Υστερία (Διαταραχή Μετατροπής)

Τι είναι η υστερία

Είναι μάλλον απίθανο να μην έχει χρησιμοποιήσει τη λέξη υστερία ο καθένας μας αρκετές φορές στη ζωή του θέλοντας να χαρακτηρίσει αντιδράσεις άλλων (αλλά και δικές του σπανιότερα). Οι αντιδράσεις αυτές έχουν να κάνουν με θορυβώδεις εκδηλώσεις άγχους, θυμού και γενικά συναισθηματικής αναστάτωσης με συχνά έντονα δραματικό στοιχείο που τραβάνε την προσοχή.

Η υστερία είναι μια διαταραχή που εκδηλώνεται με νευρολογικού τύπου σωματικά συμπτώματα τα οποία δεν μπορούν να αποδοθούν σε εντοπίσιμη κλινικά ιατρική αιτία και κατατάσσεται στις διαταραχές σωματικών συμπτωμάτων (πρώην σωματόμορφες). Πιο σύγχρονες ονομασίες για την υστερία είναι η Διαταραχή Μετατροπής ή  Διαταραχή Λειτουργικών Νευρολογικών Συμπτωμάτων κατά DSM V (Functional Neurological Symptom Disorder).

Η υστερία αποτελεί μια από τις παλαιότερες ψυχιατρικές διαγνωστικές οντότητες, με την οποία διάσημες ψυχιατρικές φυσιογνωμίες όπως ο Σίγκμουντ Φρόυντ ασχολήθηκαν εκτενώς στην εποχή τους.

Το γυναικείο φύλο υπερέχει σημαντικά στη συχνότητα εμφάνισης της διαταραχής.

---

Συμπτώματα υστερίας

Για να θεωρήσουμε κάποιο άτομο υστερικό με την επίσημη έννοια του όρου πρέπει να εμφανίζει τα παρακάτω συμπτώματα :

• Ένα ή περισσότερα συμπτώματα διαταραχής της εκούσιας κινητικής ή αισθητικής νευρολογικής λειτουργίας (βλέπε παρακάτω)
• Η ασθενής δεν προσποιείται και δεν προκαλεί επίτηδες τα συμπτώματα.
• Τα συμπτώματα δικαιολογούν ιατρική αξιολόγηση, όμως δεν ανευρίσκεται παθολογικό ή νευρολογικό αίτιο.
• Τα συμπτώματα συνήθως εμφανίζονται μετά από στρεσογόνο για τον ασθενή γεγονός.
• Τα συμπτώματα προκαλούν μεγάλη ανησυχία γιατί υπάρχει φόβος ότι κάτι σοβαρό τα έχει προκαλέσει π.χ. ένα μούδιασμα στο αριστερό χέρι λόγω εγκεφαλικού ή μια επιληπτικη κριση.
• Σε βάθος χρόνου το επαναλαμβανόμενο των υστερικών κρίσεων προκαλεί δυσλειτουργία του ατόμου στην οικογένεια, στο επάγγελμα, στις κοινωνικές του σχέσεις.

Στην υστερία τα συμπτώματα μπορεί να τροποποιούνται μέσω της παρουσίας ανθρώπων, της υποβολής ή σχολίων που ακούγονται σχετικά. Για παράδειγμα μπορεί να εξασθενούν ή να ενισχύονται ανάλογα με την προσοχή του περιβάλλοντος. Πρέπει να αναφερθεί ότι ο μηχανισμός παραγωγής των εκδηλώσεων υστεριας είναι περίπλοκος, με την έννοια ότι ο ασθενής δεν προσποιείται συνειδητά, ταυτόχρονα όμως δεν πρόκειται για μια εντελώς ασυνείδητη διαδικασία.

Ένα αρκετά ενδιαφέρον χαρακτηριστικό της διαταραχής είναι ότι παρά τις θορυβώδεις και δραματικές εκδηλώσεις, το άτομο δε φαίνεται να ανησυχεί και ιδιαίτερα με τη φύση ή τις συνέπειες των εκδηλώσεων αυτών («belle indifference» = «ωραία αδιαφορία»). Ουσιαστικά έχουμε να κάνουμε με ενεργοποίηση νευρωτικών μηχανισμών άμυνας με βασικό εξ’ αυτών το μηχανισμό της μετατροπής, η οποία ορίζεται στην παρακάτω εικόνα (εξού και η ονομασία διαταραχή μετατροπής).

Παράλληλα η ψυχοδυναμική θεώρηση του πρωτογενούς και δευτερογενούς όφελους φαίνεται ότι έχει στενή συσχέτιση. Το «πρωτογενές όφελος» αναφέρεται στο «κέρδος» του ασθενή εξαιτίας της απώθησης των ενδοψυχικών συγκρούσεων από το να βγουν στην επιφάνεια. Πιο απλά η επίλυση της εσωτερικής σύγκρουσης μέσω της δημιουργίας συμπτώματος είναι όφελος.

Δευτερογενές όφελος στην υστερια

Το «δευτερογενές όφελος» είναι με απλά λόγια :

• η προσοχή του περιβάλλοντος που για διάφορους λόγους το άτομο θεωρεί ότι δεν έχει όσο χρειάζεται για να καλύψει τις συναισθηματικές ή άλλες ανάγκες και παράλληλα πιστεύει ότι δεν μπορεί να την κερδίσει με άλλο τρόπο ή/και
• η αποφυγή ευθυνών και υποχρεώσεων που δικαιολογείται από το γεγονός της «αρρώστιας».

---

Για εγκυκλοπαιδικούς λόγους ας αναφέρουμε και τη σπάνια οντότητα της «υστερικής ψύχωσης», η οποία ουσιαστικά είναι μια ψυχωτική διαταραχή με χαμηλή εναισθησία και επαναλαμβανόμενα ανεξέλεγκτα υστερικά επεισόδια.

---

Κρίση υστερίας

Η υστερία μπορεί να εκδηλωθεί με συμπτώματα τύπου επιληπτικής κρίσης. Η κρίση αυτή καλείται ψυχογενής και παρουσιάζει διαφορές από μια «αληθή» επιληπτική κρίση. Καταρχήν μια τέτοια κρίση υστερίας είναι απίθανο να συμβεί όταν το άτομο είναι μόνο του. Επιπλέον ένας παρατηρητικός μάρτυρας θα ανακάλυπτε ένα πιθανό κλείσιμο των ματιών κατά τη διάρκεια της κρίσης, την απουσία κυάνωσης και απώλειας ούρων καθώς και την άτυπη μορφή των «ψευδοσπασμών».

Μια τυπική grand mal κρίση επιληψίας αρχίζει με με ένα τονικό σπασμό, δηλαδή ένα παρατεταμένο σφίξιμο του σώματος και ακολουθείται από τους κλονικούς σπασμούς, δηλαδή ένα σχεδόν βίαιο τρέμουλο μεγάλων μυικών ομάδων. Επίσης στην τυπική κρίση υπάρχει απώλεια συνείδησης, δηλαδή αδυναμία αντίληψης και επίγνωσης ερεθισμάτων, ενώ μετά το πέρας της θα σημειωθεί συνήθως μια παροδική μετεκκριτική σύγχυση/υπνηλία. Τέλος στην αληθή επιληψία θα εντοπιστούν διαταραχές στο ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (ΗΕΓ) τόσο κατά την κρίση όσο και μετά.

Πρέπει να σημειωθεί ότι πάντα θα πρέπει να γίνεται ολοκληρωμένη ιατρική (νευρολογική συνήθως) εκτίμηση των υστερικών εκδηλώσεων είτε όταν πρόκειται για «ψευδοκρίση» είτε στα υπόλοιπα. Σίγουρα ένα εκπαιδευμένο μάτι έχει τη δυνατότητα να διακρίνει «ύποπτα σημεία υστερίας» σε κάθε περίπτωση, όμως λόγω της μεγάλης ποικιλομορφίας που παρουσιάζουν αρκετές ιατρικές παθήσεις και αναλόγως το γενικό ιατρικό ιστορικό και τους παράγοντες κινδύνου κάθε ασθενή, θα πρέπει να υπάρχει η  βεβαιότητα στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό ότι δε συμβαίνει κάτι πραγματικά παθολογικό.

---

Αντιμετώπιση υστερίας

Από κει και πέρα, θα πρέπει να γίνει παραπομπή για ψυχιατρική εκτίμηση και θεραπεία εφόσον τα συμπτώματα δημιουργούν πρόβλημα στο ίδιο το άτομο ή/και στο περιβάλλον του. Η τακτική του να λέμε ευθέως στην υστερική ότι μας κοροϊδεύει ή υποκρίνεται ή ψεύδεται κ.λ.π. είναι λανθασμένη και υποσκάπτει τη μελλοντική θεραπεία. Από την άλλη πλευρά αυτό δε σημαίνει ότι ακολουθούμε το δρόμο της τυφλής υπακοής στις «υστερικές ανάγκες». Ούτε άσπρο ούτε μαύρο. Η στάση του περιβάλλοντος θα πρέπει να είναι προσεκτική χωρίς κρίσεις και χαρακτηρισμούς και να κατευθύνει στην αναζήτηση κατάλληλης ψυχιατρικής παρέμβασης.

Ακόμη, είναι το πιο σύνηθες ότι υπάρχει υψηλός βαθμός συννοσηρότητας με κατάθλιψη, με άλλες σωματόμορφες διαταραχές ή και με διαταραχή προσωπικότητας όπως η οριακή, η αντικοινωνική και η δραματική (ιστριονική).

Η ψυχοεκπαίδευση, δηλαδή η επεξήγηση της διαταραχής και του μηχανισμού της μετατροπής θα μπορούσε να έχει νόημα ανάλογα την περίπτωση.

Ισχυρή ένδειξη για την αντιμετώπιση της υστερίας έχει κάποια μορφή ατομικής ψυχοθεραπείας ψυχοδυναμικού τύπου.

Αναλόγως τη βαρύτητα και τη συννοσηρότητα δεν αποκλείεται και η επιστράτευση αγωγής με αντικαταθλιπτικά ή αγχολυτικά φάρμακα.

---

Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής