δράσης. Σε κλινικό επίπεδο η αύξηση της σεροτονινεργικής νευροδιαβίβασης που προκαλεί η αναστολή του μεταφορέα εκδηλώνεται με βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα αποτελέσματα.
Πρέπει να σημειωθεί ότι στις προαναφερόμενες διαταραχές εμπλέκονται και άλλα νευροδιαβιβαστικά συστήματα όπως της νοραδρεναλίνης, της ντοπαμίνης, του GABA κ.α. Έτσι η αλληλεπίδραση όλων αυτών των συστημάτων καθιστά συνήθως περισσότερο πολύπλοκη και απαιτητική τη θεραπευτική αντιμετώπισή τους.
Εξέταση επιπέδων σεροτονίνης αίματος
Τα επίπεδα σεροτονίνης σε σχετικές εξετάσεις στο αίμα δε χρησιμοποιούνται στην ψυχιατρική διότι δεν αντανακλούν τα επίπεδα στον εγκέφαλο που μας ενδιαφέρουν. Η μέτρησή τους, την οποία ορισμένοι ασθενείς σπεύδουν να κάνουν λόγω εσφαλμένης καθοδήγησης, δε χρειάζεται. Το ίδιο ισχύει και για τις εξετάσεις των άλλων νευροδιαβιβαστών όπως η ντοπαμίνη και η νοραδρεναλίνη.
Σεροτονίνη και παρενέργειες αντικαταθλιπτικών
Οι ουσίες που δρουν στη σεροτονίνη προκαλούν προσωρινές ή μακροπρόθεσμες ανεπιθύμητες ενέργειες ανάλογα με τις αντίστοιχες περιοχές που συνδέονται οι σεροτονινεργικοί νευρώνες (σε παρένθεση οι υποδοχείς σεροτονίνης που μεσολαβούν σε κάθε περίπτωση).
- Μεταιχμιακό σύστημα (5HT2A & 5HT2C) : άγχος (αρχική φάση)
- Βασικά γάγγλια (5HT2A) : ακαθισία, νευρικότητα, τρόμος, δυστονία
- Στέλεχος, κέντρο εμετού, υποθάλαμος (5ΗΤ3) : ναυτία (τάση για έμετο)
- Στέλεχος, κέντρο ελέγχου ύπνου (5HT2A) : αϋπνία, υπνηλία
- Νωτιαίος μυελός (5HT2A & 5HT2C) : σεξουαλική δυσλειτουργία
- Γαστρεντερικό σύστημα (5HT3 & 5HT4) : γαστρεντερικές διαταραχές, διάρροια
- Εγκεφαλικά αγγεία (5HT1D) : κεφαλαλγία
Science : Οι δράσεις αυτές είναι κατά κύριο λόγο παροδικές και εξηγούνται ως εξής: Η μείωση της σεροτονίνης στην κατάθλιψη έχει προκαλέσει χρόνια αντισταθμιστική αύξηση του αριθμού και της ευαισθησίας των υποδοχέων της (upregulation & increased sensitivity) σε μια «προσπάθεια να πιάσουν και το τελευταίο ελεύθερο μόριο 5HT που κυκλοφορεί στη σύναψη». Έτσι η αυξημένη ποσότητα σεροτονίνης που θα προκαλέσει αρχικά το αντικαταθλιπτικό θα έχει να δράσει σε υπερευαίσθητους και πολλούς υποδοχείς, με αποτέλεσμα πιθανές ανεπιθύμητες ενέργειες. Στην πορεία (διάστημα ημερών) θα προκύψει αντισταθμιστική μείωση της ευαισθησίας και του αριθμού των υποδοχέων (downregulation & desensitization) με αντίστοιχη ομαλοποίηση και των σχετικών παρενεργειών.
Συχνά κάποιες παρενέργειες έχουν μεγαλύτερη διάρκεια. Για παράδειγμα η επίδραση στη σεξουαλική λειτουργία (καθυστερημένη εκσπερμάτιση, μείωση σεξουαλικής επιθυμίας).
Πως να αυξήσετε τη σεροτονίνη σας
- Ακολουθήστε τρόπους θεραπείας όπως φάρμακα ή ψυχοθεραπεία
- Ξεκινήστε φωτοθεραπεία
- Ξεκινήστε άσκηση
- Τροφές που ανεβάζουν τη σεροτονινη έμμεσα ή άμεσα μέσω αύξησης της τρυπτοφάνης, της ουσίας από την οποία συντίθεται η σεροτονινη υπάρχουν αρκετές, όμως η αύξηση της στο αίμα δεν σημαίνει ότι θα αυξηθεί και στον εγκέφαλο. Το ίδιο ισχύει και για την τρυπτοφάνη, της οποίας η λήψη ενδέχεται να δώσει κάποια θετικά οφέλη σε ορισμένους, ως συμπλήρωμα όμως χρειάζεται κάποια προσοχή, γιατί μπορεί να έχει παρενέργειες και να δημιουργήσει προβλήματα, ειδικά όταν κάποιος λαμβάνει ταυτόχρονα και φάρμακα. Καταναλώνοντας τροφές που περιέχουν τρυπτοφάνη δεν ανεβάζουμε αντίστοιχα και την τρυπτοφάνη στον εγκέφαλό μας, λόγω της λειτουργίας του αιματοεγκεφαλικού φραγμού.
Η έρευνα συνεχίζεται σε παγκόσμιο επίπεδο για την περαιτέρω διαλεύκανση της νευροβιολογίας της σεροτονινης και των άλλων νευροδιαβιβαστών του εγκεφάλου. Είναι ακόμη πολλά αυτά που δε γνωρίζουμε, όμως έχουν γίνει μεγάλα βήματα σε σχέση με το παρελθόν.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής