Η άμυνα στις απειλές : άγχος, στρες, φόβος, φοβία, ανησυχία
Στη καθημερινή ροή του λόγου μας χρησιμοποιούμε συχνά λέξεις διαφορετικές για να αποδώσουμε το ίδιο νόημα. Οι λέξεις άγχος και στρες, όπως και άλλες λέξεις που εκφράζουν την συναισθηματική απάντηση των ανθρώπων στις απειλές ή την προσδοκία απειλών είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.
Είναι γεγονός ότι στρες, άγχος και φόβος έχουν κάποιες ομοιότητες οπότε από μία άποψη είναι αναμενόμενο να συγχέονται μεταξύ τους. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ακόμη και σε επιστημονικές αναφορές δεν υπάρχουν πάντα σαφείς διακρίσεις των διαφορετικών αιτιών του φόβου έναντι του άγχους, ούτε σαφείς διαφορές στις αντιδράσεις που λέγεται ότι προκαλούν.
Το κυριότερο παράδειγμα είναι οι λέξεις άγχος και στρες που έχουν επικρατήσει να χρησιμοποιούνται σα να είναι ταυτόσημες, ενώ στην πραγματικότητα έχουν διαφορά.
Δίπλα δίπλα ακολουθούν τα «ξαδερφάκια» άγχος και φόβος που επίσης συγχέονται μεταξύ τους.
Οι απειλές της σημερινής καθημερινότητας είναι πολυδιάστατες και η ύπαρξη αρκετών λέξεων με παρεμφερές νόημα για τη συναισθηματική απάντηση σε αυτές ενδεχομένως εκφράζει την ανθρώπινη ανάγκη για διαφορετικούς τρόπους άμυνας απέναντι τους.
Τόσο για αυτές όσο και για άλλες κοντινές λέξεις θα δούμε στη συνέχεια τις σημασίες τους και πως να ξεχωρίσουμε τις διαφορές και τις ομοιότητές τους.
Άγχος ή στρες
Το άγχος είναι ένα σύνθετο βίωμα που περιέχει συναισθηματικό, γνωστικό και σωματικό περιεχόμενο και προκύπτει από την ανάγκη μας να προετοιμαστούμε για φανερές, μελλοντικές ή αθέατες απειλές.
Το στρες από τη άλλη εκφράζει τη φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού σε αλλαγές που προέρχονται κυρίως από εξωτερικούς παράγοντες. Η αντίδραση στρες έχει τόσο βιοχημική έκφραση, που αποσκοπεί στην αποκατάσταση της «ομοιόστασης» του οργανισμού, δηλαδή με απλά λόγια της ισορροπίας του, όσο και συναισθηματική.
Ενημερωθείτε αναλυτικότερα για το στρες και τα συμπτώματα που προκαλεί
Οι δύο έννοιες έχουν ομοιότητες και διαφορές.
Άγχος vs στρες : Διαφορές
🔸Η σημαντική διαφορά είναι ότι το στρες έχει συγκεκριμένη διάρκεια και είτε όσο κρατάει το κάθε ερέθισμα, είτε ελαττώνεται λόγω προσαρμογής στο ερέθισμα. Αντίθετα το άγχος έχει μεγαλύτερη διάρκεια καθώς έχει δική μας εσωτερική προέλευση που δεν εξαρτάται από τη συνέχιση του ερεθίσματος.
🔸Μάλιστα το άγχος μπορεί να προκύπτει και χωρίς την ύπαρξη φανερού ερεθίσματος, ενώ για να υπάρξει στρες πρέπει να υπάρχει οπωσδήποτε ερέθισμα. Το απειλητικό ερέθισμα στο άγχος μπορεί να είναι μη υπαρκτό, αλλά να φανταζόμαστε ότι θα υπάρξει στο μέλλον.
🔸Το ίδιο ερέθισμα μπορεί σε κάποιους να προκαλεί στρες, ενώ σε άλλους άγχος. Ταυτόχρονα ποικίλλει και η ένταση της κάθε αντίδρασης που μπορεί να κυμαίνεται από πολύ ήπια ως πολύ έντονη.
🔸Μια λεπτή διαφορά είναι ότι άγχος μπορεί να προκληθεί και από εσωτερικής φύσης ερεθίσματα όπως π.χ. η αύξηση των παλμών μας.
🔸Η γνωστική παράμετρος, δηλαδή οι σκέψεις μας, παίζουν σημαντικό ρόλο στο άγχος, καθώς επηρεάζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα. Για παράδειγμα ουδέτερα ερεθίσματα μπορεί να θεωρηθούν ως απειλητικά.
Άγχος vs στρες : Ομοιότητες
🔸Και το άγχος και το στρες μπορούν να προκληθούν από εξωτερικούς παράγοντες, οι οποίοι έχουν επικρατήσει να ονομάζονται στρεσογόνοι.
🔸Και στις δύο περιπτώσεις οι απαντήσεις σε αυτά τα ερεθίσματα είναι σύνθετες, δηλαδή περιλαμβάνουν συναίσθημα, νοητικό περιεχόμενο και ποικίλες βιολογικές εκδηλώσεις.
🔸Όταν οι στρεσσογόνοι παράγοντες παραμένουν, παραμένει και το στρες. Σε αυτή την περίπτωση που την αποκαλούμε «χρόνιο στρες», η ψυχοβιολογική ισορροπία του οργανισμού μετατοπίζεται σε μια χειρότερη κατάσταση και μακροχρόνια ευνοείται η πρόκληση ασθένειας (η οποία και αυτή αποτελεί στρεσσογόνο παράγοντα για τον οργανισμό μας). Πολλές από αυτές τις παθήσεις ονομάζονται ψυχοσωματικές.
🔸Και το άγχος όμως δύναται να παραμείνει για πολύ καιρό, ενίοτε και μακροχρόνια αν το άτομο δεν αξιοποιήσει τις διαθέσιμες επιλογές να το διαχειριστεί.
Τα συμπτώματα άγχους και στρες είναι τα ίδια
Μια και πρόκειται για απαντήσεις σε απειλητικά ερεθίσματα, τα σωματικά συμπτώματα άγχους και στρες είναι λίγο πολύ παρόμοια.
Όταν βιώνει πολύ έντονο στρες, ο κάθε άνθρωπος ανάλογα με το βιολογικό και ψυχολογικό του υπόβαθρο θα βιώσει διαφορετικό μείγμα από συμπτώματα στο σώμα, αλλά και συναισθηματικά. Άλλοι θα έχουν μυική τάση, άλλοι κεφαλαλγίες, άλλοι ταχυκαρδίες και υψηλή αρτηριακή πίεση, άλλοι θα δυσκολεύονται στον ύπνο, άλλοι ανησυχία, κρίσεις άγχους και ούτω καθεξής.
Στον πίνακα βλέπετε τα πιθανά συμπτώματα που μπορεί να εκδηλωθούν στο σώμα μας από έντονο στρες ή άγχος.
Άγχος ή αγχώδης διαταραχή
Ένας βαθμός άγχους θεωρείται φυσιολογικός (και εξελικτικά προσαρμοστικός) ώστε να μας κινητοποιεί για το παρόν και να μας προετοιμάζει για το μέλλον. Όταν όμως το άγχος ξεπεράσει τα ανεκτά όρια σε ένταση, διάρκεια και συχνότητα γίνεται παθολογικό και μας διαταράσσει τη λειτουργικότητα. Τότε ονομάζεται αγχώδης διαταραχή. Στην αγχώδη διαταραχή το άτομο χρειάζεται πλέον να λάβει επαγγελματική βοήθεια, καθώς βιώνει έντονα συμπτώματα στο συναίσθημα, στο μυαλό, στο σώμα, αλλά και στη συμπεριφορά του.
Ενημερωθείτε εκτενώς για το άγχος και την αγχώδη διαταραχή
Άγχος ή ανησυχία
Συχνά λέμε αυθόρμητα ότι «ανησύχησα» ή «αγχώθηκα» θέλοντας να πούμε το ίδιο πράγμα.
Αναφέραμε πριν τι σημαίνει άγχος και ότι έχει γνωστικό περιεχόμενο. Η έννοια της ανησυχίας έρχεται να εκφράσει ακριβώς αυτό, δηλαδή τις επίμονες σκέψεις που προβλέπουν μια απειλητική έκβαση στο μέλλον και δε μας αφήνουν σε ησυχία.
Όπως και πριν, ενώ ένας ήπιος βαθμός ανησυχίας θεωρείται προστατευτικός, σε κάποιες περιπτώσεις η ανησυχία φτάνει σε παθολογικά επίπεδα. Η ποσότητα και η βασιμότητα των «ανήσυχων σκέψεων» αποτελούν το διαχωριστικό κριτήριο μεταξύ φυσιολογικής και νοσηρής ανησυχίας.
Η παθολογική ανησυχία αποτελεί πυρηνικό χαρακτηριστικό στην γενικευμένη αγχώδη διαταραχή, μια κοινή στις μέρες μας διαταραχή άγχους.
Άγχος ή φόβος
Αγχώνομαι και φοβάμαι είναι ακόμα δύο κοντινές λέξεις που χρησιμοποιούνται χωρίς ουσιαστική διάκριση.
Ο φόβος έρχεται να περιγράψει ένα οξύ έντονο συναίσθημα που πυροδοτείται από μια άμεση απειλή. Ο σκοπός του φόβου είναι ξεκάθαρος και αφορά την άμεση αντιμετώπιση της απειλής.
Το άγχος αντίθετα τρέχει σε χαμηλότερη ένταση από το φόβο, αλλά παρατεταμένα, «σα να είναι το αμάξι μας στο ρελαντί», ενώ ο φόβος είναι ένα «απότομο γκάζι». Σε αντίθεση με το φόβο δεν αφορά μια πολύ άμεση απειλή, αλλά μελλοντική ή ακαθόριστη όπως εξηγήσαμε παραπάνω.
Συνήθως η απειλή στο φόβο είναι υπαρκτή, αν και υπάρχουν εξαιρέσεις όπως π.χ. στα παιδιά που μπορεί να φοβούνται «τα φαντάσματα».
Διαβάστε περισσότερα για το φόβο και τις αντιδράσεις μάχης
Φόβος ή φοβία
Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν συχνά τους όρους “φόβος” και “φοβία” εναλλακτικά, αλλά δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα.
Η φοβία είναι συνήθως ένας γνωστός ισχυρός φόβος για κάτι πολύ συγκεκριμένο (πράγμα ή κατάσταση), το οποίο έχουμε μάθει να το αποφεύγουμε. Όταν δεν είμαστε παρουσία του συγκεκριμένου ερεθίσματος, η φοβία δεν εμφανίζεται.
Παράδειγμα : Κάποιος μπορεί να φοβάται κάπως μια αεροπορική πτήση, αλλά να καταφέρνει να ταξιδεύει με αεροπλάνο όταν χρειάζεται. Το άτομο με φοβία μπορεί να μην πατήσει ποτέ το πόδι του σε αεροπλάνο. Ακόμα και το να βρεθεί κοντά σε αεροδρόμιο ή να δει εικόνες αεροπλάνου μπορεί να του φέρει φόβο.
Άνθρωποι με φοβίες μπορεί να είναι κανονικά λειτουργικοί στη ζωή τους, εκτός από ό,τι αφορά τη φοβική κατάσταση.
Διαβάστε περισσότερα για τις φοβίες
Φόβος ή πανικός
Ο πανικός είναι ποσοτικό χαρακτηριστικό του φόβου. Δηλαδή είναι ένας πανίσχυρος φόβος.
Κρίση πανικού ή κρίση άγχους
Οι διαφορές έχουν να κάνουν κυρίως στην αμεσότητα της εμφάνισης και στη διάρκεια. Διαβάστε περισσότερα εδώ.
Κρίση πανικού
Ως γνωστόν η κρίση πανικού είναι η διαγνωστική ορολογία του βασικού συμπτώματος στην αγχώδη διαταραχή που ονομάζουμε «διαταραχή πανικού». Κρίση πανικού είναι ένα αιφνίδιο κατακλυσμιαίο βίωμα έντονου άγχους με μικρή διάρκεια στο οποίο κυριαρχούν σωματικά συμπτώματα και η οποία συμβαίνει χωρίς να προηγείται εμφανές απειλητικό ερέθισμα στο περιβάλλον.
Ενημερωθείτε σωστά για τις κρίσεις πανικού
Κρίση άγχους
Να σημειώσουμε εδώ και την έννοια της «κρίσης άγχους». Δεν πρόκειται για επίσημη διαγνωστική ορολογία, αλλά πιο πολύ μια εμπειρική έννοια. Με τον όρο «κρίση άγχους» εννοούμε μια κλειστή χρονική περίοδο έντονων συμπτωμάτων άγχους που μπορεί να κρατήσει ώρες ή και μέρες.
Νευροβιολογία αντίδρασης στρες, φόβου και άγχους
Οι ομοιότητες και διαφορές άγχους, στρες και φόβου υποστηρίζονται όλο και περισσότερο από νευροβιολογικές και νευροαπεικονιστικές μελέτες. Σε αυτές παρατηρείται ενεργοποίηση τόσο ίδιων περιοχών του εγκεφάλου, όσο και διαφορετικών.
Το χρόνιο στρες αυξάνει τις συναισθηματικές αντιδράσεις, συμπεριλαμβανομένων των αντιδράσεων φόβου και άγχους, εν μέρει μέσω των τοπικών επιδράσεων στη διεγερσιμότητα των νευρώνων της αμυγδαλής, ενώ παράλληλα μειώνει την ικανότητα άλλων περιοχών που εμπλέκονται στην αναστολή του φόβου (π.χ. ιππόκαμπος και μέσος προμετωπιαίος φλοιός) να αποσβένουν την υπερδραστηριότητα της αμυγδαλής.
Το στρες, ο φόβος και το άγχος επιστρατεύουν ένα εν μέρει αλληλοεπικαλυπτόμενο μικροκύκλωμα εξασφαλίζοντας την προσαρμογή ή ακόμη και την επιβίωση στις αντιξοότητες.
Συμπέρασμα
Έχει κάποιο αντίκρισμα η λεπτομερής διάκριση των παραπάνω εννοιών; Συχνά όχι και πάντως όχι στις περισσότερες καθημερινές περιστάσεις. Πιο πολύ αφορά ανθρώπους που ενδιαφέρονται να ξέρουν.
Εκεί που έχει σημασία είναι σε επίπεδο ερευνητικό και ιατρικό, όταν προκαλείται σοβαρή διαταραχή στη λειτουργικότητά μας, όταν προκαλείται ψυχική διαταραχή, όταν προκαλείται ιατρική πάθηση λόγω χρόνιου στρες, όταν χρειάζεται να επιλεχθεί η κατάλληλη θεραπευτική προσέγγιση.
Ως συμπέρασμα θα παραθέσουμε ορισμένες δηλώσεις προς μεγαλύτερη αποσαφήνιση των εννοιών που αναφέραμε.
- Άγχος, στρες και φόβος είναι απαντήσεις στην απειλή.
- Άγχος και φόβος είναι αντιδράσεις στρες.
- Το στρες μπορεί να προκαλεί άγχος και φόβο.
- Δεν είναι όλες οι απειλές άμεσες, επομένως ο οργανισμός χρειάζεται να «ρυθμίσει» την κατάλληλη απάντηση.
- Άγχος, στρες και φόβος εμπεριέχουν συναισθηματική, νοητική και σωματική εκδήλωση.
- Άγχος, στρες και φόβος οδηγούν σε αλλαγή συμπεριφοράς.
- Άγχος, στρες και φόβος μπορεί να είναι μια φυσιολογική υγιής αντίδραση, υπό συνθήκες όμως μεταπίπτουν σε παθολογικές αντιδράσεις.
- Στρες και άγχος συγκλίνουν περισσότερο ως έννοιες όταν μιλάμε για : «παραγωγικό άγχος» και «φυσιολογικό στρες».
- Στην αγχώδη διαταραχή χάνεται το μέτρο όσον αφορά την ανάγκη προστασίας
- Το στρες μπορεί να υπάρχει χωρίς φόβο.
- Η μεγάλη χρονική παράταση στρες, άγχους και φόβου προκαλεί διαταραχές στον οργανισμό.
Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής