Επιδημία παχυσαρκίας
Η παχυσαρκία αναγνωρίζεται πλέον ως ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα δημόσιας υγείας που αντιμετωπίζει ο κόσμος σήμερα. Η παχυσαρκία των ενηλίκων είναι πιο συχνή παγκοσμίως από τον υποσιτισμό και μεγάλο μέρος της επιστημονικής κοινότητας μιλάει ανοιχτά πλέον για παγκόσμια επιδημία παχυσαρκίας.
Σύμφωνα με τα νεότερα στοιχεία από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (2022), 2,5 δισεκατομμύρια ενήλικες (18 ετών και άνω) ήταν υπέρβαροι. Από αυτούς, 890 εκατομμύρια ζούσαν με παχυσαρκία (1 στα 8 άτομα). Αυτό αντιστοιχεί στο 43% των ενηλίκων ηλικίας 18 ετών και άνω (43% των ανδρών και 44% των γυναικών), ενώ το 16% είναι παχύσαρκοι.
Ο παγκόσμιος επιπολασμός σχεδόν τριπλασιάστηκε μεταξύ 1975 και 2022. Εκτιμάται τώρα ότι το μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε χώρες όπου το υπερβολικό βάρος και η παχυσαρκια σκοτώνουν περισσότερους ανθρώπους από ότι ο υποσιτισμός.
Αντίστοιχα ανησυχητικά είναι τα στοιχεία για τον παιδικό πληθυσμό καθώς σε πρόσφατη έρευνα που δημοσιεύτηκε στο Lancet διαπιστώνεται πως κατά την περίοδο 1990-2022 η παιδική παχυσαρκία τετραπλασιάστηκε.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, 37 εκατομμύρια παιδιά ηλικίας κάτω των 5 ετών ήταν υπέρβαρα το 2022. Πάνω από 390 εκατομμύρια παιδιά και έφηβοι ηλικίας 5-19 ετών ήταν υπέρβαρα το 2022, εκ των οποίων 160 εκατομμύρια ζούσαν με παχυσαρκία.
- Για τα κορίτσια από το 1,7% του παγκόσμιου πληθυσμού το 1990 το ποσοστό έφτασε στο 6,9% το 2022.
- Για τα αγόρια, το αντίστοιχο ποσοστό ήταν από 2,1% σε 9,3%.
Πρόκειται για τεράστια αύξηση που δικαιολογεί τον όρο επιδημία ενώ οι προεκτάσεις στη συνολική υγεία του πληθυσμού, συμπεριλαμβανομένου και της ψυχικής, είναι ανυπολόγιστες.
Πηγή : Obesity and overweight από WHO
Στην Ελλάδα το πρόβλημα είναι εξίσου σοβαρό. Σύμφωνα με δεδομένα του ΠΟΥ από το 2019, το ~38% των Ελλήνων ενηλίκων είναι υπέρβαροι και το ~25% είναι παχύσαρκοι (άτομα με δείκτη μάζας σώματος άνω του 25 θεωρούνται υπέρβαρα, ενώ άτομα με ΔΜΣ άνω του 30 παχύσαρκα). Αυτά και άλλα πολύ σημαντικά ποσοστά και στοιχεία περιλαμβάνονται σε πολύ πρόσφατη ελληνική έρευνα που μπορείτε να βρείτε εδώ.
Αίτια παχυσαρκίας
Πρόκειται για πολυπαραγοντική ασθένεια που αφορά άτομα με Δείκτη Μάζας Σώματος ≥30 kg/m² και προκαλείται από πολλούς γενετικούς και κοινωνικοπολιτισμικούς παράγοντες. Διάφορες γενετικές μελέτες έδειξαν ότι η παχυσαρκία είναι εξαιρετικά κληρονομική, με πολλά γονίδια να συσχετίζονται με αυξημένη εναπόθεση λίπους και την αύξηση βάρους.
Άλλες αιτίες παχυσαρκίας περιλαμβάνουν το κάπνισμα και το βάρος της μητέρας κατά την εγκυμοσύνη, τη μειωμένη σωματική δραστηριότητα, την αϋπνία, ενδοκρινικές διαταραχές, φάρμακα, προσβασιμότητα και κατανάλωση υπερβολικών υδατανθράκων και τροφών με υψηλή περιεκτικότητα σε ζάχαρη και μειωμένο ενεργειακό μεταβολισμό.
Παχυσαρκία & ψυχική υγεία
Αυξάνονται ολοένα και περισσότερα οι ερευνητικές δημοσιεύσεις που επισημαίνουν συσχέτιση μεταξύ της παχυσαρκιας και της ψυχικής υγείας. Η σχέση είναι αμφίδρομη, δηλαδή αφενώς η έρευνα εστιάζει στο πόσο η παχυσαρκία μπορεί να αποτελεί παράγοντα κινδύνου για ψυχική διαταραχή ή ψυχολογικά προβλήματα και αφετέρου στο πόσο άτομα με προϋπάρχουσα επιβαρυμένη ψυχική υγεία ή διαταραχή είναι πιο επιρρεπή σε μεγάλη αύξηση βάρους.
Ψυχιατρικά/ψυχολογικά προβλήματα λόγω παχυσαρκίας
Οι αρνητικές επιπτώσεις της παχυσαρκίας στην ψυχική υγεία μπορεί να περιλαμβάνουν:
- Κατάθλιψη/διαταραχή διάθεσης
- Άγχος
- Χαμηλή αυτοεκτίμηση
- Αρνητική εικόνα σώματος
- Διαταραχές πρόσληψης τροφής
- Απομόνωση
Η αρνητική επίδραση προκύπτει καταρχήν με έμμεσο τρόπο λόγω των σοβαρών χρονίων παθήσεων για τις οποίες είναι παράγοντας κινδύνου η παχυσαρκία, οι βασικότερες εκ των οποίων είναι :
- Καρκίνος (πολλές μορφές)
- Καρδιαγγειακά νοσήματα
- Υπέρταση
- Σακχαρώδης διαβήτης
- Υπογονιμότητα
Η σύνδεση μεταξύ παχυσαρκίας και ψυχιατρικών προβλημάτων δεν αποτελεί έκπληξη: η κακή εικόνα του εαυτού, η σωματική αδράνεια, οι βιολογικές διαταραχές και το κοινωνικό στίγμα που σχετίζεται με το υπερβολικό βάρος συμβάλλουν στην προδιάθεση για ψυχικές ασθένειες.
Κατάθλιψη και χαμηλή αυτοεκτίμηση ωστόσο έχουν παρατηρηθεί σε παχύσαρκους ασθενείς σε όλο τον κόσμο, ακόμη και όταν δεν υπήρχε προηγούμενο ιστορικό ψυχικής ασθένειας. Στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής το 43% των ενηλίκων με κατάθλιψη είναι παχύσαρκοι και οι ενήλικες με κατάθλιψη ήταν πιο πιθανό να είναι παχύσαρκοι από τους ενήλικες χωρίς κατάθλιψη. Αυτή η σχέση μεταξύ φαίνεται να είναι ισχυρότερη για τις γυναίκες από τους άνδρες, πιθανώς λόγω των ισχυρών διαχρονικών κοινωνικών στερεοτύπων αξιολόγησης της γυναίκας βάσει της εμφάνισής της.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι η αύξηση των καταθλιπτικών διαταραχών κατά τις τελευταίες δεκαετίες συμβαδίζει με τη μείωση πιο υγιών τρόπων ζωής, συμπεριλαμβανομένης της ποιότητας διατροφής (nutrition & depression).
Η ψυχική υγεία επηρεάζεται έμμεσα και από τις εξής πιθανές επιπτώσεις του υπερβολικού βάρους
- Μείωση της ποιότητας ζωής
- Μείωση της ποιότητας του ύπνου (π.χ. υπνική άπνοια)
- Μυοσκελετικά προβλήματα (π.χ. οστεοαρθρίτιδα)
- Στίγμα (το αίσθημα της ντροπής λόγω του υπερβολικού βάρους) & εκφοβισμός (bullying) σε μικρότερη ηλικία
Η παχυσαρκία ως το αποτέλεσμα ψυχολογικών παραγόντων
Φαίνεται ότι ψυχικές διαταραχές και διάφορες ψυχολογικές δυσκολίες αποτελούν ακόμη ένα λόγο που περισσότεροι άνθρωποι στον κόσμο είναι υπέρβαροι.
- Κατάθλιψη
- Αγχώδης διαταραχή
- Διαταραχές διατροφής : διαταραχή επεισοδιακής υπερφαγίας & ψυχογενής βουλιμία
- Διπολική διαταραχή
- Σχιζοφρένεια
Ένας κύριος λόγος που ψυχικές διαταραχές οδηγούν σε αυξημένο βάρος είναι η λήψη της αναγκαίας ψυχιατρικής φαρμακευτικής αγωγής, η οποία δυστυχώς προκαλεί σε κάποιες περιπτώσεις την ανεπιθύμητη ενέργεια της αυξημένης όρεξης και μεταβολικά προβλήματα.
Από την άλλη η αύξηση βάρους και όρεξης αποτελεί ένα από τα βασικά συμπτώματα κάποιων μορφών κατάθλιψης, ενώ η υπερφαγία γνωρίζουμε ότι αποτελεί βασικό αντιρροπιστικό/αμυντικό μηχανισμό σε ανυπόφορα αρνητικά συναισθήματα. Αρκετοί άνθρωποι με άγχος για παράδειγμα καταφεύγουν στο φαγητό για να νιώσουν καλύτερα, η γνωστή και ως συναισθηματική υπερφαγία.
Η παχυσαρκία ως αποτέλεσμα ενός προβληματικού τρόπου ζωής ενίοτε αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό όλων των μελών μιας οικογένειας. Οι οικογένειες αυτές δεν είναι ασυνήθιστο να αντιμετωπίζουν εσωτερικά προβλήματα, τα οποία τοποθετούνται κάτω από το χαλί, ενώ η υπερφαγία κανονικοποιείται και υιοθετείται ως τρόπος εκτόνωσης. Σε τέτοιες περιπτώσεις η πιθανότητα να γίνουν παχύσαρκα και τα παιδιά είναι υψηλότερη λόγω μάθησης.
Αξίζει να αναφερθεί ότι το φαγητό γενικά και η ζάχαρη ειδικότερα προκαλεί αύξηση ντοπαμίνης στον εγκέφαλο γεγονός που συχνά οδηγεί σε εθισμό. Με απλά λόγια η αυξημένη κατανάλωση ζάχαρης σε αυτή την περίπτωση έρχεται να καλύψει την ανάγκη επανάληψης συναισθημάτων ευχαρίστησης και ευφορίας.
Η υψηλή κατανάλωση ζάχαρης μπορεί να συμβάλει στην αύξηση βάρους. Πολυάριθμες επιστημονικές μελέτες και ανασκοπήσεις έχουν δείξει τη σχέση μεταξύ υπερβολικής πρόσληψης ζάχαρης και αυξημένου κινδύνου παχυσαρκιας.
Στην εικόνα που ακολουθεί βλέπουμε συνοπτικά μια σειρά από προβλήματα υγείας για τα οποία η παχυσαρκια ειναι παράγοντας κινδύνου.
Αντιμετώπιση παχυσαρκίας
Τα προαναφερόμενα ευρήματα για την παχυσαρκία θα πρέπει να προκαλέσουν ισχυρό προβληματισμό στις κοινωνίες. Η παχυσαρκία είναι υπεύθυνη για αυξημένη θνησιμότητα, σοβαρές σωματικές παθήσεις και ψυχικές διαταραχές, γεγονότα στα οποία δεν μπορεί να εθελοτυφλούμε. Η αύξηση της παχυσαρκιας αποτελεί φαινόμενο των τελευταίων δεκαετιών και είναι πιο έκδηλη στο δυτικό κόσμο. Ο κώδωνας του κινδύνου για κυβερνήσεις και συστήματα υγείας θα πρέπει να κρούσει έντονα.
Υπάρχουν μελέτες που υποδηλώνουν ότι ένα υγιεινό διατροφικό πρότυπο που συνάδει με τις τρέχουσες διατροφικές συστάσεις και περιλαμβάνει λαχανικά και φρούτα, θαλασσινά, ελαιόλαδο, ξηρούς καρπούς και δημητριακά μπορεί να συμβάλλει στη βελτίωση καταθλιπτικών συμπτωμάτων σε μη καταθλιπτικά και κλινικά καταθλιπτικά άτομα. Ταυτόχρονα αυτή η αλλαγή παραδείγματος ως προς την υγιεινή διατροφή είναι σημαντική και για τον περιορισμό της παχυσαρκίας.
Η ανάγκη για χειρουργική επέμβαση στο επίπεδο του γαστρεντερικού συστήματος (βαριατρική χειρουργική) προκύπτει συχνά σε περιπτώσεις νοσογόνου παχυσαρκίας. Περίπου το ένα τρίτο των υποψηφίων για βαριατρικό χειρουργείο αναφέρει κλινικά σημαντικά συμπτώματα κατάθλιψης τη στιγμή της επέμβασης, ενώ ένα 50% περίπου αναφέρει ιστορικό κατάθλιψης κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Πιο πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι η διαταραχή επεισοδιακής υπερφαγίας εμφανίζεται στο 5% έως 15% των υποψηφίων, ενώ η ψυχογενής βουλιμία και η νυχτερινή υπερφαγία παρατηρούνται επίσης σε μικρότερα ποσοστά.
Σε ατομικό επίπεδο η παχυσαρκία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ψυχική νόσος αν και φαίνεται ότι σε αρκετές περιπτώσεις συσχετίζεται με ψυχολογικούς παράγοντες. Εσφαλμένες και υπερτιμημένες αντιλήψεις για τη διατροφή, το βάρος, την όρεξη, την παχυσαρκία ενδέχεται να πλεονάζουν στο νου, αλληλεπιδρώντας με κάθε πτυχή της καθημερινότητας του ατόμου.
Σε αυτές τις περιπτώσεις συνίσταται η επιστράτευση ειδικών ψυχικής υγείας, ψυχιάτρων ή/και ψυχολόγων (και από την Ελληνική Ιατρική Εταιρεία Παχυσαρκίας) ως τμήμα μιας συνολικής αντιμετώπισης αυτού του σύνθετου προβλήματος υγείας.
Σε σύγκριση με τις κλασικές παρεμβάσεις (δίαιτα και άσκηση), η ψυχοθεραπεία πλεονεκτεί στη διατήρηση των αποτελεσμάτων για μεγαλύτερο διάστημα.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής