Τι είναι η αποπροσωποποίηση
Η αποπροσωποποίηση (depersonalization) είναι η αίσθηση του ατόμου ότι βρίσκεται έξω από το σώμα του, ότι αποσυνδέεται από τον εαυτό του ή από πλευρές του, σα να υπάρχει μόνο ως εξωτερικός παρατηρητής της ζωής του.
Τι είναι η αποπραγματοποίηση
Η αποπραγματοποίηση (derealization) είναι η αίσθηση του ατόμου πως οτιδήποτε συμβαίνει γύρω του δεν είναι πραγματικό (αποπραγματοποίηση) ή ότι αποσυνδέεται από κομμάτια της κόσμου όπως άλλοι άνθρωποι ή πράγματα γύρω του.
Διαταραχή αποπροσωποποίησης/αποπραγματοποίησης
Πολλοί άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με κάποιο μεμονωμένο επεισόδιο αποπραγματοποίησης ή αποπροσωποποίησης, κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Όμως η επαναλαμβανόμενη εμφάνιση τους που συνιστά και τη διαταραχή αποπροσωποποίησης-αποπραγματοποίησης υπολογίζεται σε ποσοστό περίπου 2%. Ανήκει στην κατηγορία των αποσυνδετικών (ή διασχιστικών) διαταραχών.
Η διαταραχή φαίνεται να ορίζεται ως μία αλλοιωμένη κατάσταση της αυτεπίγνωσης και της ταυτότητας του ατόμου, γεγονός που έχει ως αποτέλεσμα ένα αίσθημα αποσύνδεσης ή διαχωρισμού από τον εαυτό, το εξωτερικό περιβάλλον ή και των δύο ταυτόχρονα. Κύριο χαρακτηριστικό των διαταραχών αυτών είναι ο διαχωρισμός και σε νευροβιολογικό επίπεδο των λειτουργιών της συνείδησης, της μνήμης, της προσωπικής ταυτότητας και της αντίληψης του περιβάλλοντος (Kaplan & Sadock’s, 2004).
Η διαταραχή εμφανίζεται εξίσου σε άνδρες και γυναίκες. Η μέση ηλικία έναρξης είναι τα 16 έτη, αν και μπορεί να ξεκινήσει και νωρίτερα, κατά την πρώιμη ή τη μέση παιδική ηλικία. Επιπρόσθετα, μόνο 5% των περιπτώσεων ξεκινούν έπειτα από την ηλικία των 25 ετών, ενώ η διαταραχή σπάνια ξεκινά μετά την ηλικία των 40 ετών.
Η αποπροσωποποίηση ή αποπραγματοποίηση μπορεί, ακόμη, να εμφανιστεί ως σύμπτωμα σε πολλές άλλες ψυχικές, αλλά και σωματικές διαταραχές, όπως είναι η επιληψία.
Συμπτώματα αποπροσωποποίησης
Η αποπροσωποποίηση αποτελεί διαταραχή της αντίληψης. Ειδικότερα, είναι μία αίσθηση του ατόμου ότι βιώνει τη συμπεριφορά, τις σκέψεις και τα συναισθήματά του από απόσταση, σαν να είναι ένα ονειρικό δημιούργημα. Σύμφωνα με το DSM-5, μεταξύ των συμπτωμάτων της αποπροσωποίησης περιλαμβάνονται:
- Συναισθηματικό ή/και σωματικό μούδιασμα
- Αίσθημα αποσύνδεσης από συνηθισμένες αισθήσεις όπως είναι η αφή, η δίψα, η πείνα και η σεξουαλική ορμή (libido)
- Αίσθηση του ατόμου ότι δεν ελέγχει τα λόγια και τις πράξεις του και όλα γίνονται μηχανικά
- Αδυναμία σύνδεσης συναισθημάτων σε αναμνήσεις, ή το άτομο αδυνατεί να αντιληφθεί τις αναμνήσεις του ως δικές του εμπειρίες που του συνέβησαν.
- Αδυναμία αναγνώρισης ή περιγραφής συναισθημάτων (αλεξιθυμία)
Συμπτώματα αποπραγματοποίησης
Η αποπραγματοποίηση αποτελεί μία αίσθηση αποσύνδεσης από το περιβάλλον, καθώς και τα αντικείμενα και τους ανθρώπους που υπάρχουν σε αυτό. Ο κόσμος μπορεί να μοιάζει εξωπραγματικός και παραμορφωμένος, σαν το άτομο να τον παρατηρεί πίσω από ένα πέπλο ή έναν γυάλινο τοίχο. Τα συμπτώματα μπορεί να περιλαμβάνουν τα παρακάτω:
- Αίσθηση ότι τα αντικείμενα έχουν λάθος μέγεθος, σχήμα ή χρώμα
- Αίσθηση ότι ο χρόνος επιταχύνεται ή επιβραδύνεται
- Οι ήχοι μοιάζουν να ακούγονται πιο δυνατά ή πιο απαλά από το αναμενόμενο
- Το άτομο μπορεί να αισθάνεται σα να παρακολουθεί γεγονότα και δραστηριότητες να εκτυλίσσονται μέσα σε μία ταινία, παρά σα να συμμετέχει ενεργά σε αυτά.
- Πρόσφατα γεγονότα μπορεί να φαίνονται στο άτομο ότι συνέβησαν στο μακρινό παρελθόν.
- Το γύρω περιβάλλον ενδέχεται να μοιάζει θολό, άχρωμο, δισδιάστατο ή καρτουνίστικο ή/και το άτομο μπορεί να έχει οξυμένη επίγνωση του περιβάλλοντα χώρου.
Τα επεισόδια αποπροσωποίησης/αποπραγματοποίησης μπορεί να διαρκέσουν ώρες, ημέρες, εβδομάδες ή ακόμη και μήνες. Για κάποιους, τέτοιου είδους επεισόδια μπορεί να γίνουν χρόνια, καθώς εξελίσσονται σε συνεχιζόμενα συναισθήματα που, περιοδικά, ενδέχεται να βελτιωθούν ή να χειροτερέψουν.
Είναι σημαντικό ότι οι περισσότεροι άνθρωποι που βιώνουν τα συμπτώματα αποκτούν έντονο φόβο ότι τρελαίνονται ή ότι ο εγκέφαλος τους έχει πάθει κάτι μη αναστρέψιμο. Συχνά τα συμπτώματα γίνονται εμμονή και οδηγούν στην τάση να ελέγχει κανείς ασταμάτητα σε κάθε περίσταση της καθημερινότητας του αν τα βιώνει.
Διάγνωση
Πολλές φορές, μπορεί να είναι φυσιολογικό για κάποια άτομα να αισθάνονται με αυτόν τον τρόπο, παροδικά και περιστασιακά. Πολλοί άνθρωποι έχουν αισθανθεί αποσυνδεδεμένοι από τον εαυτό τους ή το περιβάλλον τους κάποια στιγμή στη ζωή τους. Αυτό συμβαίνει, συχνά, έπειτα από:
- Παρενέργειες φαρμακευτικής αγωγής ή ψυχοτρόπων ουσιών
- Εμπειρίες που ήταν απειλητικές για τη ζωή του ατόμου
- Έντονη σωματική κούραση
- Στέρηση ύπνου ή αισθητηριακής διέγερσης (όπως μπορεί να συμβεί όταν βρίσκονται σε μονάδα εντατικής θεραπείας)
Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το National Alliance on Mental Illness (NAMI) περίπου 3 στους 4 ενήλικες είχαν τουλάχιστον ένα επεισόδιο αποσυνδετικού χαρακτήρα στη ζωή του. Ωστόσο, μόνο περίπου το 2% των ανθρώπων αυτών πληρούν τα κριτήρια για διάγνωση της διαταραχής αποπροσωποποίησης/αποπραγματοποίησης.
Για τον λόγο αυτό, προκειμένου να πληρούνται οι προϋποθέσεις για τη διάγνωση της διαταραχής, τα επεισόδια θα πρέπει να προκαλέσουν κλινικά σημαντική δυσφορία ή/και να δυσκολεύουν το άτομο να λειτουργήσει φυσιολογικά στην εργασία, το σχολείο, ή σε ένα κοινωνικό πλαίσιο. Ακόμη, θα πρέπει να έχει αποκλειστεί το ενδεχόμενο τέτοιου είδους επεισόδια αποσύνδεσης να οφείλονται σε κάποια άλλη ψυχική ασθένεια, όπως η σχιζοφρένεια, ή άλλες σωματικά προβλήματα.
Σύμφωνα με το DSM-5, η διάγνωση της διαταραχής θεωρείται κλινικής μορφής, όταν, στους ασθενείς, είναι παρόντα τα ακόλουθα κριτήρια:
- Έχουν επίμονα ή επαναλαμβανόμενα επεισόδια αποπροσωποποίησης, αποπραγματοποίησης, ή και τα δύο.
- Γνωρίζουν ότι αποσυνδετικές εμπειρίες τους δεν είναι πραγματικές, δηλαδή η αίσθηση της πραγματικότητας παραμένει ακέραια.
- Τα συμπτώματα προκαλούν έντονη δυσφορία ή βλάπτουν σημαντικά την κοινωνική ή επαγγελματική λειτουργία του ατόμου.
Αιτίες & παράγοντες κινδύνου
Τα άτομα που αντιμετωπίζουν διαταραχή αποπροσωποποίησης/αποπραγματοποίησης συχνά παρουσιάζουν ιστορικό έντονου στρες και άγχους. Οξείες στιγμές άγχους, στρες, ή τραυματικών εμπειριών μπορεί, επίσης, να προκαλέσουν συμπτώματα στα άτομα, χωρίς να υπάρχει ιστορικό τέτοιων παραγόντων. Σύμφωνα με μελέτες, η κακή ποιότητα ύπνου σχετίζεται με πιο σοβαρής μορφής συμπτώματα αποσύνδεσης.
Μια κριση πανικου μπορεί να εκδηλωθεί με αποπροσωποίηση ή αποπραγματοποίηση.
Συχνά, αιτία των συμπτωμάτων είναι οι τραυματικές εμπειρίες που μπορεί να έχουν βιώσει τα άτομα στο παρελθόν, στις οποίες περιλαμβάνονται:
- Συναισθηματική ή σωματική κακοποίηση ή παραμέληση στην παιδική ηλικία
- Απρόσμενος θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου
- Το άτομο ήταν μάρτυρας ενδοοικογενειακής βίας
Άλλοι παράγοντες κινδύνου περιλαμβάνουν:
- Ιστορικό χρήσης ψυχαγωγικών ναρκωτικών
- Έμφυτη τάση για αποφυγή ή απόρριψη δύσκολων καταστάσεων και δυσκολία προσαρμογής σε αυτές
- Έντονο άγχος σε κάθε τομέα της ζωής (διαπροσωπικές σχέσεις, οικονομικός και επαγγελματικός τομέας, κλπ.)
- Κατάθλιψη ή διαταραχή άγχους, ιδιαίτερα όταν είναι βαριάς μορφής και παρατεταμένης διάρκειας
Αντιμετώπιση αποπροσωποποίησης
Καθώς η διαταραχή αποπροσωποποίησης/αποπραγματοποίησης συχνά προκύπτει μαζί με (και προκαλείται από) άλλα προβλήματα ψυχικής υγείας, όπως άγχος και κατάθλιψη, η θεραπεία μπορεί να καταστεί δύσκολη.
Ψυχοθεραπεία
Θα πρέπει να αντιμετωπιστούν όλα τα άγχη που σχετίζονται με την έναρξη της διαταραχής, καθώς και παλαιότερα (π.χ. κακοποίηση ή παραμέληση στην παιδική ηλικία), τα οποία μπορεί να έχουν προδιαθέσει τους ασθενείς. Είναι σημαντικό να αναπτυχθεί εξατομικευμένο πλάνο παρέμβασης, ώστε να προσδιοριστούν εξ’ ολοκλήρου όλα τα συμπτώματα, ενώ ιδιαίτερη προσοχή και στενή παρακολούθηση θα πρέπει να υπάρχει εάν ο ασθενής παρουσιάζει σκέψεις αυτοκτονίας ή παρορμητικότητα.
Διάφορες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις μπορούν να είναι ωφέλιμες για όσους πάσχουν από τη διαταραχή συμπεριλαμβανομένων της Γνωσιακής-Συμπεριφορικής και της Ψυχοδυναμικής προσέγγισης, ειδικά και σε συνδυασμό με ασκήσεις γείωσης («grounding techniques») και χαλάρωσης.
Η αποκαταστροφοποίηση των συμπτωμάτων είναι απαραίτητο στοιχείο οποιασδήποτε παρέμβασης. Το άγχος που προκαλούν τα συμπτώματα είναι κατανοητό ειδικά στην έναρξη της διαταραχής. Όμως σε βάθος χρόνου το άγχος για τα συμπτώματα και η υπεραπασχόληση μαζί τους επιδεινώνει την κατάσταση.
Φαρμακευτική αγωγή
Δεν υπάρχουν φάρμακα εγκεκριμένα για τη θεραπεία της διαταραχής αποπροσωποποίησης/αποπραγματοποίησης.
Ωστόσο, ένας επαγγελματίας υγείας μπορεί να συνταγογραφήσει αγχολυτικά ή αντικαταθλιπτικά, τα οποία βοηθούν στην ανακούφιση των συμπτωμάτων. Αυτά τα φάρμακα, όμως, μπορεί να έχουν αποτέλεσμα στοχεύοντας σε συνοδά προβλήματα όπως συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους που συχνά σχετίζονται ή προκαλούνται από την διαταραχή.
Επιπροσθέτως, υπάρχουν μερικές χρήσιμες στρατηγικές που μπορούν να βοηθήσουν τα άτομα να διατηρήσουν την επαφή τους με την πραγματικότητα ή να επανέλθουν σε αυτή, όταν αντιμετωπίζουν συμπτώματα αποπροσωποποίησης/ αποπραγματοποίησης.
- Κοιτάξτε τον περιβάλλοντα χώρο και μετρήστε ή ονομάστε τα αντικείμενα που βλέπετε.
- Διατηρήστε τα μάτια σας σε κίνηση, ώστε να αποτρέψετε τον εαυτό σας από το να αφαιρείται
- Τσιμπήστε το δέρμα σας στο πίσω μέρος του χεριού σας
- Χρησιμοποιήστε την θερμοκρασία ως μέσο για να μετατοπίσετε την εστίασή σας· τοποθετήστε κάτι πολύ κρύο ή ζεστό (όχι καυτό) στο χέρι σας.
- Πάρτε αργές ή μεγάλες, βαθιές αναπνοές και εστιάστε την προσοχή σας εκεί, καθώς εισπνέετε και εκπνέετε.
- Επικοινωνήστε με κάποιο φιλικό ή αγαπημένο σας πρόσωπο και ζητήστε του να συνεχίσει να σας μιλάει.
Συγγραφέας άρθρου Φρατζέσκα Παρλιάρου Ψυχολόγος
Συγγραφή & επιμέλεια Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής
Βιβλιογραφία
Spiegel, D. (2021, March). Depersonalization/Derealization Disorder – Psychiatric Disorders. Merck Manuals Professional Edition.
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders: DSM-5. United States.
Brand, BL., Classen, CC., McNary, SW., Zaveri, P. (2009, September). A review of dissociative disorders treatment studies. The Journal of Nervous and Mental Disease, 197(9), 646-654.
NAMI: National Alliance on Mental Illness. (2020). Dissociative disorders. Nami.org.
Gentile, J. P., Snyder, M., & Marie Gillig, P. (2014). STRESS AND TRAUMA: Psychotherapy and Pharmacotherapy for Depersonalization/Derealization Disorder. Innovations in Clinical Neuroscience, 11(7-8), 37–41.